O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

2.2. Xalqaro kapital bozorining rivojlanish xususiyatlari

Investitsiya -iqtisodiy va boshqa faoliyat obyektlariga kiritilgan moddiy va nomoddiy ne‘matlar hamda ularga doir huquqdir5 deyiladi. Shunday qilib, "Investitsiya" deyilganda kelajakda samarali natija olish yoki ijtimoiy foydaga erishish uchun qonuniy tartibda iqtisodiyotning turli tarmoqlariga sarmoyadorlar yoki davlat tomonidan kiritiladigan barcha turdagi mulkiy, moliyaviy va intellektual boyliklar tushunilishi mumkin. Ushbu boyliklarning barchasi investitsiyalarni shakllantirishda muhim hisoblanib, ularning umumiy holatiga o‘z ta‘sirini o‘tkazib turadi. Boyliklarning shakllanishi esa mamlakatda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning samarasini ko‘rsatib turadi va ularning natijalarini yanada yaxshilashga xizmat qiladi.
Boshqacha aytganda, investitsiyalar - turli xil mulkchilikning shakllaridagi moliyaviy, mulkiy va intellektual boyliklarni iqtisodiy – ijtimoiy samaradorlikka erishish uchun muomalaga kiritish hamda yo’naltirishdir. Iqtisodiy kategoriya sifatida investitsiyalar quyidagicha xarakterlanishi mumkin:
- kapitalni ko’paytirish uchun mablag’larni tadbirkorlikning deyarli barcha obyektlariga jalb qilish,yo’naltirish va kiritish hisoblanadi;
- loyihalarni amalga oshirish jarayonida investitsion faoliyat ishtirokchilari o’rtasidagi o’zaro vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar sifatida ham ko’rish mumkin.
Asosiy fondga investitsiyalar asosan kapital qo’yilma ko’rinishida amalga oshirilishi mumkin, hamda yangi qurilishga, kengaytirishga, rekonstruksiyaga va faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarni texnik qayta jihozlashga, uskunalar, loyiha uchun zarur xom-ashyoni sotib olishga qilinadigan xarajatlar yig’indisidir.
Iqtisodiy fanlar va amaliyotda «investitsiya» va «kapital qo’yilma» terminlari ma‘nodosh ya‘ni sinonim so’zlar emasligini ko’p bora ta‘kidlab o’tilmoqda. Investitsiyalar kapital qo’yilmaga nisbatan ancha keng ma‘noga ega tushuncha ekanligi isbotlangan.
G’arb adabiyotlarida investitsiya termini haqida so’z borganda birinchi e‘tibor fond bozorlari va birjalarga qaratiladi, chunki yetakchi rivojlangan mamlakatlarda investitsiyalar, asosan, qimmatli qog’ozlar ko’rinishida bo’lib asosan shu shaklda amalga oshiriladi.
Investitsiya tushunchasiga yagona va to’liq tarif berish anchagina qiyin hisoblanadi.
Iqtisodiy fanlarda va amaliy faoliyatning turli jabhalarida investitsiyalarning mazmuni hamda ularning o’ziga hos xususiyatlari mavjud deb uchragan.
Iqtisodiyotda investitsiyalar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishda yangi texnika va texnologiyalarga, binolarga shu bilan birga moddiy va nomoddiy zaxiralar hajmining ortishi uchun qilinadigan xarajatlardan tashkil topadi va umumiy xarajatlarning bir bo’lagi sifatida namoyon bo’lishi ham mumkin.
Investitsiyalar - aynan aniq bir belgilangan davrda iste‘mol qilinmagan va kelajakda aniq iste‘mol qilinadigan iqtisodiyotdagi kapital qo’yilmalarning ko’payishini ta‘minlashga ko’maklashuvchi yalpi ichki mahsulotning bir qismi hisoblanadi.
Ishlab chiqarish nazariyasi va makroiqtisodiyotda esa investitsiyalar yangi kapitalni yaratish, shakllantirish hamda mavjudlarini ko’paytirish jarayoni hisoblanadi.
,,Investitsiyaning iqtisodiy mohiyati – bu asosiy va aylanma kapitalni korxonani tashkil etish, rekonstruksiya yoki texnik qayta kurollantirishga sarflash; moliyaviy investitsiya bo’yicha – investorni moliyaviy kapitalini oshirish maqsadida uning instrumentlaridan foydalanib, mablag’larni aksiya, obligatsiya, bank depozitlariga va boshqa qimmatli qog’ozlarga qo’yishdir. Investitsiya keng ma‘noda yuritilib, bu investitsion jarayondagi xudud, region yoki mamlakatdagi moliya tizimini evolyusion jarayonining hozirgi holati bilan izohlanadi.
Investitsiya so’zi Yevropaning rivojlangan mamlakatlari (AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya, Yaponiya)da fond bozorlariga ko’proq e‘tibor qaratilib, investitsiyalash qimmatli qog’ozlar yordamida amalga oshiriladi degan tushunchalari mavjud. Boshqacha so’z bilan aytilganda portfel investitsiyasi so’z bilan yuritiladi.
Investitsiyalar hajmiga inflyasiya sur‘atlari ham jiddiy ta‘sir ko’rsatadi. Bu ko’rsatkich yuqori bo’lsa investorning kelajaqdagi daromadi qadrsizlanadi va investitsiyalarni rag’batlantiruvchi omillar ham kamayib ketishiga olib keladi. Investitsiyalar turli xil shakllarda amalga oshirilib, ularni tahlil qilish, rejalashtirish alohida xususiyatlarini inobatga olgan holda yo’nalishlarga ajratish mumkin bo‘ladi. Birinchidan, qo’yilish obyekti bo’yicha investitsiyalarni real va moliyaviy investitsiyalarga bo’lib olamiz. Real investitsiyalar ular moliyaviy mablag’lar korxona hisobidagi moddiy va nomoddiy boyliklarga yo’naltiriladi.
