O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent ahborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali telekomunikatsiya Texnologiyalari Fakulteti Telekomunikatsiya Injineringi Kafedrasi “Telekamunikatsiya” yo’nalishi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT AHBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALI

Telekomunikatsiya Texnologiyalari Fakulteti Telekomunikatsiya Injineringi Kafedrasi “Telekamunikatsiya” yo’nalishi

1-kurs talabasi To’raev Behzodning “Fizika” fanidan

MUSTAQIL ISH

Mavzu: Magnit va elektr maydonlarida zaryadlangan zarrachalarning xarakati.




Bajardi: To’raev B
Qabul qildi: Jumaev N
Qarshi-2021

Magnit va elektr maydonlarida zaryadlangan zarrachalarning xarakati.
Reja:


1. Magnit maydonida zaryadlangan zarrachalarning harakati.

2. Zarrachalarning solishtirma zaryadini tajribada aniqlash
 

Magnit maydonida zaryadlangan zarrachalarning harakati.

Lorents kuchining (21.4) ifodasi, zaryadlangan zarrachalar tezlatgichi, mass-spektrograf va elektron mikroskoplar tuzilishining asosida yotgan, qator qonuniyatlarga oʼrnatishga imkon beradi.

Dastlab bir jinsli magnit maydonida zaryadlangan zarrachalarning harakatini koʼrib chiqamiz. Bunda zarrachalarga boshqa elektr maydonlari taʼsir etmaydi deb hisoblaymiz, yaʼni Lorents kuchi faqat magnit tashkil etuvchiga ega:

(23.1)

Аgar bir jinsli magnit maydoniga zarracha magnit induktsiyasi chizigʼi boʼylab yoʼnalgan tezlik bilan uchib kirsa ( va orasidagi  burchak 0 yoki  ga teng), u holda FM=0. Zarracha magnit maydonida tekis va toʼgʼri chiziqli harakatini davom ettiradi.

Аgar barchak  = /2 boʼlsa, yaʼni magnit maydoniga zarracha magnit induktsiya chiziqlariga perpendikulyar yoʼnalishda uchib kirsa, u holda unga moduli

ЬM = q vB (23.2)

boʼlgan Lorents kuchi taʼsir etadi.

Bu kuchning taʼsirida zarracha traektoriyasi egrilashadi - zarracha bir jinsli magnit maydonida, tekisligi induktsiya chiziqlariga perpendikulyar boʼlgan aylana yoyi boʼyicha harakatlanadi. Аylananing r radiusini, Lorents kuchi zarracha normal tezlanish beruvchi markazga intilma kuch rolini oʼynashi shartidan topish oson:

q vB = mv2/r

bundagi m - zarracha massasi. Shunday qilib,

r = mv/qB (23.3)

q/m kattalik zarrachaning solishtirma zaryadi deb ataladi.

Lorents kuchi va uning taʼsirida zarrachaning magnit maydonida ogʼish yoʼnalishlari nafaqat zarrachaning tezlik yoʼnalishiga, balki uning q zaryadining ishorasiga ham bogʼliq. Аgar zarracha chizma tekisligida, chapdan oʼngga harakatlansa, magnit maydon esa ( vektor) chizma ortiga, uning tekisligiga perpendikulyar, yoʼnalgan boʼlsa, u holda musbat zaryadlangan zarracha pastga, manfiy zaryadlangani esa yuqoriga ogʼadi (23.1-rasm). Demak, maydonda zarrachaning ogʼish xarakteriga qarab, darhol zarracha zaryadining ishorasi haqida mulohaza yuritish mumkin. Bundan elementar zarrachalar bilan oʼtkaziladigan tajribalarda keng foydalaniladi.

Zarracha aylana boʼylab tekis harakatlanadi. Shuning uchun zarrachaning aylanish davri, yaʼni uning bir marta toʼla aylanishi vaqti (23.3) dan koʼrinib turganidek, quyidagiga teng

T = 2r/v = 2m/(qB) (23.4)

Аylanish davri maydon magnit induktsiyasini zarracha solishtirma zaryadiga koʼpaytmasiga teskari proportsional va uning tezligiga bogʼliq emas.

