O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi universiteti

Kurs ishining ob’ekti va predmeti: O‘zbekistonning dunyoning rivojlangan davlatlari bilan iqtisodiy hamkorligi, kurs ishining predmeti sifatida esa O‘zbekistonning dunyoning rivojlangan davlatlari bilan iqtisodiy hamkorligidagi yutuq va muammolar o‘rganiladi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: O‘zbekistonning dunyoning rivojlangan davlatlari bilan iqtisodiy hamkorligini ilmiy tahlil qilish hisoblanadi.
Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi:

• 
  Jahon iqtisodiy tizimida milliy iqtisodiyotning tutgan o‘rni nazariy jihatdan asoslash
  
• 
  Tashqi iqtisodiy faoliyat va milliy manfaatlarga tahdidlarini muhokama qilish
  

• O‘zbekiston tashqi iqtisodiy aloqalar geografiyasini ilmiy o‘rganish

• O‘zbekistonning Yevropa mamlakatlari va xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro manfaatli hamkorligini tahlil qilish

• O‘zbekistonning rivojlangan Osiyo mamlakatlari bilan iqtisodiy hamkorligini tahlil qilish

Kurs ishining hajmi va tuzilishi.

I – BOB. MILLIY IQTISODIYOTNING AHAMIYATI VA UNGA BO‘LADIGAN TAHDIDLAR
1.1. Jahon iqtisodiy tizimida milliy iqtisodiyotning tutgan o‘rni va uning manfaatlariga tahdidlar
Zamonaviy jahon iqgisodiyoti xalqaro mehnat taqsimoti asosida milliy iqtisodiyotlar o‘rtasida barqaror, har tomonlama o‘zaro alokadorlikning shakllanishi oqibatida xo‘jalik haetining xalqaro miqyosda internatsionallashuvini ifodalaydi. Buning oqibatida iqgisodiy makon vujudga kelmoqsa. Ushbu makonda xalqaro tovarlar, xizmatlar, xom ashyo resurslari, moliyaviy mablaglar, kapital, ishchi kuchi bozorlari vujudga kelib, ular o‘rtasida o‘zaro aloqadorlik hamda bog‘liqlik kuchaymoqda. Jahon miqyosida global-texnologik, moliyaviy, axborot, madaniy tizimlar jadal ravishda rivojlanmoqda. Milliy iqtisodiyot, xalqaro mehnat taqsimotiga ko‘ra, ixtisoslashuvi, o‘zining foydali qazilma boyliklari, geografik joylashuvi, fan-texnika taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, xalqaro savdo, xalqaro iqgisodiy faoliyatining faolligiga muvofiq jahon iqgisodiy tizimida o‘ziga xos o‘rinni egallaydi. Jahon iqgisodiyotita integratsiyalashish uchun milliy iqtisodiyot xalqaro hamkorlikka ochiq bo‘lishi, ya’ni ochiq iqtisodiyot tavsifiga ega bo‘lishi lozim. Ochiq iqtisadiyotning xususiyatlari va potensial imkoniyatlarini quyidagicha tavsiflash mumkin:
- o‘tish davrshsh o‘e boshidan kechirayotgan mamlakatda bozor mexanizmi va unsurlari raqobat muhiti shakllanishining jadallashuvi;
- jahon xo‘jaligi bilan o‘zaro aloqada milliy iqtisodiyot an’anaviy tovar ayirboshlashdan tashqari, kapitalni netga chiqarish va chetdan kiritish, ilmiy-texnikaning kooperatsiyalashuvi, ishlab chiqarish integratsiyasi kabi shakllarda integrallashadi;
- xalqaro resurslar aylanmasi va uning samaradorligini oshirishga asoslangan holda ichki ishlab chiqarish hajmlariga nisbatan milliy daromadning o‘sishi;
- xalqaro ayirboshlashning mutanosib iqtisodiy o‘sish omili sifatidagi rolining ko‘payishi;
- xalqaro resurslar aylanmasi va uning samaradorligini oshirish hisobiga ichki ishlab chiqarish ko‘lamiga nisbatan milliy daromadning ko‘proq o‘sishi O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng, xalqaro mehnat taqsimotida faol ishtirok etish yo‘li bilan ochiq turdaga bozor iqgisodiyotini vujudga keltirmoqda.
Mamlakatimizda ochiq iqtisodiyotni shakllantirish va uni rivojlantirish istiqbollari ustun darajada uning jahon xo‘jaligi tizimiga kirib borishiga bog‘liqsir. Ushbu maqsadni amalga oshiriil uchun Prezident SH.M.Mirziyoyev tomonidan respublikamiz tashqi iqtisodiy siyosati quyidagi tamoyillarga asoslanishi belgilab berilgan⁵:
- mafkuraviy kurashlardan qat’i nazar tashqi munosabatlarda oshkoralik;
- teng huquqli va o‘zaro manfaatli hamkorlik, boshqa mamlakatlarning ichki ishlariga aralashmaslik;
