O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti budjet hisobi va davlat jamg’armalari fakulteti

3-jadval


Umumiy standartlar bo’yicha guvohlik beruvchi va auditning umumqabul qilingan standartlarini taqqoslash

Guvohlik beruvchi standartlar
Auditning umumqabul


qilingan standartlari

Umumiy standartlar

1. 
   Shartnoma majburiyatlari guvohlik berish bo’yicha mahsus tehnik tayyorgarlikka ega bo’lgan mutahassislar tomonidan amalga
   

oshirilishi kerak.

2. 
   Shartnoma majburiyatlari tasdiqlash uchun
   

qo’yilgan masalalar bo’yicha mahsus bilimga ega bo’lgan mutahassislar tomonidan ba arilishi kerak.

3. Shartnoma majburiyatlarini bajaruvchi mutahassis quyidagi talablar bo’lgan vaqtda Shartnoma majburiyatlarini bajarishi kerak:

- tasdiq kerakli mezonlarga muvofiq ravishda

1. Auditor tekshirishni o’t azishda mahsus tehni tayyorgarlikka va auditorlarning professional hulq sifatlariga ega bo’lishi era

67

baholashni ta'minlash;

• 
  tasdiqlash to’g’ri baho yo i mezonlar yordamida o’lchashni ta'minlash.
  

4. Shartnoma ma buriyatlari bilan bog’liq barcha				2. Har qanday vazifani
				bajarishda auditor yoki
masalalarni bajaruvchi mustaqil hal qilishi
				auditorlar mustaqil bo’lishi
	kerak.
				shart.
5. Shartnomani bajarish vaqtida malakaviy
sinch	ovli	bo’lishi shart
6. Shartnoma ma buriyatlari bilan bog’liq barcha
masalalarni bajaruvchi mustaqil hal qilishi				3.Tekshirishni o’t azishda va
	kerak.			hulosani tayyorlashda
					auditordan professional
7. Shartnomani bajarish vaqtida malakaviy
				ziyraklik talab etiladi.
sinch	ovli	bo’lishi shart.

Keyingi vaqtlarda auditorli faoliyatining xalqaro o’lamda rang-barang bo’la borishi arayoni kuzatilmoqda.

Rivojlangan mamlakatlar, hususan, AQSHda 20-asrning so’ng o’n yilligida auditorlik hizmatining yangi turi - guvohlik beruvchi audit turi shakllandi.

Bank muassasalari mijozga kredit berishda auditorlik kompaniyalarini guvohlik beruvi shaxs tomon sifatida qaramoqda.

Bunda auditorlik kompaniyasi bankdan kredit olgan mijozning kredit shartnomasini bajarish holatini kuzatib boradi.

68

4-jadval


Ob'ektda ishlash standartlari bo’yicha guvohlik beruvchi va auditning


umumqabul qilingan standartlarini taqqoslash

Guvohlik beruvchi standartlar	Auditning umumqabul qilingan standartlari
Ob'ektda ishlash standartlari
	1. Ishni auditorlik tekshiruvi muvofiq holda
1. Ishni auditorlik tekshiruvi	rejalashtirilishi lozim, agarda auditorning
muvofiq holda rejalashtirilishi	yordamchilari mavjud bo’lsa, ularning
lozim, agarda auditorpning	faoliyatini nazorat qilib borish lozim.
yordamchilari mavjud bo’lsa,
	2. Auditor auditorlik tekshiruvining ko’lami va
ularning faoliyatini nazorat qilib	unga sarflanadigan vaqtni to’g’ri belgilash
borish lozim.	maqsadida ichki nazorat tizimiga etarlicha baho
	berishi shart.
2. Hulosada fikr bildirish uchun	3. Auditorlik hisoboti haqida fikr tayyorlash
etarli miqdorda dalillarni to’plash	uchun tekshirish, so’roq kuzatish va tasdiq
lozim.	usullari orqali etarli hajmda dalillar yig’ish.

Auditorlik hizmatining ushbu turini tartibga solish uchun AQSHda mahsus standartlar ishlab chiqildi.

AICPA tomonidan ishlab chiqilgan ushbu standartlar auditning umumqabul qilingan standartlariga mos kelishi lozim.

Bunda auditorlik kompaniyasi bankdan kredit olgan mijozning kredit Shartnomasini bajarish holatini kuzatib boradi.