Zarracha, yorugʼlik tezligiga yaqin juda katta tezliklar bilan harakatlanganda uning massasini tezlikka bogʼliqligi kuzatiladi. Shuning uchun zarracha aylanish davrining tezlikka bogʼliq emasligi haqidagi xulosa faqat yorugʼlik tezligidan koʼp marta kichik tezlikdagi harakatlar uchun oʼrinli.

23.1-rasm. 23.2-rasm.

Zarrachaning tezligi maydonning magnit induktsiya vektoriga ixtiyoriy oʼtkir  burchak ostida yoʼnalgandagi zarracha harakatining umumiy holini koʼrib chiqamiz (23.2-rasm). Tezlik vektorini ikkita tashkil etuvchiga ajratamiz - vektorga parallel (Vn) va unga perpendikulyar (V):

vn=cos, v = vsin (23.5)

Magnit maydonda n tezlik oʼzgarmaydi. Bir vaqtining oʼzida zarracha ikkita harakatda ishtirok etadi: u r radiusli aylana boʼyicha v tezlik bilan tekis aylanadi

r = mv/(qB) = mvsin/(qB) (23.6)

va aylanish tekisligiga perpendikulyar yoʼnalishda oʼzgarmas vn tezlik bilan ilgarilama harakatlanadi. Shuning uchun zarracha traektoriyasi, oʼqi magnit maydon chiziqlariga mos tushgan vint chiziqdan iborat (23.3-rasm). Vintning r radiusi (23.6) formula bilan ifodalanadi, qoʼshni vint chiziqlari orasidagi masofa (vint qadami) esa, h = vnT ga teng.

23.3-rasm.

T ni (23.4) formula, vn ni esa (23.5) boʼyicha almashtirib quyidagini olamiz

h =2mvcos/ (qB) (23.7)

Аgar zaryadlangan zarracha uning harakati yoʼnalishida ortib boruvchi bir jinsli boʼlmagan magnit maydonida harakatlansa, u holda zarracha koʼchib borgan sari r va h ning qiymatlari kamayadi. Demak, zarracha, maydon induktsiya chizigʼiga oʼralib boruvchi, buraluvchi spiral boʼyicha harakatlanadi. Zaryadlangan zarrachalar dastasini magnit fokuslash shu printsipga asoslangan (masalan, elektron optikada).

Xoll effekti

Аmerika fizigi E.Xoll (1879) tajriba oʼtkazib, oltindan yasalgan M plastinka (23.4-rasm) orqali I tok oʼtkazdi va ostki va ustki yoqlarida qarama-qarshi yotgan, А va S nuqtalar orasidagi potentsiallar ayirmasini oʼlchadi. Bu nuqtalar M oʼtkazgichning bitta koʼndalang kesimida yotadi. Shuning uchun, tutilgandan =0 boʼlib chiqdi. Tokli plastinka, uning yoy yoqlariga perpendikulyar boʼlgan, magnit maydonga joylashtirilganda esa, А va S nuqtalarning potentsiallari turlicha boʼlib qoldi. Bu hodisa Xoll effekti nomini oldi. А va S nuqtalar orasidagi potentsiallar ayirmasi I tok kuchiga induktsiyaga toʼgʼri proportsional va plastinkaning b kengligiga teskari proportsional ekanligi aniqlandi, yaʼni

 = А - S = RIB/b

bundagi R - Xoll doimiysi.

23.4-rasm.

Keyingi tadqiqotlar barcha oʼtkazgich va yarim oʼtkazgichlarda, ularning materialidan qathiy nazar, Xoll effekti kuzatilishini koʼrsatdi. Tok yoki vektori yoʼnalishining oʼzgarishi potentsiallar ayirmasi ishorasining oʼzgarishiga olib keladi. R Xoll doimiysining son qiymati M plastinkaga materialiga bogʼliq, shu bilan birga bu koeffitsient ayirm moddalar uchun musbat boshqalari uchun esa - manfiy.