Moddiy investitsiyalar esa asosiy fondning ma‘lum bir qismlarini sotib olish bo’lib, investitsion loyihalar va innovatsion investitsiyalar tarkibida ishtirok etadi.
Shu sabab shaxsiy mablag’lar bilan qarzga olingan mablag’ bir maqsad uchun ishlatiladi. Qarzga olingan mablag’larda investorning vazifasini o’z zimmasiga kredit berayotgan banklar bajaradi.
Nomoddiy investitsiyalar nomoddiy boyliklar paydo bo’layotganda amalga oshiriladi va kadrlar salohiyatini oshirishga, ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik loyihalarida, yangi mahsulotlar va xizmatlarni yaratishga yo’naltirilgan bo’ladi.
Fan-texnika rivojlanishi va yangi bosqichga qadam qo’yishi bilan intellektual salohiyat dunyo ishlab chiqarishi ta‘sir etuvchi eng kuchli omilga aylandi.
XX asrda fan, ishlab chiqarishni rivojlantirish, inson bilimini shakllantirish va rivojlantirish uchun sarf qilingan investitsion mablag’lar oshdi.
Shu bois dunyoda investitsiyalar tarkibida ilmiy tadqiqot, turli xil izlanishlar, ilmfan, ta‘lim, kadrlar malakasini oshirish uchun sarflanadigan xarajatlar o’smoqda.
AQSh, Yaponiya va boshqa rivojlangan mamlakatlarda fan va ilmiy izlanishga jalb qilinadigan xususiy va xorijiy investitsiyalarning o’sish sur‘atlari asosiy fondlarga sarflanadigan investitsiyalardan ko’proq hisoblanadi.
Chunki mamlakatning kelajagini ilm fan, intellektual salohiyat belgilab berishi hammaga ayon bo’lib ulgurgan.
Jahon bozoriga kirish, marketingni rivojlantirish, aniq va ishonchli axborot bilan ta‘minlanganlik, yuqori darajadagi axborot texnologiyasi tizimlaridan foydalanish, tajribali va sifatli kadrlarga ega bo’lish hamda ushbu soha bo’yicha dunyodagi rivojlangan mamlakatlar qatoriga kirishni talab etadi. Shuning uchun jadal sur‘atlar va yuqori templar bilan rivojlanish investitsiyalarning ichida fan, texnika, ta‘lim, kadrlarni qayta tayyorlashga yo’naltirilgan investitsiyalarning o’rnini oshirish zarur.
Investitsiyalarni jalb qilish uchun mamlakat quyidagilarni bajarishi lozim:
 iqtisodiyotning kelajakdagi faoliyati uchun istiqbolli va yaxshi ishlab chiqilgan rejaga ega bo’lishi kerak;
 dunyo miqyosida yuqori darajadagi nufuzga ega bo’lishi lozim;
 mamlakat ochiq aniqrog’i shaffof siyosatni olib borishi lozim;
 mamlakatning siyosiy holati barqaror bo’lishi shart.
Investitsiyalarni jalb etishga quyidagi omillar ta‘sir ko‘rsatadi:
1. Ijtimoiy omillar:
- xususiy mulk va xorijiy investitsiyalarga bo‘lgan mahalliy aholining munosabati;
- ishchilar qatlamining ijtimoiy faolligi;
- jamiyatdagi demokratik ongning yaxlitlilik darajasi;
- umuman barcha qatlamdagi aholining intellektual salohiyati;
- jamiyatni ijtimoiy rivojlantirish bo‘yicha ilg‘or g‘oyalarning mavjud
ekanligi;
2. Iqtisodiy omillar:
- iqtisodiyotning umumiy va barqaror holati;
- inflyatsiya darajasining bir maromda belgilangan parametrlarda bo‘lishi;
- kredit hajmi va uning foiz stavkasi;
- iqtisodiy faol va faol bo‘lmagan ishchi kuchidan foydalanish tartibi;
- valyuta kursining belgilangan me‘yorda saqlanib turish;
- ma‘lum bir mahsulot yoki xizmat turiga nisbatan ichki va tashqi bozordagi talab hamda taklif o‘rtasidagi munosabat;
- soliq imtiyozlari va soliq yukini yengillashtirish imkoniyatlari;
- bojxonadagi imtiyozlar.
3. Siyosiy omillar:
- siyosiy barqarorlik, ya‘ni har bir mamlakatda hukm surayotgan tinchlilik
va osoyishtalik darajasi;
- xalqaro kelishuvlarga rioya qilish va ularga amal qilish darajasi;
- davlatning iqtisodiyotda tutayotgan o‘rni;
- davlat organlarining samarali faoliyat olib borayotganlik darajasi;
- investitsiyalarga nisbatan davlatning investitsion siyosati;
- davlatning turli xalqaro birjalarda ishtirok etishi va bitimlarga ega
bo‘lishlilik darajasi.
Yuqoridagi omillar investitsiyalarni jalb qilish va ularni boshqarishda muhim rol o‘ynab iqtisodiyotga sezilarli ta‘sir o‘tkazib turadi.
