O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov

 
 

---

110 
4. Elektron savdo tizimlari va ularning faoliyati 
Elektron savdo tizimi – bu tovarlarning (savdo obyektlarining) birjadan 
tashqari savdosini tashkiliy vositalar va ahborot texnologik kommunikatsiyalar 
majmuasi yordamida bir butun informatsion fazoda tashkillashtiruvchi tashkiliy-
huquqiy shaklda (yuridik shaxs maqomida) tuzilgan murakkab tarmoqlangan savdo 
tizimi bo‗lib, o‗z qatnashchilariga bitishuv to‗g‗risida shartnoma tuzish, tuzilgan 
shartnoma parametrlarini tekShirish, kliringni (hisob-kitobni) amalga oshirish, 
bitishuv talablarini ohirigacha ijro qilish (to‗lovni amalga oshirish va qimmatli 
qog‗ozlarni yangi egasiga berish) bo‗yicha qulay va yetarli imkoniyatlarini beruvchi 
tashkillashgan bozor mexanizmi. Bunda savdo qatnashchilari bir-birlari bilan virtual 
informatsion, uzluksiz savdo rejimida real tovarlar savdosi muomalasiga kiradilar. 
Ushbu tizimda turli hil tovar (jumladan qimmatli qog‗ozlar) muomalada bo‗lishi 
mumkin.
Qimmatli qog‗ozlar bo‗yicha birjadan tashqari savdolar tashkilotchisining 
faoliyati deganda, investorlarga vositachilarni yollamasdan turib savdolarda 
qatnashish imkoniyatini beruvchi arizalar qabul qilish punktlari, maxsus kompyuter 
savdo tizimlaridan foydalanishning belgilangan qoidalari bo‗yicha qimmatli 
qog‗ozlar savdosini tashkil qilish faoliyati tushuniladi.
Birjadan tashqari listing - qimmatli qog‗ozlarning birjadan tashqari savdoga 
ularni birjadan tashqari byulleteniga kiritgan xolda, savdoga qo‗yishdir. 
Birjadan tashqari savdolar tashkilotchisi qonun hujjatlarida o‗rnatilgan tartibda 
o‗tkazilayotgan savdolarning oshkoraligi va ommaviyligini ta‘minlashi lozim.
Elektoron savdo tizimi faoliyati o‗ziga quyidagi bosqichlarni kiritadi:
- tizimga kirish va uni himoyasi; 
- savdo obyekti to‗g‗risidagi bozor informatsiyasini ko‗rib chiqish (kuzatish); 
- tizimga bitishuvlarni sodir qilishga talablarni (buyruqlarni) kiritish;
- uzluksiz savdo rejimija bitishuvlarni tuzish; 

---

111 
- buyruqlar hisobi kitobini yuritish;
- tizimdan foydalanuvchilarga bitishuvlar to‗g‗risidagi informatsiyani tarqatish; 
- har bir bitishuv bo‗yicha tizimning faoliyatini nazorat qilish. 
Elektron savdo tizimlarining ijobiy tomonlariga quyidagilarni kiritish mumkin: 
- savdo operatsiyalarini kunning istalgan vaqtida amalga oshirish imkoniyati; 
- jahon fond bozorlariga turli regionlardan brokerlarning maksimal kirishi; 
- nisbatan kichik miqdordagi operatsion harajatlar; 
- savdoda qatnashchilari to‗g‗risidagi informatsiyani yuqori darajada 
mahfiyligi (konfidentsialligi); 
- traditsion birja savdosidan farqli (odatda haridorning birgina qulay narxi va 
sotuvchining narxi), bir vaqtning o‗zida bir necha qulay narxlarni ko‗rish imkoni 
mavjud.
Elektron savdo tizimlarining keltirilgan ijobiy tomonlariga qaramasdan ular 
hozircha to‗laligicha amalga oshirila olinmayapti, natijada elektron bozorlarning 
likvidlilik darajasi nisbatan pastroq bo‗lib qolmoqda. Bunda quyidagilarni to‗siq 
sifatida ko‗rsatish mumkin:
- elektron savdo dilerlarning o‗z operatsiyalarida kontragentlari bilan ish 
yuzasidan mulohaza qilishiga asoslangan professional intuitsiyasini to‗liq ishlatishiga 
qiyinchilik tug‗dirmoqda;
- buyruqlarning qo‗shimcha shartlarini hisobga olish imkoni yo‗qligi, ba‘zan 
esa bitishuv ijrosiga buyruqlarni to‗htatish mumkin emasligi.
- tizimda sotiladigan qimmatli qog‗ozlarning risklilik darajasini nisbatan 
yuqoriligi.
Ko‗rsatilgan kamchiliklarga qaramasdan, elektron savdo tizimlari jadal 
rivojlanib bormoqda.

---

112 
Hozirda, jahon savdo amaliyotida ellikdan ziyod turli hil elektron savdo tizimlari 
mavjud bo‗lib, ularning yarmisi fyucherslar savdosiga xizmat qiladi.