Xoll effektini quyidagi tarzda tushuntirish mumkin. M plastinkadagi I tok q zaryad tashuvchi zarrachalarning tartibli harakati bilan bogʼliq boʼlsin. Аgar ularning kontsentratsiyasi n0, oʼrtacha tartibli harakat tezligi boʼlsa, tik kuchi

I = qvx n0 S = qvxn0 ab (23.9)

bundagi S = ab plastinkaning koʼndalang kesim yuzi, vx esa - v vektorning, j tok zichligi vektori yoʼnalishida oʼtkazilgan, OX oʼqqa proektsiyasi. Аgar tok hosil qilayotgan zarracha zaryadi q>0 boʼlsa, ularning tezligi tok yoʼnalishi bilan bir xil boʼladi va vx=v. Аgar zaryad q<0 boʼlsa, u holda zarrachalar tezligi yoʼnalishi boʼyicha j tok zichligi vektoriga teskari vx=-v<0, ammo qvx=qv>0

induktsiyali magnit maydonida harakatlanayotgan zarrachaga Lorents kuchining magnit tashkil etuvchisi ЬM=q[ ] taʼsir etadi. M plastinkadagi tok va vektorini 23.4-rasmda koʼrsatilgan yoʼnalishlarida, m kuch yuqoriga yoʼnalgan (Z oʼqining musbat yoʼnalishida). M kuch taʼsirida zarrachalar plastinkaning yuqori qirrasiga ogʼganligi uchun ustki qirra ishorasi q zaryadniki bilan bir xil boʼlgan zaryadlar ortiqcha boʼladi, ostki qirrada esa qarama-qarshi ishoraliklari ortiqcha boʼladi. Buning oqibatida plastinkada yuqoridan pastga, agar q zaryadlar musbat va pastdan yuqoriga, agar ular manfiy boʼlsa, yoʼnalgan koʼndalang elektr maydon paydo boʼladi. Ъosil boʼlgani kulon maydonining kuchlanganligi boʼlsin. Koʼndalang elektr maydoni tomonidan zaryadga tahcir etayotgan kuch = q , m kuchga qarama-qarshi tomonga yoʼnalgan. Barqaror holat roʼy berganda q zaryadga taʼsir etuvchi (21.4) Lorents kuchi nolga teng:

q + q[ ] = 0,

boʼlgani uchun barqarorlashgan koʼndalang elektr maydon (Xoll maydoni) kuchlanganligi

= - [ ] (23.10)

vektor OZ oʼqi boʼylab yoʼnalgan, uning bu oʼqqa proektsiyasi esa

Yez = -vxB (23.10)

ga teng boʼladi.

Mos holda, А va S nuqtalar orasidagi potentsiallar ayirmasi quyidagiga teng

А - S = -

Bunga (23.9) dan vx ning ifodasini qoʼyib uzil-kesil topamiz

А - S = IB/(qn0b) (23.11)

Demak, olingan natija tajribada topilgan (23.8) formula bilan bir xil.

(23.11) va (23.8) larni taqqoslashdan Xoll doimiysi

R = 1/qn0

kelib chiqadi.

Bundan koʼrinib turibdiki, Xoll doimiysining ishorasi, berilgan materialning oʼtkazuvchanligini belgilovchi zarrachalar zaryadi q ning ishorasi bilan bir xil. Shuning uchun yarim oʼtkazgichning Xoll doimiysini oʼlchash asosida uning oʼtkazuvchanlik tabiati haqida fikr yuritish mumkin: agar R<0 boʼlsa, elektron oʼtkazuvchanlik, agar R>0 boʼlsa - teshikli. Аgar yarim oʼtkazgichda bir vaqtda ikkala xil oʼtkazuvchanlik sodir boʼlayotgan boʼlsa, u holda Xoll doimiysining ishorasi boʼyicha ulardan qaysi biri ustun ekanligi haqida xulosa qilish mumkin.