Investitsiyalarni kiritishda, eng avvalo:
 investitsiya faoliyati subyektlarining erkinligi va tashabbuskorligining to’liq ta‘minlash;
 ma‘lum bir sohani rivoji uchun kiritilayotgan moddiy va nomoddiy boyliklarga investitsiya maqomini berish;
 qonun bilan belgilangan tartibdagi investitsiya faoliyatini amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlar va imkoniyatlarning yaratilishi zarur hisoblanadi.
Investitsiyalarni jalb qilishda quyidagi 5 ta asosiy talablar mavjud:
1. mamlakatdagi kuchli va deyarli mukammal holatga yaqin bo’lgan investitsion menejerlarning mavjudligi;
2. mamlakatdagi ishlab chiqarilayotgan mahsulot va ko’rsatilayotgan xizmatlarning jahon bozorlaridagi boshqa xuddi shunday mahsulot va xizmatlarga nisbatan taqqoslaganda raqobatbardoshligi jihatdan ustunroq bo’lishi lozim;
3. mamlakat jahon bozorining katta xajmda boshqa xech qaysi mamlakatda mavjud bo’lmagan mahsulot yoki xizmatlarni ko’rsatib egallashi lozim;
4. yaqqol mavjud yoki kelajakda mavjud bo’lishi mumkin bo’lgan qonuniy to’siqlarning yo’qligi;
5. kelajakda mamlakatning ma‘lum muddatga mo’ljallanganligi rivojlanishi uchun aniq reja va tushunarli strategiyaga ega bo’lishi kerak.
Investitsiyalarni boshqarish bu mamlakat miqyosidagi investitsion faoliyatning asosidagi boshqaruv qarorlarini amalga oshirish bo’yicha usullar va tamoyillarning majmuasi hisoblanadi.
Investitsiyalarni boshqarish quyidagi bosqichlar asosida amalga oshiriladi:
1. oldingi davr uchun investitsion jarayonlarni baholashdan iborat;
2. kelajakdagi kapital qo’yilmalarning xajmini hisoblash chiqishdan iborat;
3. investitsion faoliyatga investitsiyalarning qanday shaklda kiritilishi aniqlanadi;
4. mamlakat iqtisodiyotiga kerakli investitsion loyihalar tanlanadi;
5. kutilayotgan investitsion risklar va investitsion faoliyatning samaradorligi tahlil qilinadi;
6. eng oxirgi bosqichda investitsion loyihaning amalga oshishi, uning monitoringi va nazoratini o’z ichiga oladi.
Investitsiyalarni boshqarish bu turli xil qimmatli qog’ozlarni va mol-mulk, texnikani investorlarning manfaatlari va extiyojlarini qondirish maqsadida foyda olish uchun professional boshqarish hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda mamlakatga investitsiyalarni jalb qilish va boshqarish konsepsiyasining asosida quyidagi muhim yondashuvlar mavjud:
- investitsion faoliyatni tanlash jarayoni sifatida ko’rib, investitsion resurslarni jalb qilish va asoslash hamda investitsiyalash mexanizmini investitsion faoliyatni amalga oshirish maqsadida foydalanish zarur.
- investitsiyalarni jalb qilish va boshqarish obyektning investitsion jozibadorligini baholash bilan amalga oshiriladi;
- turli xil tarmoqlarga investitsiyalarni jalb qilish va ularni boshqarishning usullari tanlanayotganda investitsiyalash jarayonida ishtirok etayotgan investorning manfaatlari hamda mamlakatning manfaatlarining mos kelishini inobatga olish lozim;
- hukumat tomonidan loyihalarni investitsiyalashda aholi va davlat olinadigan natijalardan manfaatdor bo’lishi shu bilan birga ijtimoiy muammolarni hisobga olish talab etiladi.
Ushbu yondashuvlar natijasida investitsiyalarni jalb qilish va boshqarish konsepsiyasi haqidagi fikr va mulohazalarni umumlartirgan holda, shuni aytish lozimki har bir konseptual yondashuv mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirishga xizmat qilishi va uni yanada rivojlanishi uchun zamin yaratishi shart.
Investitsion loyihalarni moliyalashtirish shakllari investitsiyalarni jalb qilish uslubi sifatida namoyon bo’lib, loyihani amalga oshirish maqsadida ta‘minlanadi.
Investitsion loyihalarni moliyalashtirish shu bilan bir qatorda jalb qilish usullari sifatida quyidagilarni ko’rish mumkin:
 o’z-o’zini moliyalashtirish, ya‘ni faqat o’z mablag’lari hisobiga investitsiyalash;
 aksiyalashtirish yoki ulushli moliyalashtirishning boshqa shakllari;
 kredit orqali moliyalashtirish (banklarning investitsion kreditlari, obligatsiyalarni chiqarish);
 lizing;
 byudjetdan moliyalashtirish;
 ko’rilgan turli usullar kombinatsiyalari asosida aralash moliyalashtirish;
 loyihaviy moliyalashtirish.
Ichki moliyalashtirish (o’z-o’zini moliyalashtirish) investitsion loyihani amalga oshirishni rejalashtirayotgan korxonaning hisobiga ta‘minlanadi. Xususiy mablag’lardan foydalanish o’zida - ustav (aksiyadorlik) kapitali, shu bilan birga mablag’lar oqimi, korxonaning faoliyati natijasida shakllanadigan, avvalo, sof foyda va amortizatsion ushlanmalarda namoyon bo’ladi. Investitsion loyihalarni mustaqil byudjet yo’li bilan ajratish xususan qat‘iy maqsadli xarakterga ega bo’lib, investitsion loyihalarni amalga oshirishga yo’naltirilgan mablag’lardan shakllanadi.
