O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti budjet hisobi va davlat jamg’armalari fakulteti

Xalqaro auditorlik tizimi haqida tushuncha

Standartlar audiotorli te shiruvlarini o’t azishda auditorlik xulosalarini a s ettirish uchun umumiy talablarni o’zida amlaydi.

Standartlar umumiy, ishchi, maxsus va hisobot standartlariga bo’linadi.

Umumiy standartlar kim tekshiruv o’tkazishi zarurligini, mustaqillilik va kasbiy e’tiborlili ning zaruratini aniqlab beradi

Maxsus standartlar tekshiruvni rejalashtirishga qo’yiladigan talablarni, ich i nazorat tizimini o’rganish, xulosalarning yetarlicha asoslanishini o’z ichiga oladi.

Hisobot standartlari auditordan tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi subyekt buxgalteriyasi umumqabul qilingan buxgalterlik prinsiplariga to’g’ri elishini o’rsatishni va auditor ma’lumotlarning ishonchliligi haqidagi ozining fi rini aytib

o’tishi yo i aytib o’tolmasli sababini o’rsatib o’tishini talab qiladi.

2-chizma. Xalqaro auditorlik tizimi.³

Audit sifatini nazorat qilish tizimiga ta'sir o’tkazuvchi omillar ikkala standartda ham sanab o’tilgan milliy standartni ishlab chiqish paytida xalqaro standart qoidalari keng qo’llanilganini ko’rish mumkin. O’zbe iston yirik firmalaridagi sifatni nazorat qilish tizimi kichik firmalarda mavjud ishlayotgan tizimdan farq qilishi mumkin. Biroq bu farq nazorat qilish uchun

3. 
   Международный аудит в схемах. \Учебно-методическое пособие.-Ш.Н.Файзиев, С.Х.Юлдашева -Т.: ТФИ, 2014. 170с.
   

58
qo’llaniladigan usullarda emas, faqat tizimning tashkiliy tomonida bo’lishi lozim.

Standartlarning bu bo’limida har bir auditorlik firmasida mavjud bo’lishi lozim bo’lgan sifatni nazorat qilish tizimining usullari bayon qilingan. Xalqaro standartlarda bu usullar sifatni nazorat qilish siyosatining maqsadi sifatida belgilangan. Bunday tafovut shu bilan izohlanadiki, xalqaro standartga ilovada belgilangan maqsadlarning har biriga nisbatan aniq tadbirlar keltirilgan. Shu jihatdan qaraganda xalqaro standartda ahborot ko’p bo’lib, hozirgi holatda juda foydalidir. Shu sababli respublikamizda auditorlik firmalariga sifatni nazorat qilish tizimini barpo etishda xalqaro standartda keltirilgan tadbirlardan keng foydalanish tavsiya qilinadi.

Auditning milliy standartida xalqaro standartda bo’lmagan sifatni nazorat qilish tizimining usullari mavjud. Bu auditorlik tashkiloti hodimlari o’zlariga topshirilgan vazifani bajarmagan taqdirda ularga nisbatan tegishli choralar ko’rishdir. Hodimlarga ta'sir o’tkazish choralari Mehnat Kodeksida sanab o’tilgan va ular quyidagilardan iborat: ogohlantirish, hayfsan e'lon qilish, ishdan bo’shatish.

Bundan tashqari, ichki intizom qoidasida (uni auditorlik firmasi mustaqil ishlab chiqadi) hodimlarning ayrim toifalari uchun boshqa intizomiy choralar ham ko’rilishi mumkin. Sifatni nazorat qilish tizimining bu usullaridan foydalanishning murakkabligi, zarur choralar qo’llanish oqibati hilma-hil bo’lishi mumkin. Shu boisdan uni tanlashga puhta yondashish kerak. Firma hodimlari intizomiy jazo choralari ko’rilishi mumkinligi to’g’risida oldindan ogohlantirilgan bo’lishi lozim.

Standartning ko’rib chiqilgan bu bo’limi auditorlik tekshiruvi davomida hodimlar o’rtasida yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solishga bag’ishlangan auditning milliy standarti xalqaro standart qoidalarini to’la takrorlaydi, hatto so’zma-so’z tarjima qilingan, deyish mumkin. Bu qoidalarning mohiyati quyidagicha: audit jarayonida, ya'ni hodimlarning ishiga tuzatish

59
kiritish va auditorlik hizmatining yuqori sifatli bo’lishini ta'minlash imkoni bor vaqtida kuchli nazorat amalga oshirilishi lozim.

Standartda bunday nazoratni amalga oshiradigan hodimlarning vazifalari aniq belgilab berilgan, ayni paytda nazorat vositasi sifatida audit dasturiga katta ahamiyat berilgan. Shubhasiz, yordamchi bo’lib ishlayotgan barcha auditorlar ozmi-ko’pmi joriy nazorat qilib boradi. Biroq bu jarayon rasmiylashtirilishi lozim, busiz nazorat o’z maqsadiga erisha olmaydi. Auditni rejalashtirish bosqichida katta auditorlarga aniq nazorat vazifalarini topshirib qo’yish, auditorning nazorat vazifalari to’g’risidagi qoidalarni lavozim yo’riqnomalariga

kiritish, tekshirish o’tkazish chog’ida nazorat tadbirlarini hujjatlashtirish lozim. qilingan ishlarning natijalarini tekshirish uchun auditda ishtirok etmayotgan hodimlarni qo’shimcha ravishda jalb etish mumkinligi ikkala standartda ham ko’zda tutilgan. Bunday tekshirish g’oyat samarali bo’lishi mumkin, shu sababli uni faqat yirik va murakkab iqtisodiy sub'ektilarnigina emas, barcha sub'ektlarni audit qilish chog’ida qo’llash tavsiya etiladi. Bunday tekshirish teranligi turlicha ish hujjatlarini tahlil qilish va tekshirishda ishtirok etayotgan hodimlardan so’rashdan tortib, auditorlarning noto’g’ri tavsiyalarini aniqlash maqsadida yozma ahborot va auditorlik hulosasini ko’zdan kechirishgacha bo’lishi mumkin. Amalga oshirilgan tahlil auditorlik faoliyatining milliy va xalqaro

auditorli standartlari orasida « arli » yo’qligini ko’rsatadi. Aksincha, ko’p qoidalar juda o’xshashdir. Bu tadqiq etilgan standartlargagina emas, boshqa standartlarga ham taalluqlidir.

Respublikamizda milliy auditorlik standartlarini tatbiq etishda xalqaro standartlarning qo’llanilish tartibi, rivojlangan mamlakatlardagi audit tizimining tashkil qilinish darajasiga muhim e'tibor qaratishni taqozo qiladi.

Respublikamizda audit ishlarini tashkil etishda asosan tashqi audit

tomonidan o’t aziladigan auditorli te shiruvlari o’zda tutiladi. Mening fi rimcha, O’zbe istonda ham buhgalter va auditorlarni tayyorlash, kasbi, ish sta i, asbiy mala a sertifi atiga bo’lgan talabni oshirish zarur. Auditorli

60
firmalari tomonidan ba ariladigan ish, hizmatlarni tuzilishi bo’yicha

quyidagicha taqqoslash mumkin.