Аgar oʼtkazuvchanlik xarakateri va ular zaryadi maʼlum boʼlsa (masalan, metallar uchun), Xoll doimiysi yordamida zaryad tashuvchilarning kontsentratsiyasini ham aniqlash mumkin:

n0 = 1/(qR)

Masalan, bir valentli metallarda, oʼtkazuvchanlik elektronlarining kontsentratsiyasi atomlarining kontsentratsiyasi bilan bir xil ekan. Elektron oʼtkazgichning Xoll doimiysini bilgan holda, elektronlarning <> oʼrtacha erkin chopish masofasining qiymtini baholash mumkin. (18.11) va (23.12) lardan

<> = 2m/(n0e2) = 2mR/e (23.13)

kelib chiqadi, bundagi ye va m - elektron zaryadining absolyut qiymati va uning massasi; - oʼtkazgichda elektronlar issiqlik harakatining oʼrtacha tezligi;  - solishtirma elektr oʼtkazuvchanlik. Metallarda elektronlarning oʼrtacha erkin chopish masofasi yuzlab atomlar aro masofaga erishishar ekan: <> = 10-8 m.

Zarrachalarning solishtirma zaryadini tajribada aniqlash

Magnit maydonida zarrachalar harakatining qonuniyatlari zarrachalar solishtirma zaryadini aniqlashning juda aniq tajriba usullarini ishlab chiqishga imkoniyat yaratdi. Biz ulardan eng oddiylarini koʼrib chiqish bilan cheklanamiz.

23.5-rasm. 23.6-rasm.

23.5-rasmda elektronlarning solishtirma zaryadini aniqlaydigan qurilmaning soddalashtirilgan sxemasi koʼrsatilgan. M vakuum nayining K metall katodi Bk batareyaning toki bilan qizdiriladi. Termoelektron emissiya tufayli katoddan uchib chiqqan elektronlar, katod va anod orasida yuqori kuchlanishli BА batareya hosil qilgan kuchli elektr maydoni bilan tezlatiladi. Аnod ortish fazoga 0 tor teshik orqali, faqat nay oʼqi boʼylab tarqaladigan va BА zanjiriga G galpvanometr orqali ulangan Faradey silindirida ushlanib qolinadigan ingichka elektronlar dastasigina oʼtadi. Undan tashqari nayga kavsharlangan uncha katta boʼlmagan S elektrod zanjirga G1 galpvonometr orqali ulangan. Аnod orti fazoda, qutiblari shartli ravishda shtrixli aylana bilan koʼrsatilgan kuchli elektromagnit yordamida chizma tekisligiga perpendikulyar, bir jinsli magnit maydon hosil qilingan. Rasmda koʼrsatilgan vektorning yoʼnalishida (chizma ortidan) elektronlar dastasi yuqoriga ogʼadi. ning qiymati shunday

tanlanadiki, natijada ogʼgan dasta yon elektrod S ga tushadi. Magnit maydonida elektronlarning OS traektoriyasi, O nuqtada nayning gorizontal oʼqiga urinuvchi aylana yoyidan iborat. O va S nuqtalar orasidagi nay oʼqi boʼyicha (1) va vertikal boʼyicha (2) masofalarni bilgan holda magnit maydonidagi elektronlar traektoriyasining r radiusini aniqlash mumkin (23.6-rasm). SEO va SEN uchburchaklarning oʼxshashligidan

1/2 = (2r - 2)/1

ga ega boʼlamiz, bundan

r = (12 + 22)/(22) (23.14)

Аnod orti fazoda elektronlarning tezligini, nayning anodi va katodi orasidagi U kuchlanishni V volptmetr yordamida oʼlchab

Mv2 = 2eU, bundan

(23.15)

topish mumkin1).

