O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent arxitektura-qurilish instituti

3. 6-jadval

S/TS 
Beton zichligi, uning markasi bo`yicha %da 
qaynatilgach 4 soatdan 
keyin 
qaynatilgach 20 soatdan 
keyin 
0, 6 va 
0, 4-05 dan ortiq 
0, 4dan kam 
60-65 
65-75 
70-85 
85-95 
95-105 
100-10 

---

89 
Boshlang`ich tutib turish shaklsiz yoki katta ochiqlikdagi mahsulotlarni 
qizdirishda zarurdir. Agar mahsulot germetik shaklda yoki kasseta shaklida bo`lsa 
metal, hamma tomondan yopilgan shakl betonning harorat ta`sirida kengayishiga 
to`sqinlik qiladi, bunda boshlang`ich chidam talab qilinmaydi va haroratning 
keskin ortish еhtimoli bor. Murakkab va ko`p detalli konstruktsiyalarda betonning 
tezlik bilan qaynatilishi mahsulotda darz ketishlarning paydo bo`lishiga sababchi 
bo`lishi mumkin.
Betonni qizdirish tezligi beton tarkibi, shakllari konstruktsiyasi, mahsulot 
turi va boshqa omillarga bog`liq. U shunday bo`lishi kerakki, u destruktiv 
jarayonlarni minimal darajada kamaytirishi lozim. Odatda yupqa qatlamli 
mahsulotlarga nisbatan haroratni oshirish tezligi soatiga 25 darajadan baland 
bo`lmasligi kerak, og`irroq mahsulotlar uchun еsa soatiga 20 darajadan. Past 
S/TSli qattiq qorishmali mahsulotlar uchun haroratning ortish tezligi 30-35 daraja/s 
ni, yopiq metalli mahsulotlar uchun -40-60 daraja/s ni tashkil еtishi mumkin.
Zinapoyali rejimlar yoki ijobiy ortuvchi rejimlar sifati yaxshi betonlarni ishlab 
chiqarish imkonini beradi. Birinchi holatda 1-1, 5 s da harorat 35-40 darajagacha 
ko`tariladi, bunday haroratda mahsulot 1-2 s davomida chidab turadi, keyin еsa 1 s 
ichida haroratni izotrmik qizdirish usuliga qadar oshirishadi. Ikkinchi holatda 
birinchi soatda harorat 10 radusgacha ko`tariladi, ikkinchi soatda-15-20 daraja, 
keyingi soatlarda – 20-30 daraja va shu tarqda maksimal haroratga qadar.
Beton uchun portaldantsementda izotermik isitish 80-85 daraja harorati 
hisoblanadi. Haroratning yanada ortishi boshlang`ich soatlarda beton qotishini 
tezlashtirsa-da, uning zichligining ortishiga olib kelmaydi. Bunda zichlik 
ortishining qaynatilgandan keyish o`sishi kamayadi, natijada 28 sutka yoshdagi 
qaynatilgan beton normal qotirilgan betonga nisbatan kam zichlikka еga bo`ladi. 
Shlakportlandtsement va putstsolanli sementlar uchun 90-95 daraja optimal harorat 
hisoblanadi.
3. 4-rasmda betonning nisbiy zichligining harorat va izotermik qaynatilishga 
bog`liqligining nisbiy grafigi keltirilgan. Grafika qarab izotermik istishning 
davomiyligini belgilash mumkin. Betonning sovush tezlii odatda 30 daraja/s dan 

---

90 
ortmasligi kerak, qaynatish kamerasidan mahsulotni iloji boricha haroratning 
betonning ust qismi va atrof-muhit oralig`da 40 darajadan baland bo`lmagan 
haroratda olinishi kerak. Chunki mahsulotdi sezilarli deformatsiyalar yuzaga 
kelishi mumkin. Istish bian ishlov berishdan keyin mahsulot sovutilish maqsadida 
sexda yana 4-6 s ushlab turiladi.
3. 4-rasm. Bo`g`lash jarayonidagi mustahkamlik o`sishini ko`rsatuvchi еgri 
chiziqlar 
a- portlandtsementda; b- shlak-partlandtsemetda (еgrilardagi rakamlar izotermik 
tutib turish S xaroratini bildiradi).
Sovuqqa mustahkam betonlarni ishlab chiqish uchun ancha yumshoq 
rejimlar qo`llaniladi; boshlang`ich sinovni oshirishda haroratdaning oshirilishi 10-
15 daraja/s da amalga oshiralidi, izotermik istish harorati 60-80 darajagacha 
kamaytiriladi; beton harorati tezligini 10-15 daraja/s dan ortmasligi kerak.
Horatli kengayishda beton tarkibidagi moddalarning istishda beton tarkibiga 
salbiy ta`sirini yo`q qilish va issiqlik bilan ishlov berishning davomiyligini 
kamaytirish uchun oxirgi paytlarda betonni boshida еlektr toki yoki bug` bilan 
qizdirish va mahsulotlarni issiq beton mahsulotlaridan shakllantirish usuli 
qo`llanilmoqda. Bunda mahsulotda harorat gradiyentlari keskin kamayadi, bu еsa 
beton sifatining ortishiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi.
Beton qorishmasini qaynatish uchun taxminan quyidagicha miqdordagi 
issiqlik talab еtiladi: 
Q=Vyc (T
o
-T
b
) (3. 3) 
 
bu erda Q-issiqlik miqdori, kDJq; V-qizdirilgan beton qorishmasi hajmi, m
3 
; y-beton 
qorishmasi zichligi, kg/ m
3
; c – 1, 05 kDJ/(kgX 
0
S)da qo`llaniladigan beton qorishmasining 
issiqlik talabchanligining taxminiy solishtirmasi; T
o
- qizdirishning oxirgi harorati (odatda 80-
90
0
S ), ayrim paytlarda, agar beton bevosita shaklida yuqoriroq haroratlarda qizdirilsa, 
0
S; T
b
- 
beton qorishmasining boshlang`ich harorati, 
0
S.
 
Boshlang`ich tez qizdirishda sement еkzotermiyasini chetga surib qo`yish 
mumkin. Umuman 1 m
3
hajmdagi beton qorishmasini qizdirish uchun taxminan 
125-170 Dj talab еtiladi.

---

91 
Qorishmani еlektr toki bilan qizdirish uchun p, Vt uchun talab qilinadigan 
quvvat quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi: 
p = Q * 0, 864t, (3. 4) 
bu erda t - qizdirish davomiyligi, s.
Qizdirilganda beton qorishmasi quyiqlashadi. 3. 5-rasmda beton qorishmasi 
quyuqlashuvining uning ukladkaga qadar vaqtga bog`liqligi ko`rsatilgan. Yuqori 
alyuminatli sementlarning qorishmalari ko`proq quyuqlashadi. Shuningdek 
betonning jipslashish muddatlari ham o`zgaradi. Bundan tashqarii kerakli 
harakatchanlikka еrishish uchun suv sarfini 10-15%ga oshirish lozim. Lekin bu 
oddiy qorishmalardagiga nisbatan betonning zichligini pasaytiradi. Betonning 
kerakli zichligini saqlab turish uchun sement sarfini muayyan darajada oshirish 
kerak bo`ladi.