O’z-o’zini moliyalashtirish faqatgina kichik investitsion loyihalarda ishlatilishi mumkin. Keng kapital xajmli investitsion loyihalar, qoidaga asosan, faqat ichki hisobdan emas, balki tashqi manbalar hisobidan ham moliyalashtiriladi. Ichki manbalar hisobiga investitsiyalarni jalb qilish usuliing quyidagi o’ziga xos ijobiy xususiyatlari mavjud:
- yengil, oson, qulay va tezkorligi;
- to’lov qobilyati va inqirozga yuz tutish riskining pastligi;
- qarz va jalb qilingan manbalarni to’lash zaruriyatining yo’qligi bilan bog’liq yuqori daromadliligi;
- ta‘sischilar tomonidan boshqarilishi va xususiylikning saqlanganligi;
Salbiy xususiyatlari:
- jalb qilinadigan mablag’lar hajmining cheklanganligi;
- ho’jalik faoliyatidan xususiy mablag’larning ajralishi;
- investitsion resurslardan foydalanish samaradorligi ustidan nazorat qilishdagi mustaqillikning cheklanganligi.
Tashqi moliyalashirish tashqi manbalar: moliyaviy institutlar, nomoliyaviy kompaniyalar, aholi, davlat, chet el investorlari mablag’lari, shu bilan birga tashkilot ta‘sischilarining pul resurslarining qo’shimcha jamg’armalar hisobiga amalga oshiriladi. U jalb qilingan (ulushli moliyalashtirish) va qarz (kreditli moliyalashtirish) mablag’lar yo’li bilan amalga oshiriladi.
Tashqi manbalar hisobiga investitsiyalarni jalb qilish usuliing quyidagi o’ziga xos ijobiy xususiyatlari mavjud:
- yirik masshtablarda mablag’larni jalb qilishning imkoni mavjudligi;
- investitsion resurslardan foydalanish samaradorligi ustidan nazorat qilishdagi mustaqillikning mavjudligi.
Salbiy xususiyatlari:
- mablag’larni jalb qilish jarayonining uzoq va qiyinligi;
- moliyaviy barqarorlik kafolatini taqdim etish zaruriyati;
- to’lov qobilyati va inqirozga yuz tutish riskining o’sishi;
- qarz va jalb qilingan manbalarni to’lash zaruriyatining mavjudligi bilan
bog’liq daromadning pasayishi;
- kompaniyani boshqarish va mulkning xususiyligini yo’qotish imkonini mavjudligi.
Aksiyalashtirish (ya‘ni ustav kapitaliga paychilik va boshqa to’lovlar) investitsion loyihalarni ulushli moliyalashtirishni aks ettiradi. Ulushli moliyalashtirish inestitsion loyihalarni quyidagi asosiy shakllarni amalga oshiradi:
 tashkiliy-huquqiy shakli jihatdan aksiyadorlik jamiyati bo’lib, investitsion loyihalarni amalga oshirishni moliyaviy ta‘minlash maqsadida, amaldagi korxonadagi qo’shimcha aksiyalarning emissisini amalga oshiriladi;
 investitsion loyihalarni amalga oshirishda korxonaning ta‘sischilarining qo’shimcha mablag’larini jalb qilish;
 investitsion loyihani amalga oshirish uchun maxsus mo’ljallangan yangi tashkilotni yaratish.
Investitsiyalarni jalb qilishning aksiyalashtirish usulining ijobiy xususiyatlari quyidagilar:
- jalb qilingan resurslardan fioydalanish uchun majburiy ahamiyatga ega emas, ya‘ni aksiyadorlik jamiyatining moliyaviy natijalariga bog’liq bo’lib amalga oshiriladi;
- jalb qilingan investitsion resurslardan kerakli hajmda bo’lib, ulardan muddatsiz foydalanish mumkin;
- aksiyalarning emissiyasi investitsion loyihalarning amalga oshirilishini boshlashda zarur hajmdagi moliyaviy resurslarning shakllanishini ta‘minlab, investitsion loyihalar daromad olib kelishni boshlaguncha dividendlar to’lashni to’xtatib turadi;
- aksiyalarning egalari investitsion loyihalarni amalga oshirishdagi zarur ehtiyojlar uchun mablag’larni maqsadli foydanilayotgani ustidan nazorat qilishi mumkin.
Salbiy xususiyatlari:
- investitsion resurslarni aksiyadorlik jamiyati faqat aksiyalarni chiqarish va joylashtirib bo’lgach olishi mumkin, bu esa qo’shimcha vaqt talab etadi;
- aksiyalarni chiqarish qo’shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi;
- tashkilotning moliyaviy barqarorligining isboti yoki dalili bo’lishi kerak;
- tashkilot to’g’risidagi axborot (informatsion) shaffoflik zarur bo’ladi.
Investitsion loyxalarni moliyalashtirish shakllaridan biri yangi tashkilotni yaratish orqali investitsion loyihalarni maxsus amalga oshirish uchun mo’ljallangan bo’lib, u venchurli moliyalashtirish deyiladi.
"Venchurli kapital" tushunchasi (inglizcha - venture - risk) riskli kapital, avvalo yangi tarmoq faoliyati va juda katta risk bilan bog’liq bo’lib investitsiyalanadi. Venchurli investitsiyalarning eng yirik xajmi dunyoda AQSh (22 mlrd. doll.)ga to’g’ri kelib, undan keyingi o’rinlarda G’arbiy Yevropa va Osiyo - Tinch okeani xududidagi mamlakatlar bormoqda.