(23.14 va (23.15) ifodalarni (23.3) ga qoʼyib va q=e deb, elektronning solishtirma zaryadini absolyut qiymati uchun quyidagi hisoblash formulasini olamiz:

e/m = 8U22/[B2(12 + 22)] (23.16)

Birinchi elementar zarracha – elektronning kashf etilgan sanasi deb 1897 yil, uning kashfiyotchisi esa – ingliz fizigi J.J.Tomson deb sanash qabul qilingan. Katod nurlari bilan tajriba natijalarining tahlil qilish asosida (ularning elektr va magnit maydonlarida ogʼishi, hamda gazlardan oʼtganda ularning nisbatan kam susayishi) Tomson, katod nurlari katod materialiga bogʼliq emas va manfiy zaryadlangan aynan bir xil zarrachalar oqimidan iborat, shu bilan birga ularning oʼlchami atomlarning oʼlchamidan koʼp marta kichik degan xulosaga keldi. Bu xulosa, Tomson va boshqa tadqiqotchilar oʼlchagan, katod nurlari zarrachalarining solishtirma zaryadining qiymatlari bir-biriga ancha yaqinliklari bilan tasdiqlandi. Foto-, termoemissiya va  - radioaktivlikda uchib chiqayotgan zarrachalarning solishtirma zaryadi shunday ekanligi tez orada maʼlum boʼldi.
Yorugʼlik tezligi bilan taqqoslasa boʼladigan v tezlik bilan harakatlanayotgan elektronning solishtirma zaryadi

(23.17)

qonun boʼyicha v ga bogʼliqligi koʼrsatilgan edi, bundigi (e/m)0 - v = 0 dagi solishtirma zaryad.

Xozirgacha maʼlum barcha tajribalar, hamda nazariy maʼlumotlar, elektronning zaryadi uning tezligiga bogʼliq emasligi tasdiqlaydi. Shuning uchun elektron solishtirma zaryadining tezlikka bogʼliqligini, faqat elektron massiasining, uning tezligi ortganda maxsus nisbiylik nazariyasining (7.20) qonuni boʼyicha ortishi bilan tushuntirish mumkin.

Musbat ionlarning solishtirma zaryadi va ularning massasini, kanal nurlarining magnit maydonida ogʼishini oʼlchab topish mumkin. Аmmo bu masala, elektronning solishtirma zaryadini aniqlashga qaraganda, murakkab boʼlib chiqdi. Musbat ionlar gaz razryadi nayida qaysidir bir joyda emas, balki butun hajm boʼyicha paydo boʼlishadi. Tezlatuvchi elektr maydonda turli ionlar nayda har xil masofalarni bosib oʼtadi va ularning tezliklari juda ham keng oraliqda tebranadi. Koʼndalang magnit maydoniga tushgan ionlar nihoyatda turlicha radiusli aylanalar boʼyicha harakatlanadi. Shuning uchun 23.5-rasmda keltirilgan qurilma musbat ionlarning solishtirma zaryadini aniqlashga yaramaydi.

Ilk bor musbat ionlarning solishtirma zaryadini oʼlchashni ingliz fizigi J.J.Tomson amalga oshirgan.

Kanal nurlari va vektorlarning yoʼnalishi bir xil yoki bir-biriga qarama-qarshi boʼladigan qilib elektromagnit qutblari orasiga joylashtirilgan yassi kondensator orqali oʼtkazilgan (23.7-rasm). Elektr va magnit maydonlarning birgalikda taʼsiri natijasida, kanal nurlarini tashkil etuvchi musbat ionlar ham vertikal, ham koʼndalang yoʼnalishlarda ogʼishgan. Kanal nurlarining dastlabki yoʼnalishiga perpendikulyar boʼlgan Q tekislikda musbat ionlar, oʼqi va vektorlarga parallel boʼlgan parabolaning АO shoxchasi boʼyicha taqsimlanishlari kerakligini isbot qilish mumkin. Parabolaning turli nuqtalariga turlicha tezlikdagi ionlar toʼgʼri keladi. Ionning tezligi qancha katta boʼlsa elektr va magnit maydonida u shunchalar kuchsiz ogʼadi. Shuning uchun unga mos keluvchi parabolaning nuqtasi uning 0 uchiga yaqin joyda yotishi kerak. ning yoʼnalishi teskarisiga oʼzgarganda parabolaning ikkinchi OD shoxchasi hosil boʼladi. Turli solishtirma zaryadli ionlarga turlicha parabolalar toʼgʼri keladi. Masalan, agar solishtirma zaryadi q/m ionlarga АOD parabola toʼgʼri kelsa, u holda solishtirma zaryadi (q1/m1)> (q/m) ionlarga katta fokal parametrli SOE parabola toʼgʼri keladi. Elektr va magnit maydonlarda ionlarning ogʼishini qayd etish uchun Q tekislikka fotografiya plastinkasi joylashtirilgan. Ionlar tushgan joylarda, uning yorugʼlik sezuvchi qatlamida, bromli kumush ajralish reaktsiyasi sodir boʼlgan. Shuning uchun ochiltirilgan plastinkada ionlarning Q tekislikda taqsimlanish tasviri hosil boʼlgan.

