O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 
 
bir mijozga to‘g‘ri keluvchi 
tovar aylanmasi 
Tovar aylanmasi 
Mijozlar soni 
bir shartnomaga to‘g‘ri 
keladigan tovar aylanmasi 
Tovar aylanmasi 
Shartnomalar soni 
eski va yangi mijozlarga to‘g‘ri 
keluvchi tovar aylanmasi qismi 
Eski, yangi mijozga to‘g‘ri 
keladigan tovar aylanma 
Tovar aylanma miqdori 
alohida tovarlar aylanmasi 
guruhiga to‘g‘ri keladigan 
tovar aylanma qismi.
Tovar guruhi bo‘yicha tovar 
aylanmasi 
Umumiy tovar aylanma hajmi 
asosiy buyurtmachilarga to‘g‘ri 
keladigan tovar aylanma hajmi 
Asosiy buyurtmachilarga 
to‘g‘ri keladigan tovar aylanma 
Umumiy tovar aylanmasi 
 
 
11.4-rasm. Sotuv jarayonida kontrolling ko‘rsatkichlar tizimi 
bir xodimga to‘gri keluvchi 
tovar aylanmasi 
Tovar aylanmasi 
O‘rtacha xodimlar soni 
potensial mijozlar qatnashi 
kvotasi 
Potensial mijozlar qatnovi 
Umumiy qatnov soni 
Sotuv 
xarajatlari 
Sotuvdagi xarajatlar 
tahlili ko‘rsatkichlari 
Sotuv xarajatlari 
Tovar aylanmasi 
Sotuv xarajati/umumiy xarajatlar 
 
Tovar 
aylanmasi
xarak-
teris- 
tikasi 
 
 

---

326 
Sotish kanallarini nazorat qilish va bu kanaldagi o‘z maqsadinigina 
o‘ylaydigan (belgilaydigan) uning ayrim a’zolari o‘rtasidagi mojarolar-
ning oldini olish uchun keyingi paytda vertikal marketing tizimi (VMT) 
paydo bo‘ldi. VMT bir yoki bir necha vositachi va ular bilan hamjihat, 
yagona tizim tarzida ishlaydigan ishlab chiqaruvchidan tashkil topadi. 
Bunday holda kanal a’zolaridan biri qolgan boshqa sheriklariga nisbatan 
ustunlikka ega bo‘ladi yoki ularga savdo imtiyozlari beradi, yoxud 
ularning hamkorligini ta’minlaydigan ustunlikka ega bo‘ladi. 
Shartnoma asosida VMTning shartnoma munosabatlari bilan bog‘-
langan mustaqil firmalardan iborat. 
Shartnoma asosidagi VMTning uch turi farqlanadi: 
1. Ulgurji rahbarlik qiladigan chakana sotuvchilarning ko‘ngilli 
birlashmalari. 
2. Chakana sotuvchilar shirkati. 
3. Shartnoma asosida VMTning uch axborotli imtiyoz huquqiga ega 
bo‘lgan tashkiloti. 
Tovar harakatini tashkil etishda firmaning asosiy maqsadi 
birinchidan, mahsulotni tezda, yaqin masofa orqali va samarali usul 
bilan o‘z xaridoriga yetkazish, ikkinchidan, tovarning xaridori bilan 
uchrashishga eng qulay sharoit yaratishdan iborat bo‘lishi shart”. Tovar 
harakatini rejalashtirishda korxona tanlagan tovar sotish uslublariga 
asoslaniladi. Ular quyidagi uch uslubdan biri bo‘lishi mumkin: 
- tovar ishlab chiqaruvchi vositachilarsiz to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘zining 
iste’molchisi bilan bog‘lanishi; 
- tovarlarni mustaqil vositachi (firmalar) orqali sotish; 
- aralash usul, ishlab chiqaruvchi firma va vositachi savdo tashkiloti 
sarmoyalari qatnashishi orqali. 
Firma tovar harakatini “Marketing — miks” jarayonida rejalash-
tirishda quyidagilarga ahamiyat beradi: 
- sotish siyosatini tovar harakatiga bog‘langan holda aniqlash; 
- tovar harakati usullaridan va turlaridan barcha tovarlar va bozor 
segmentlariga mosini tanlash; 
- tovar harakati bo‘g‘inlari va umumiy masofani topish; 
- tovar harakati zanjirida qatnashuvchilar - mustaqil vositachilarni 
aniqlash; 
- tovar harakati rahbarlik tizimini yaratish; 
- tovar harakatini tashkil etuvchi bosh bo‘g‘inni topish; 
- tovar harakati turlaridan eng samaralisini tanlashda turli xilini 
bog‘lab bir - birini to‘ldirishni ko‘zda tutish. 

---

327