69
5-jadval


Hulosa standartlari bo’yicha guvohlik beruvchi va auditning


umumqabul qilingan standartlarini taqqoslash

Guvohlik beruvchi standartlar					Auditning umumqabul qilingan standartlari
				Hulosa standartlari
	1. Hulosa Shartnomani
tasdiqlash va unga guvohlik
berish hara		teriga ega bo’lishi
		kerak.
					1. Hulosada moliyaviy hisobotning
					buhgalteriya hisobining umumqabul qilingan
					tamoyillarga mos kelishi haqida ma'lumot
					eltirib o’tiladi.
2. Hulosada keltirilgan fikr
					2. Hulosada o’tgan yillar nuqtai nazaridan
	qabul qilingan mezonlar				hisobot yilida	o’zda tutilmagan holatlar
					mavjudligi aniqlanishi kerak.
asosida tasdiqlangan bo’lishi
					3.Moliyaviy hisobotdagi ahborot adekvat
		lozim.
					holda yoritilishi lozim, agarda hulosada
					boshqa holatlar	o’zda tutilmagan bo’lsa
3		Shartnoma va			4. Hulosa moliyaviy hisobotning to’liqligi
tasdiqlash uchun keltirilgan					haqida fi rni o’z ichiga olishi yo i fi rning
	hulosada bajaruvchining				mav ud emasligi haqida tasdiqni o’z ichiga
barcha moddiy qiziqishlari					olishi kerak. Agarda yakuniy hulosa
	bayon qilinishi kerak.				berilmagan bo’lsa, mos eluvchi tamoyillar
					bilan inobatga olish kerak. Auditorning ismi
				70

4. 
   Shartnomada qatnashayotgan
   

manfaatdor tomonlarning

keltirgan mezonlar va proceduralari asosida hulosa tayyorlanishi kerak.

moliyaviy hisobot bilan bog’liq barcha hollarda hulosada auditorlik tekshiruvining aniq shakldagi turi bayon qilinishi shart, agarda bu ko’zda tutilgan bo’lsa, shuningde auditor o’z zimmasiga oladigan mas'uliyatning dara asi haqida fi r bildirib o’tishi era .

Hozircha xalqaro standartlar auditorlik tadbirlarini batafsil bayon qilishi va misollar keltirilishi bilan auditorlik faoliyatining milliy standartlaridan farq qiladi. Shu sababli xalqaro standartlarni o’rganish sifatli o’tkazilgan auditlarning ko’payishiga va jamoatchilik orasida auditor kasbi nufuzining ortishiga ko’maklashadi.

71

Xulosa va takliflar

Tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida buxgalteriya hisobi va auditning nazariy, tashkiliy va amaliy jihatlari bozor iqtisodiyoti munosabatlari talablaridan kelib chiqqan holda ko'rib chiqilishi lozim. Uning nazariy, amaliy, huquqiy jihatlari bilan birgalikda iqtisodiy nazoratni amalga oshiradigan auditorlarni tayyorlash va qayta tayyorlash ham tub iqtisodiy islohotlarning tarkibiy qismi ekanligi ko'zga tashlanmoqda.

Respublikamizda auditorlik faoliyatini tashkil etish va o'tkazish uslubiyati auditorlik faoliyatining xalqaro amaliyoti va tajribasiga asoslanadi. Ammo auditni samarali tashkil etishda faqatgina audit uslubiyati emas, balki auditning huquqiy asoslari ham juda muhim rol o'ynaydi. Republikamizda auditorlik faoliyatini meyoriy tartibga solish asoslari takomillashib bormoqda.

Bitiruv malakaviy ishimning yakunida xulosa qilib aytishim mumkinki, standartlar asosida auditorlar faoliyati sifat nuqtayi nazaridan baholanadi. Standartlar audit tekshiruviga umumiy yondashuvni, tekshiruv ko'lamini, xulosa turini, te shiruv uslubiyatini va bu soha va illari amal qilishlari lozim bo‘lgan qonuniyatlarni belgilab beradi.

Shu bilan birga, iqtisodiy muhitning o'zgarishi asosida umumiy standartlarga tuzatishlar, qo'shimchalar kiritilishi mumkin. Auditorlik faoliyati milliy standartlarining mohiyati va zarurligi ham shundaki, agar auditor tekshiruv davomida bu standartlardan chetlashsa, buning sabablarini asoslab bera olishi kerak.