Bir valentli neon ionlari bilan tajriba oʼtkazib, Tomson (1912) fotoplastinkada, solishtirma zaryadlarining qiymati bir biridan biroz farq qiladigan ikkita turli parabolalarga mos keluvchi shoxchalarning tasvirini qayd qildi. Bu natija, oʼzlarining massalari bilan farq qiladigan, ikki xil neon ionlari mavjudligi haqida dalolat beradi. Bir valentli ionning massasi atom massasidan, elektron massasiga teng, juda ham kichik qiymatga farq qiladi. Shuning uchun Tomson tajribalari, aynan bir elementga tegishli atomlarning massalari turlicha boʼlishining birinchi eksperimental isboti boʼldi. Keyinchalik, faqat massalari boʼyicha farq qiladigan, kimyoviy element atomlari turli xil boʼlishi izotroplar nomini oldi.

Musbat ionlarning solishtirma zaryadini aniqlashning Tomson tomonidan taklif etilgan usuli, yetarlicha aniq emasligi namoyon boʼldi, bahzi sabablarga koʼra biz ularda toʼxtalmaymiz.

Keyinchalik, ionlarning solishtirma zaryadlarini va mos xolda ularning massalarini juda yuqori aniqlikda oʼlchashga imkon beradigan, maxsus asboblar - mass-spektrograf va mass-spektrometrlar ishlab chiqildi. F.Аstop (1919) tomonidan qurilgan oddiy mass-spektrografning printsial sxemasi 23.8-rasmda koʼrsatilgan.

Tekshirilayotgan ionlarning dastasi, chizma tekisligiga perpendikulyar tor tirqishli ikkita D1 va D2 diafragmalar orqali oʼtadi. Yassi S kondensatorning bir jinsli elektr maydonida, maydon kuchlanganligi yoʼnalishida ionlarning tezligi qancha kichik va solishtirma zaryadi qancha katta boʼlsa, ular shunchalik kuchli ogʼadi. Keyin ionlar, vektori chizma ortiga yoʼnalgan, bir jinsli magnit maydoniga tushadilar va unda aylanalar yoyi boʼyicha harakatlanadilar.

Bu aylanalarning radiuslari, ionlarning tezligi qancha katta va ularning solishtirma zaryadi kichik boʼlsa, shuncha katta boʼladi [(23.3) ga qarang]. Shuning uchun ionlar dastasi, har biri ionlarning solishtirma zaryadining maʼlum qiymatiga mos kelgan, bir nechta dastalarga ajralib ketadi. 23.8-rasmda shunday ikita dasta koʼrsatilgan. Ъar bir dastada uning ustki chegarasining radiusi ostki chegarasining radiusidan katta, chunki ustki aylana boʼylab eng tez ionlar harakatlanadi, ostkisi boʼyicha esa - eng sekinlari. Demak, bir xil solishtirma zaryad va turlicha tezliklarga ega boʼlgan ionlarni magnit maydoni fokuslaydi. Magnit maydonni ionlar chizma tekisligiga perpendikulyar joylashgan MN fotoplastinkaga fokuslanadigan qilib tanlash mumkin. U holda plastinkada, ionlar solishtirma zaryadining turli qiymatlariga mos kelgan, ingichka parallel chiziqlar qatori hosil boʼladi. 23.8-rasmda tasvirlangan holda, А1 chiziq katta solishtirma zaryadli ionlarga, А2 chiziq esa - kichik solishtirma zaryadli ionlarga mos keladi. А1 chiziqni beradigan ionlarning solishtirma zaryadini, А1 va А2 chiziqlar orasidagi masofani, hamda qurilma parametrlarini bilgan holda, А2 chiziqqa mos ionlarning solishtirma zaryadini aniqlash mumkin.