Venchurli investitsiyalarni jalb qilish usulining quyidagi asosiy o’ziga xos xususiyatlari mavjud:
- investorlarning nigohi dividendlarga emas, balki kapitalning o’sishiga qaratiladi;
- ushbu usulda bitta loyiha bir necha investorlar tomonidan moliyalashtirilishi mumkin;
- yuqori rentabellikning ehtimoli mavjudligi uchun tashkilotning aksiyalari sotib olinadi;
- kapitalning o’sishi 15 %dan 80 %gacha bo’lishining ta‘minlanishi;
- soliq imtiyozlarining mavjudligi.
O’zining xususiy mablag’lari va qimmatli qog’ozlar emisiyasini amalga oshirishni ta‘minlay olmagan kompaniyalarning investitsion loyihalarini tashqi moliyalashtirishning eng samarali shakllaridan biri bo’lib banklarning investitsion kreditlari paydo bo’ladi. Asosan ushbu shaklning jozibadorligi quyidagicha tushuniladi, ya‘ni:
- moliyalashtirishning egiluvchan sxemasini ishlab chiqish imkoniyati;
- qimmatli qog’ozlarni joylashtirish va rasmiylashtirish bilan bog’liq xarajatlarning yo’qligi;
- moliyaviy dastaklar samarasidan foydalanish;
- tannarxga qo’shilgan xarajatlarga foiz to’lovlari hisobidan foydadan soliqning kamaytirilishi.
Maqsadli obligatsion qarzlar - korxonadan chiqarilgan bo’lib, korporativ obligatsiyalar loyihasining tashkilotchisi va aniq investitsion loyihani moliyalashtirishga mo’ljallangan mablag’larni joylashtirish hisoblanadi.
Korporativ obligatsiyalarni chiqarish va joylashtirish usuli investitsion loyihalarni moliyalashtirish uchun bank kreditlariga nisbatan qulayroq sharoit yaratilishi bilan ajralib turadi.
Ular quyidagilar:
- garov bilan ta‘minlanganlik shart emas;
- emitent tashkilot yetarlicha xajmdagi uzoq muddatdagi pul mablag’lariga ega bo’lib, kam hajmdagi qarzni oladi va kichik investorlarning resurlariga yo’l ochiladi;
- qarzning so’ndirilishi odatda qarz olish muddati tugagandan so’ng amalga oshadi va mavjud qarzdan unumli foydalanishga zamin yaratadi;
- obligatsiyalar emissiyasi haqidagi ma‘lumotda loyihaning biznes-rejasini kreditorlarga taqdim etish shart emas;
- har bir obligatsiyaning xaridori emitent tashkilot o’zining amalga oshirilayotgan faoliyati haqidagi axborotni taqdim etish majburiy emas;
- investitsion loyihalarda qiyinchiliklar paydo bo‘lsa, emitent tashkilot obligatsiyalarni sotilgan narxga nisbatan past narxda qayta sotishi mumkin;
- obligatsiyalar egalarining yoyilganligi sababli korxonaning ichki faoliyatiga kreditorlarning ta‘siri minimallashtiriladi. Yuqoridagilardan tashqari emitent tashkilot quyidagi talablarni bajarishi lozimligi belgilab qo‘yilgan:
- eng birinchi holda emitent tashkilot barqaror moliyaviy holatga ega bo’lishi zarur;
- investitsion loyihaning asoslangan va oqilona tuzilgan biznes-rejasiga ega bo’lishi shart;
- obligatsiyalarni joylashtirish va ularning emissiyasi bilan bog’liq ushlanmalarni olib borishi lozim.
Lizing shunday investitsion faoliyat turiki unga ko’ra ijaraga beruvchi (lizing beruvchi) moliyaviy ijara shartnomasiga asosan aniq bir sotuvchidan mulkni sotib olish majburiyatini oladi va uni ijaraga oluvchi (lizing oluvchi) vaqtinchalik foydalangani uchun to’lovlarni olishsharti bilan beradi.
Xalqaro kapital harakati xalqaro iqtisodiy munosabatlarda etakchi o'rinni egallaydi, jahon iqtisodiyotiga katta ta'sir ko'rsatadi: Xalqaro kapital harakati xalqaro iqtisodiy munosabatlarda etakchi o'rinni egallaydi, jahon iqtisodiyotiga katta ta'sir ko'rsatadi: 1. o'z hissasini qo'shadi. jahon iqtisodiyotining o'sishi; 1.Jahon iqtisodiyotining o'sishiga yordam beradi; 2. xalqaro kapital harakati va xalqaro hamkorlikni chuqurlashtiradi; 2. xalqaro kapital harakati va xalqaro hamkorlikni chuqurlashtiradi; 3. Xalqaro korporatsiyalar bo'linmalari o'rtasida davlatlar, jumladan, oraliq tovarlarning o'zaro savdosi hajmini oshiradi, jahon savdosi rivojlanishini rag'batlantiradi. 3. Xalqaro korporatsiyalar bo'linmalari o'rtasida davlatlar, jumladan, oraliq tovarlarning o'zaro savdosi hajmini oshiradi, jahon savdosi rivojlanishini rag'batlantiradi.
Jahon kapital bozorining asosiy sub'ektlari xususiy biznes, davlatlar, shuningdek, xalqaro moliyaviy tashkilotlar (Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg'armasi) hisoblanadi. Jahon kapital bozorining asosiy sub'ektlari xususiy biznes, davlatlar, shuningdek, xalqaro moliyaviy tashkilotlar (Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg'armasi) hisoblanadi.