O’zbe iston Respubli asi iqtisodiyotining ahon iqtisodiy integratsiyasiga asta-se in qo’shila borishi barcha sohada bo’lgani abi auditorli faoliyatida ham tub o’zgarishlarni amalga oshirishni taqozo etmoqda. Shu boisdan, auditni xalqaro talablarga muvofiq o’zgartirish eyingi vaqtlarda O’zbe iston uchun tobora dolzarb ishga aylanmoqda.

Bozor munosabatlarini jadallashtirishda respublikamizning jahon bozoriga yanada chuqurroq kirib borishi iqtisodiy islohotlarni rivojlantirishni, iqtisodiy

72
munosabatlarni yanada kengroq amalga oshirish uchun auditorlik faoliyatini xalqaro standatlarga moslashtirishni taqozo qilmoqda.

O’zbe iston Respubli asi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan auditorlik faoliyatining milliy standartlari respublikamizda auditorlik faoliyatini yuritishda muhim me'yoriy hujjat hisoblansada, ammo ushbu me'yoriy hujjatlarning ishlab chiqilishida talaygina muammolar mavjudligina ham aytib

o’tdim.

O’zbe iston Respublikasida qabul qilingan va qabul qilinayotgan auditorlik faoliyatining milliy standartlarida uchraydigan eng katta kamchiliklardan biri - bu mazkur standartlar asosan xalqaro standartlardan huddi

nusha o’chirgan holatdagide ishlab chiqilgan.

Ma'lumki, respublikamizda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda o’zimizga hos va o’zimizga mos yo’lni tanlaganmiz. Shu boisdan barcha

faoliyat turlarida qonuniy asoslarni barpo etar ekanmiz, avvalo, mana shu jihatni inobatga olishimiz lozim. Bu boradagi ishlarni yoritib berish maqsadida audit ishi sifatini nazorat qilishga bag’ishlangan xalqaro va milliy standartlarning farqli va o’xshash tomonlarini solishtirib chiqish maqsadga muvofiqdir.

Xalqaro ta ribani o’rganish maqsadida, shuningde uni O’zbe istonda

auditorlik faoliyatiga tatbiq qilish sababli milliy va xalqaro standartlarning talablarini qiyoslash juda muhimdir.

Auditning milliy standartida qo’yilgan va xalqaro standartda bayon qilingan maqsadlar bilan birga oshkora bajariladigan vazifalardan eng muhimi bu auditni amalga oshirish davomida auditorlik tashkilotlari hodimlarining burchlarini aniqlashdan iborat.

Auditorlik firmalari faoliyati muddati uzoq emasligi hisobga olinsa, bunday tash iliy ihatlarning bayon qilinishi o’zini to’la oqlaydi. Auditorlik firmasining o’zida ishni tash il etishga oid talablar xalqaro standartlarda ham

shuningdek, tahlil qilinayotgan standartda ham bayon qilinmagan. Shu jihatdan auditning milliy standarti auditorli firmalari uchun to’laroq ahborot beradi.

73
Auditorlik faoliyatining milliy standartlarini takomillashtirish borasidagi

takliflarim quyidagilardan iborat. Milliy standartlarimizni yanada mukammallashtirish maqsadida xalqaro aditorlik milliy standartlariga murojat qilsa , undagi ba’zi bir standartlar bizda yo’qligiga guvoh bo’lamiz.

Masalan “Xizmat o’rsatuvchi tash ilotlar xizmatlaridan foydalanuvchi

subye tlar auditiga doir savollar” deb nomlanuvchi 402-son xalqaro auditorlik

standartini o’zimizda oriy qilish era hisoblayman .

Chun i auditorli faoliyatida uchraydigan baxslarga sabab bo’ladigan savollar va muammolar ba’zida yechimsiz qolib etadi. Bu standartni oriy qilibgina

qolmay, uni ma’lum bir muddatlarda yengilab, ta omillashtirib turish zarur. Shu bilan bir qatorda xalqaro auditorlik standartlaridan 240-sonli “Aldash va

xato”	deb nomlanuvchi standartni		ham	milliy	standartlarimiz		qatoriga
qo’shishni ta lif qilaman. Unda		auditorli		te shiruvlari vaqtida		auditor duch
elishi	mum in bo’lgan xo’ ali	yurituvchi subye t yo i biror				bir	tash ilot
rahbari	tomonidan qilingan xato	yo	i aldashli vaziyatlarga engroq				to’xtalib
o’tilish	era .

Bu auditorlik faoliyatining kelgusi davrlarda puxta va oson bajarilishiga zamin yaratadi.

74