- o‘zining milliy davlat manfaatlari ustuvorligida o‘aaro manfaatlarki har tomonlama hisobga olish;
- to‘la ishonch, xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlar doirasidagi hamkorlikni chuqurlashtirish asosida ikki tomonlama va ko‘p tomonlama tashqi aloqalar o‘rnatish hamda ularni rivojlantirish;
- umume’tirof etilgan xalqaro huquq normalariga rioya qilish va xalqaro tartiblarga izchillik bilan o‘tish.
Prezidentimiz tomonidan tashqi iqtisodiy siyosat respublikaning jahon bozoridagi mavkeini mustahkamlash, uning to‘lov belansini kuchaytirish va xorijiy investitsiya uchun qulay muhitni vujudga keltirishga qaratilishi alohida ta’kidlab o‘tilgan Iqgisodiyotning ochiqligini ta’minlash va tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlaiggirishga qaratilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi oqibatida mamlakatga xorijiy investitsiyalar kirib kela boshladi, qo‘shma korxonalar ko‘paya bordi, ichki bozor tovarlar bilan to‘la boshladi.
Ammo, shu bilan birga, buning mamlakat manfaatlariga zid tomoni ham ko‘zga tashlana boshladi.
Bunday holat quyidagilarda namoyon bo‘ldi:
- respublikaning ilg‘or texnologiyalarga ega bo‘lishiga cheklovlarning mavjudligi;
- mamlakatga ma’naviy va moddiy eskirgan texnika hamda texnologiyalarni olib kirishga urinish;
- milliy raqobatbardosh mahsulotlarni xorijiy bozorlarga chiqarishga to‘sqinlik qilish, ilgari o‘zlashtirilgan bozorlardan siqib chiqarishga urinish;
- milliy boylikning bir qismini xorijiy kapital tomonidan qo‘lga kiritishga intilish;
- muhim xom ashyo tovarlari va kapitalni chetga chiqarish ustidan nazorat qilish mexanizmining yetarli darajada shakllanmagailigi.
Tashqi iqtisodiy aloqalarning erkinlashtirilishi sharoitida xo‘jalik sub’ektlari faoliyatini nazorat qilish mexanizmish1ng takomillashmaganligi tufayli, bu sohada jinoky guruhlar, korrupsiya, xufyona iqtisadiyot, narkobiznes, iqgisodiy qaroqchilik ham jonlana boshladi. Shuningdek, ayrim holatlarda jahon xo‘jaligi tizimiga integratsiyalashuv maqsadlari bilan milliy ishlab chikaruvchilar manfaatlari o‘rtasida eiddiyat vujudga kelganligi tufayli, asosiy energiya va xom ashyo mahsulotlarining jahon hamda ichki narxlari o‘rtasida nomutanosibliklar vujudga keldi.
O‘tish iqgisodiyotiga ega mampakatlarda iqtisodiyotni tezda ochiq qilib qo‘yish, tashqi iqtisodiy faoliyatni jadal erkinlashtirish mamlakat ikgisodiy xavfsizlitga tahdidlarning kuchayishiga olib keldi. Bu holat esa milliy ishlab chiqarunchilar faollitening cheklab qo‘yilishi, moliyaviy pul tizimining normal faoliyatiga xavf tutalishi, importga, xalqaro iqgisodiy tashkilotlarga o‘ta qaram bo‘lib qolishga olib kelishi mumkin. Shu boisdan, ochiq iqtisodiyotni shakllantirshn va tashqi iqtisodiy foaliyatni erkinlashtirish jarayoni informatsion yo‘l bilan, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak bo‘ladi.
Mamlakat iqgisodiy xavfsizligi, manfaatlariga tahdidlardan himoyalanish uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim⁶:
- taklif etilayotgan investitsion loyiha va xorijiy hamkorlar bilan tuzilgan yirik bitimlar, iqtisodiy xavfsizlik talablarini hisobga olgan holda, dastlabki mustaqil ekspertizadan o‘tkazish;
- xorijiy kapital uchun ustuvor soha va tarmoqlar bilan bir qatorda, ularning kiritilishi man qilinadigan soha va tarmoqlar ham qonuniy asosda belgilab qo‘yilishi kerak;
- xorijiy investorlar tomonidan ayrim sohalarda aksiyalarni xarid qilish jarayonlarini qat’iylashtirish;
- xorijiy investorlarning strategik tarmoqparda milliy boyliklarimizning katta kismini qulga kiritishlariga yo‘l qo‘ymaslik;
- mamlakat bank tizimining ishonchini himoyalash; — tashqi faoliyat bilan shug‘ullanuvchi xo‘jalik sub’ektlaridagi rahbar kadrlarning malakasini oshirish, ularni o‘qitish va qayta tayyorlash;