Jahon kapital bozori jahon moliya bozorining bir qismidir va shartli ravishda ikki bozorga bo'linadi: pul bozori va kapital bozori. Jahon kapital bozori jahon moliya bozorining bir qismidir va shartli ravishda ikki bozorga bo'linadi: pul bozori va kapital bozori. Pul bozorida bir yilgacha bo'lgan moliyaviy aktivlarni (valyutalar, kreditlar, ssudalar, qimmatli qog'ozlar) sotib olish va sotish bo'yicha operatsiyalar amalga oshiriladi. Pul bozori bozor ishtirokchilarining tovar sotib olish va xizmatlarni to'lash uchun qarz va qarzga bo'lgan joriy (qisqa muddatli) ehtiyojini qondirish uchun mo'ljallangan. Pul bozoridagi operatsiyalarning muhim qismini valyutalarni sotib olish va sotish bo'yicha spekulyativ bitimlar tashkil etadi. Pul bozorida bir yilgacha bo'lgan moliyaviy aktivlarni (valyutalar, kreditlar, ssudalar, qimmatli qog'ozlar) sotib olish va sotish bo'yicha operatsiyalar amalga oshiriladi. Pul bozori bozor ishtirokchilarining tovar sotib olish va xizmatlarni to'lash uchun qarz va qarzga bo'lgan joriy (qisqa muddatli) ehtiyojini qondirish uchun mo'ljallangan. Pul bozoridagi operatsiyalarning muhim qismini valyutalarni sotib olish va sotish bo'yicha spekulyativ bitimlar tashkil etadi. Kapital bozori bir yil va undan ko'proq davom etadigan uzoq muddatli loyihalarga qaratilgan. Kapital bozori bir yil va undan ko'proq davom etadigan uzoq muddatli loyihalarga qaratilgan.
Xalqaro kapital bozorining ishtirokchilari tijorat banklari, bank bo'lmagan moliya institutlari, markaziy banklar, xususiy korporatsiyalar, davlat idoralari, shuningdek ayrim jismoniy shaxslardir. Xalqaro kapital bozorining ishtirokchilari tijorat banklari, bank bo'lmagan moliya institutlari, markaziy banklar, xususiy korporatsiyalar, davlat idoralari, shuningdek ayrim jismoniy shaxslardir.
Kapital eksportining sabablari qabul qiluvchi tomonning mahalliy bozorini monopollashtirish imkoniyatining mavjudligi; qabul qiluvchi tomonning mahalliy bozorini monopollashtirish imkoniyati; kapital oladigan mamlakatlarda arzonroq xom ashyo va ishchi kuchining mavjudligi; kapital oladigan mamlakatlarda arzonroq xom ashyo va ishchi kuchining mavjudligi; qabul qiluvchi mamlakatda barqaror siyosiy vaziyat; qabul qiluvchi mamlakatda barqaror siyosiy vaziyat; donor mamlakat bilan solishtirganda, ekologik standartlar past; donor mamlakat bilan solishtirganda, ekologik standartlar past; qabul qiluvchi mamlakatda qulay "sarmoyaviy muhit" mavjudligi; qabul qiluvchi mamlakatda qulay "sarmoyaviy muhit" mavjudligi;
"Investitsion iqlim" tushunchasi quyidagi parametrlarni o'z ichiga oladi: "Investitsion iqlim" tushunchasi quyidagi parametrlarni o'z ichiga oladi: iqtisodiy sharoitlar: iqtisodiyotning umumiy holati (ko'tarilish, pasayish, turg'unlik), mamlakat valyutasidagi holati, moliyaviy va kredit. tizimlar, bojxona rejimi va ishchi kuchidan foydalanish shartlari, mamlakatdagi soliqlar darajasi; iqtisodiy sharoitlar: iqtisodiyotning umumiy holati (yuksalish, turg'unlik, turg'unlik), mamlakatning valyuta, moliya -kredit tizimlaridagi vaziyat, bojxona rejimi va mehnatdan foydalanish shartlari, mamlakatdagi soliqlar darajasi; xorijiy investitsiyalarga nisbatan davlat siyosati: xalqaro shartnomalarga rioya qilish, davlat institutlarining mustahkamligi, hokimiyatning uzluksizligi. xorijiy investitsiyalarga nisbatan davlat siyosati: xalqaro shartnomalarga rioya qilish, davlat institutlarining mustahkamligi, hokimiyatning uzluksizligi.
Kapital migratsiyasi tadbirkorlik va kredit kapitali ko'rinishida amalga oshirilishi mumkin. Kapital migratsiyasi tadbirkorlik va kredit kapitali ko'rinishida amalga oshirilishi mumkin. Kapitalni chet elda ishlatishdan kredit foizini olish uchun to'g'ridan -to'g'ri yoki bilvosita ishlab chiqarishga ssuda qilingan ssuda mablag'lari. Kredit kapitalining harakati davlat yoki xususiy manbalardan xalqaro kredit ko'rinishida amalga oshiriladi. Kapitalni chet elda ishlatishdan kredit foizini olish uchun to'g'ridan -to'g'ri yoki bilvosita ishlab chiqarishga ssuda qilingan ssuda mablag'lari. Kredit kapitalining harakati davlat yoki xususiy manbalardan xalqaro kredit ko'rinishida amalga oshiriladi. Tadbirkorlik kapitali - bu daromad olish maqsadida ishlab chiqarishga to'g'ridan -to'g'ri yoki bilvosita qo'yiladigan pul. Tadbirkorlik kapitalining harakati xorijiy investitsiyalar orqali amalga oshiriladi, bunda jismoniy shaxslar, davlat korxonalari yoki davlat chet elga mablag 'kiritadilar. Tadbirkorlik kapitali - bu daromad olish maqsadida ishlab chiqarishga to'g'ridan -to'g'ri yoki bilvosita qo'yiladigan pul. Tadbirkorlik kapitalining harakati xorijiy investitsiyalar orqali amalga oshiriladi, bunda jismoniy shaxslar, davlat korxonalari yoki davlat chet elga mablag 'kiritadilar.