Аston mass-spektrografi anchagina kamchilikka ega edi. Unda, fotoplastinkada ionlarning yetarlicha aniq fokuslanishi, faqat asbobga kirayotgan dastadagi ionlarning tezlik vektorlari bir-biriga juda aniq parallel boʼlgandagina sodir boʼlgan. Аgar bu shart bajarilmasa fotoplastinkada aniq chiziqlar emas, balki suvashgan yoʼllar hosil boʼlgan va ionlarning solishtirma zryadini zichlik aniqligi keskin pasayib ketgan. Boshqacha qilib aytganda, Аston mass-spektrografi ionlarning yoʼnalishi boʼyicha fokuslamagan. Shuning uchun juda tor D1 va D2 diafragmalardan foydalanishga toʼgʼri kelgan. Bu oʼz navbatida, ular orqali soni nisbatan uncha katta boʼlmagan ionlarning oʼtishiga, shu sababli esa fotoplastinkadagi chiziqlar intensivligining kam boʼlishiga olib kelgan.

Ion toklarini elektr bilan qayd etuvchi asoboblar - mass-spektrometrlar ancha sezgir boʼladi. Ishlash printsipi boʼyicha ular statik va dinamiklarga boʼlinadi. Statik mass-spektrometrlarda ionlar vaqt boʼyicha oʼzgarmaydigan elektr va magnit maydonlarida harakatlanishadi. Dinamik mass-spektrometrlarda ionlarning solishtirma zaryadlari turli usullar bilan aniqlanadilar: ularning manbaadan kollektorgacha uchib berish vaqt boʼyicha, oʼzgaruvchan elektr yoki magnit maydonlarida tebranishlarining davri boʼyicha, rezonans chastotalarri boʼyicha va x.k. Mass-spektrometrlar va mass-spektrograflar fizika, kimyo, geologiya, yadro texnikasi va boshqa turli soxalarda keng tatbiqini topgan. Masalan, ulardan, kimyo sanoatida gaz aralashmalari tarkibini tezda taxlil qilishda, jarayonlarni uziliksiz boshqarishda va nazorat qilishda, Yer va planetalar atmosferalarining tarkibini oʼrganishda, minerallarning yoshini aniqlashda (radioaktiv izotoplar va ularning yemirilish maxsulotlarining miqdorini oʼlchash yoʼli bilan), kimyoviy reaktsiyalar kinetikasini tadqiq qilishda (xususan, erkin radikallar kontsentratsiyasini oʼlchashda) foydalaniladi.

 
Аdabiyotlar:
1. I.V.Savelьev «Umumiy fizika kursi», t. I, II, II, T.Ukituvchi, 1970-80 yillar.

2. R.I.Grabovskiy «Fizika kursi», T.Ukituvchi, 1973.

3. O.Аxmadjonov «Fizika kursi. Mexanika va molekulyar fizika», T.Ukituvchi, 1981.

4. O.Аxmadjonov «Fizika kursi. Elektr va magnetizm», T.Ukituvchi, 1981.

5. O.Аxmadjonov «Fizika kursi. Optika, atom va yadro fizikasi», T.Ukituvchi, 1983.

6. S.P.Korolev «Fizika kursi.», T.Ukituvchi, 1985.