- ichki bozorni, milliy ishlab chikaruvchilarni tashqi rakobatchilar tajovuzidan himoya qilish;
- tashqi iqgisodiy aloqalar infratuzilmasini rivojlantirish;
- tashqi bozorlarda milliy eksportchilar va ishlab chiqaruvchilarimiening diskreminatsiya qilinmasligi, kamsitilshpidan himoya qilish;
- tashqi iqtisodii faoliyat sohasidagi nieo va kelishmovchiliklarki »so‘p tomonlama tartibga solish mexa nizmlari teng huqukli shartnomalar tuzish orqali hal qlpinishiga intilish lozim bo‘ladi. Bunda asosiy e’tibor mamlakat tovar ishlab chiqaruvchilari va fukarslarimizning manfaatlarini himoya qilishga qaratiladi;
- chet ellardagi respublika mulkini himoya qilish;
- tashqi iqtisodiy faolint tashqi savdodan yuqori foyda, iqtisodiy samara olishga intilish bilan bir vaqgda, mamlakatning jahon iqtisodiyoti tizimida o‘zsha mos nufuzli o‘rinni egallashiga intilishi kabilarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.
Mamlakat iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish va unint xavfsizligini ta’minlashda davlat markaziy o‘rin egallaydi.
Bu boradagi davlatning vazifalari quyidagilarda o‘z ifodasini topadi:
- davlatni mikro va makro darajada iqgisodiy tartiblash ko‘lamlarini o‘z ichiga oladigan tik xamda strategik qarorlarni asoslash, qabul qilish uchun dastaklar bilan ta’minlash;
- iqtisodiy va ma’muriy dastak, vosita hamda usullar yordamida iqtisodiy strategiya va joriy dastlelarni amalga oshirish, erishilgan natijalarni tahlil qilish va baholash, mavjud sharoitlarga mos ravishda ko‘rilayotgan chora-tadbirlarga tuzatishlar kiritish;
- boshqa mamlakatlar bilan o‘zaro aloqalar tizimida ximoyalanishni rag‘batlantirish rejimlarini ko‘zda tutadigan qonunlar va me’yoriy hujjatlarni hayotga tatbiq etish orqali mamlakattyut iqtisodiy suverenitetini huquqiy va siyosiy jihatdan himoyalashni ta’minlash;
- iqtisodiyotda yuzaga keladigan muammoli vaziyatlarni tezlikda hal qilish uchun davlat boshqaruvi organlari hamda mansabdor shaxslarning huquqlari, vazifalari mas’uliyatini oqilona taqsimlash va ularning o‘zaro bir o‘lchamdagi faoliyatini uyg‘unlashtirish.
Mamlakat xavfsizligini ta’minlashni boshqarish tizimi o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
- tashkiliy tuzilmalar;
- kommunikatsiya va o‘zaro aloqalar tizimi;
- axborotlar;
- har tomonlama tayyorlangan kadrlar.
Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan boshqaruv ishlari ikki, o‘zaro bog‘liq yo‘nalishda olib boriladi:
- iqtisodiy huquqbuzarliklarning manbalari va ularning sub’ektlariga qarshi kurashish;
- barcha qonun, me’yoriy hujjatlar hamda bonlfruv qarorlarini iqtisodiy xavfsielikni mustahkamlash talablariga mosligini aniqlash uchun ekspertizadan o‘tkazish.
Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashning muhim sharti ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni boshqarishning bozor iqgisodiyotini daalat tomonidan tartibga solishning samaradorligini oshirish hisoblanadi. Zero mamlakat iqtisodiy xavfsizligi darajasi uning iqtisodiy salohiyati bilan belgilanadi. Bu salohiyat millii iqtisodiyot resurslari, zaxiralari, amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning samaradorligi, bozor strukturasi, boshqarish tizimi, sanoatni tashkil etish hamda tashqi bozor konyunkturasining o‘egarishlarga moslashuvchashtgi boshqa mamlakatlarning qo‘llab-quvvatlashi, xalqaro uyushma va tashkilotlarda ishtirok eta olishi bilan ifodalanadi.
Mamlakatning iqtisodiy mustahkamligi, unga nisbatan qo‘llanilayotgan blokada, sanksiya va tahdidlar kuch bilan ta’sir qilishga qarshilik ko‘rsatishga qodirlshini o‘ziga mujassamlashtiradi. Uni ta’minlash uchun milliy manfaatlarni kelishtirish, muvofiqlashtirishning siyosiy mexanizmlarini qiyosiy tahlil qilish lozim. Iqgisodiy xavfsizlikni ta’minlash uchun milliy iqgisodiyotning jahon hamjamiyati bilan takror ishlab chiqarish jarayonlariga to‘sqinlik kilmaydigan hamda tahdidlar xavfini keskin kamaytirishga imkoniyat beradigan o‘earo uyg‘unlashish sharoitlarini yaratishga intiladi.
Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash uchun asosiy mahsulotlar bo‘yicha importga bog‘liqlikka barham berish, tayyor mahsulotlarni eksport qilishni kuchaytirish kerak bo‘ladi⁷. Bunrshg uchun mamlakat iqtisodiyoti tarkibiy tuzilishini tubdan o‘zgartirish, xom ashyo, oraliq mahsulotlar ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan iqtisodiyotni, mahsulotlarni eksport qilishga yo‘naltirilgan mahsulotga aylantirish maqsadga muvofiqdir. Shundagina mamlakatning iqgisodiy ahvoli jahon bozorlaridagi konyunktura o‘zgarishlariga, resurs baholarining o‘zgarishiga bogliq bo‘lmaydi. Shu boisdan, mamlakat iqgisodiy xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan daalat strategiyasi iqgisodiyotda chuqur tarkibiy o‘zgartirishlar qilishga, sanoat, moliya va bank tizimini mustahkamlashga qaratiladi. Buning uchun, texnologik jihatdan orqada qrlishga barham berish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish lozim bo‘ladi.
Shuningdek, milliy tovar ishlab chiqarzgvchilarning manfaatlarini ichki va tashqi bozorda himoya qilishga qaratilgan oqilona proteksionizm siyosatini amalga oshirish lozim.
Bu siyosat quyidagilarni ko‘zda tutipsh kerak⁸:
- monopolistik faoliyatni cheklash;
- tayyor ishlab beruvchi sanoat mahsulotlari, asosan, mashina va asbob-uskunalarni eksport qilishni rag‘batlantirish uchun soliq imtiyozlari, imtiyozli kreditlash usullarini qo‘llash;
- turli ishlab chikdrish tarmoqlarida kichik biznes va xugusiy tadbirkorlikni, yangi tashkil topgan xo‘jalik sub’ektlarini qo‘llab-quvvatlash, ular uchun qulay sharoitlar yaratish;
- ichki bozorga noqonuniy yo‘llar bilan areon, iste’molchilar salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi tovarlar kirib kelishining oldini olish;
- ichki bozorda milliy tovar ishlab chikaruvchilar manfaatini ko‘zlash, ularni tashqi bozorga chiqishlarini qullab-quvvatlash;
- yirik ishlab chiqarish birlashmalarini ko‘llab-quvvatlashning oqilona tieimini yaratish. Iqgisodiy xavfsizlixni ta’minlash maqsadida davlat tomonidan iqgisodiyotni tartibga solishning samarali tizimi shakllantiriladi.
U o‘z ichiga keshidagilarni oladi:
- barcha turdagi korxona va tashkilotlar xo‘jalik yuritishining umumiy qoidalarini o‘rnatuvchi makroiqtisodiy tartiblash;
- iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish va indikativ rejalashtirish;
- davlat va xo‘jalik boshqaruvi salohiyatini muvofiqlashtirish hamda davlat mulkini boshqarishshyut samarali metodlarini qo‘llash.
Mamlakat iqgisodii xavfsialigini ta’minlash uchun iqgisodiyotning kriminallashuviga qarshi kurashish lozim. Jinoiy guruhlarning iqgisodiyotga kirib kelishining aldini olish uchun quyidashlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi:
- daromadlarni deklaratsiya qilish tizimini takomillashtirish;
- nodavlat xo‘jalik sub’ektlarining ayrim faoliyat turlarini qonun yo‘li bilan cheklash;
- ro‘yxatga olinmasdan turib tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishni man qilish;
- iste’molchilar salomatligiga zarar yetkazuvchi mahsulotlar va litsenziyasiz, sifat sertifikatisiz tovar sotishni man qilish;
- huquq-targ‘ibot organlarida iqgisodiy qonzgabuzarliklarga qdrshi kurashish bo‘limlari fapliyatini quchaytirish;
- iqtisodiyotni erkinlapggirish sharoitida turli nazorat va davlat organlarining tadbirkorlar xo‘jalik faoliyatiga noqonuniy aralashishlarini cheklash va bunga qarshi kurashish;
- iqtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmlari erkin amal qilishini ta’minlash bilan bir qatorda, davlat organlarining iqtisodiyotni tartibga solish faoliyati samaradorligi va ta’sirchanligini oshirish kabilar maqsadga muvofiqdir.