Kelib chiqish manbalariga ko'ra, kapital rasmiy va xususiy kapitalga bo'linadi. Kelib chiqish manbalariga ko'ra, kapital rasmiy va xususiy kapitalga bo'linadi. Rasmiy (davlat) kapital - bu hukumatlar qarori bilan, shuningdek hukumatlararo tashkilotlarning qarori bilan chet elga o'tkaziladigan davlat byudjeti mablag'lari. U ssudalar, ssudalar va tashqi yordam shaklida harakat qiladi. Rasmiy (davlat) kapital - bu hukumatlar qarori bilan, shuningdek hukumatlararo tashkilotlarning qarori bilan chet elga o'tkaziladigan davlat byudjeti mablag'lari. U ssudalar, ssudalar va tashqi yordam shaklida harakat qiladi. Xususiy (nodavlat) kapital-bu xususiy kompaniyalar, banklar va boshqa nodavlat tashkilotlarining mablag'lari, ular boshqaruv organlari va ularning uyushmalarining qarori bilan chet elga ko'chiriladi. Bu kapitalning manbai - davlat byudjetiga aloqasi bo'lmagan xususiy firmalarning mablag'lari. Bu xorijiy ishlab chiqarishni yaratishga investitsiyalar, banklararo eksport kreditlari bo'lishi mumkin. Kompaniyalar o'z kapitalining xalqaro harakati to'g'risida qaror qabul qilishda avtonomligiga qaramay, hukumat uni nazorat qilish va tartibga solish huquqiga ega. Xususiy (nodavlat) kapital-bu xususiy kompaniyalar, banklar va boshqa nodavlat tashkilotlarining mablag'lari, ular boshqaruv organlari va ularning uyushmalarining qarori bilan chet elga ko'chiriladi. Bu kapitalning manbai - davlat byudjetiga aloqasi bo'lmagan xususiy firmalarning mablag'lari. Bu xorijiy ishlab chiqarishni yaratishga investitsiyalar, banklararo eksport kreditlari bo'lishi mumkin. Kompaniyalar o'z kapitalining xalqaro harakati to'g'risida qaror qabul qilishda avtonomligiga qaramay, hukumat uni nazorat qilish va tartibga solish huquqiga ega.
Chet el investitsiyalarining maqsadiga ko'ra kapital to'g'ridan-to'g'ri va portfelli investitsiyalarga bo'linadi: Xorijiy investitsiyalar maqsadiga ko'ra kapital to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar va portfel investitsiyalariga bo'linadi: Uzoq muddatli iqtisodiy imkoniyatlarga ega bo'lish uchun to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar. investorning kapital qo'yilishi ob'ektini nazoratini ta'minlaydigan kapital qo'yilmalar mamlakatiga qiziqish. Milliy firmaning filiali chet elda tashkil etilganda yoki xorijiy kompaniyaning nazorat paketini sotib olganda paydo bo'ladi. To'g'ridan -to'g'ri investitsiyalar - bu korxonalarga, erga va boshqa asosiy mahsulotlarga real investitsiyalar. Kapital qo'yilmalar mamlakatida uzoq muddatli iqtisodiy manfaatlarga ega bo'lish, investorning kapital qo'yilmalar ob'ekti ustidan nazoratini ta'minlash maqsadida to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar. Milliy firmaning filiali chet elda tashkil etilganda yoki xorijiy kompaniyaning nazorat paketini sotib olganda paydo bo'ladi. To'g'ridan -to'g'ri investitsiyalar - bu korxonalarga, erga va boshqa asosiy mahsulotlarga real investitsiyalar. Investorga investitsiya ob'ektini nazorat qilish huquqini bermaydigan xorijiy qimmatli qog'ozlarga xorijiy investitsiya portfelini kiritish. Portfel investitsiyalari iqtisodiy agent portfelining diversifikatsiyasiga olib keladi va investitsiya xavfini kamaytiradi. Ular xususiy tadbirkorlik kapitaliga asoslangan, garchi davlat ham o'z emissiyasini chiqaradi va chet el qimmatli qog'ozlarini sotib oladi. Portfel investitsiyalari - bu faqat milliy valyutada ko'rsatilgan moliyaviy aktivlar. Investorga investitsiya ob'ektini nazorat qilish huquqini bermaydigan xorijiy qimmatli qog'ozlarga xorijiy investitsiya portfelini kiritish. Portfel investitsiyalari iqtisodiy agent portfelining diversifikatsiyasiga olib keladi va investitsiya xavfini kamaytiradi. Ular xususiy tadbirkorlik kapitaliga asoslangan, garchi davlat ham o'z emissiyasini chiqaradi va chet el qimmatli qog'ozlarini sotib oladi. Portfel investitsiyalari - bu faqat milliy valyutada ko'rsatilgan moliyaviy aktivlar.
Investitsiya muddatiga ko'ra, uzoq muddatli, o'rta muddatli va qisqa muddatli kapital ajratiladi: Investitsiya muddatiga ko'ra, uzoq muddatli, o'rta muddatli va qisqa muddatli kapital ajratiladi: muddati 5 yildan ortiq. To'g'ridan-to'g'ri va portfelli investitsiyalar ko'rinishidagi tadbirkorlik kapitalining barcha sarmoyalari odatda uzoq muddatli hisoblanadi. 5 yildan ortiq muddatga kapitalni uzoq muddatli kapital qo'yilishi. To'g'ridan-to'g'ri va portfelli investitsiyalar ko'rinishidagi tadbirkorlik kapitalining barcha sarmoyalari odatda uzoq muddatli hisoblanadi. O'rta muddatli kapital - 1 yildan 5 yilgacha bo'lgan muddatga kapital qo'yilmalar. O'rta muddatli kapital - 1 yildan 5 yilgacha bo'lgan muddatga kapital qo'yilmalar. Qisqa muddatli kapital qo'yilmalari 1 yilgacha. Qisqa muddatli kapitalni 1 yilgacha.
Ular, shuningdek, kapitalning bunday shakllarini noqonuniy sarmoya va korxona ichidagi sarmoya sifatida ajratib ko'rsatishadi: Ular, shuningdek, noqonuniy sarmoya va korxona ichidagi kapital kabi shakllarni ajratib ko'rsatishadi: noqonuniy kapital-bu milliy va xalqaro huquqni chetlab o'tadigan kapitalning ko'chishi. kapitalni eksport qilishning noqonuniy usullari parvoz yoki oqish deb ataladi). Noqonuniy kapital - bu milliy va xalqaro huquqni chetlab o'tadigan kapitalning ko'chishi (Rossiyada kapitalni eksport qilishning noqonuniy usullari parvoz yoki oqish deb ataladi). Bir korporatsiyaga tegishli va turli mamlakatlarda joylashgan filiallar va sho''ba korxonalar (banklar) o'rtasida o'tkaziladigan kompaniya ichidagi kapital. Bir korporatsiyaga tegishli va turli mamlakatlarda joylashgan filiallar va sho''ba korxonalar (banklar) o'rtasida o'tkaziladigan kompaniya ichidagi kapital.
Kapital migratsiyasining ijobiy va salbiy oqibatlari o'zboshimchalik bilan amalga oshiriladi va ko'pgina istisnolarni hisobga olmaydi. Shunga qaramay, kapitalning xalqaro harakati jahon iqtisodiyotining rivojlanishida umuman rag'batlantiruvchi rol o'ynaydi. Kapital migratsiyasining ijobiy va salbiy oqibatlari o'zboshimchalik bilan amalga oshiriladi va ko'pgina istisnolarni hisobga olmaydi. Shunga qaramay, kapitalning xalqaro harakati jahon iqtisodiyotining rivojlanishida umuman rag'batlantiruvchi rol o'ynaydi.

Xulosa

Bozor va kapitalning asosiy tarkibiy sub'ektlari o'rtasidagi harakati sxematik tarzda ifodalanishi mumkin, bu iqtisodiyotning nazariy modeli modifikatsiyasini aks ettiradi va "tashqi dunyo" bilan o'zaro munosabatlarni vizual tarzda namoyish etadi
To'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar - bu to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqarishga ketadigan investitsiyalar (real aktivlarda). To'g'ridan-to'g'ri investitsiya - bu nazorat paketini sotib olish orqali mol-mulkka ega bo'lishni anglatadi. Bu egasiga o'z biznesini boshqarishda yordam beradi.
Portfel investitsiyasi - bu ularni keyinchalik sotish va oxir-oqibat foyda olish maqsadida bozorda qimmatli qog'ozlarni sotib olish. Ushbu bitimlar spekulyativ xarakterga ega. Ular fond bozorida vositachilar orqali amalga oshiriladi, bu esa kapitalni yanada harakatchan qiladi.
Ham to'g'ridan-to'g'ri, ham portfel investitsiyalarining manbalari turli darajadagi byudjet mablag'lari, aholining jamg'armalari, jamoaviy investorlarning aktivlari, korxonalarning o'z mablag'lari bo'lishi mumkin. Rivojlangan mamlakatlarda asosiy kapital daromadlari uy xo'jaliklari tomonidan qo'shilgan badallar hisobiga ta'minlanadi. Aholining pul mablag'larini kiritishga tayyor bo'lishining asosiy shartlari - bu hukumatga bo'lgan ishonch va mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatning barqarorligi.
Shuningdek, kapital bozorining faoliyati bozordagi talab va taklif bilan chambarchas bog'liqdir.
Aholi va firmalar kapitalni talab qilmoqda. Ularning xulq-atvor motivlari biroz boshqacha, ammo, umuman olganda, ular o'xshash xulq-atvorga ega: agar foiz stavkasi pasayib ketsa, iste'molchilar ham, firmalar ham kreditlarga bo'lgan talabni oshiradi. Shunday qilib, kapitalga bo'lgan bozor talabining egri chizig'i salbiy nishabga ega.
1. Firmalar kapital mablag'larini (uskunalar, materiallar va boshqalarni) sotib olish va foyda olish uchun ishlatish uchun kapitalga talabga ega. Qarzga olingan kapital sizning o'zingizning mablag'ingiz yetishmaganda ishlatiladi. Ammo, kompaniya qarzni qanchalik arzon topsa, shuncha ko'p pul olishni xohlaydi.
2. Iste'molchilar foyda olish uchun emas, balki ba'zi iste'mol tovarlarini sotib olish uchun pul qarz olishadi. Bu bir necha hollarda amalga oshiriladi.