O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch Davlat universiteti “Psixologiya” kafedrasi

Dars tipi: Mustahkamlash tipidagi dars.

Dars metodi: Tezkor savol-javob, BBB, suhbat

Dars jihozi: Ko`rgazmali qurollar, vatman qog‘oz, marker.

Reja:

Sezgilar haqida umumiy tushuncha. Sezgilaming nerv-fiziologik asoslari. Sezgilaming tasnifi, sezgilaming turlari, sezgi sohasidagi qonuniyatlar. Sezgi va sezuvchanlikning psixologik asosi haqida qisqacha xulosa

Tayanch tushunchalar-Sezgii. Sezgilarni klassifikatsiya qilish qilish negizlari. Sezgilardagi qonuniyatlar.

1. Sezgilar haqida tushuncha.

Tevarak-atrofdagi narsalar XAQIDA, tovushlar va ranglar, xidlar va xarorat, mikdor va boshka Ko`plab narsalar tugrisida biz sezgi organlari tufayli bilamiz.

Sezgi – bu oddiy psixik jarayon bo`lib, u moddiy olamdagi narsa va xodisalarning ayrim xususiyatlarini, shuningdek, moddiy ko`zgotuvchilar tegishli reo`eptorlarga bevosita ta’sir etgan takdirda organizmda xosil bo`ladigan ichki xolatlarga aytiladi. Materiya bizning sezgi organlarimizga ta’sir qilib sezgi xosil qildiradi.

2.Sezgilarning fiziologik asoslari.Sezgilar moxiyatiga kura ob’ektiv olamning sub’ektiv siymosidir. Lekin sezgilarning xosil bo`lishi uchun organizm moddiy ko`zgotuvchining tegishli ta’siriga berilishi kifoya qilmaydi, balki organizmning o`zi ham qandaydir ish bajarishi darkor. Bu ish yo faqat ichki jarayonlardan, yoki tashki xarakatlardan iborat bo`lishi mumkin. Lekin u hamisha bo`lishi shart. Sezgilar muayyan payt davomida reo`eptorga ta’sir utkazayotgan ko`zgotuvchining o`ziga xos kuvvatini nerv jarayonlari kuvvatiga aylanishi jarayonida xosil bo`ladi.

Sezgi nerv sistemasining u yoki bu ko`zgotuvchidan ta’sirlanuvchi reako`iyalari tarzida xosil bo`ladi va xar qanday psixik xodisa kabi reflektor xususiyatiga ega. Ko`zgatuvchining o`ziga aynan uxshaydigan analizatorga ta’siri natijasida xosil bo`ladigan nerv jarayoni sezgining fiziollogik asosi bo`lib xisoblanadi.

3.Kishi hayotida va uning faoliyatida sezgilarning ahamiyati. Kishi hayotida va uning faoliyatida sezgilar juda katta ahamiyatga ega. Sezgilarni o`rganish inson har qanday faoliyatining muvaffaqiyatli bo`lishini ta’minlaydi.

Sezgi a’zolari sezuvchanligining oshishiga olib boradi va ikki sohani ajratib ko`rsatish mumkin. 1. Sensor nuksonlar ko`rlik va karlikning o`rnini to`ldirish zaruratidan stixiyali tarzda kelib chiqadigan sentsibilizatsiya. 2. Sub’ekt faoliyati tufayli kasbga xos talablardan kelib chiqadigan sentsibilizatsiya. Ko`rish yoki eshitish sezgisining yo`qotilganligi ma’lum darajada sezuvchanlikning boshqa turlarini rivojlantirish hisobiga to`ldiriladi.

Sezgi turlarining psixologik tavsifi.

Psixologiya fanida uchta katta gurux (turkum)ga ajratilgan sezgilar (ektseroretseptiv, prioretseptiv, interorretseptiv) o`z navbatida quyidagi turlarga bo`linadi. ³

Ko`rish sezgilari.

Eshitish sezgilari

Xid bilish sezgilari.

Ektserotseptiv

Ta'm bilish sezgilari.

Teri sezgilari.

Muskul- harakat (kinetsetik).

Statik sezgilar.

Propriotseptiv

Organiksezgilar.

Interotseptiv

Ko`rish sezgilari.

Inson tamonidan rang va yorug`likni sezish ko`rish sezgilari tarkibiga kirib.yu seziladigan rangllar esa xromatik va axromatik turlarga bo`linadi.

Psixofiziologik qonuniyatga binoan yorug`lik nurlari uchburchak shisha prizma orkali utib singanda xosil bo`ladigan ranglar xromatik ranglar deb atalib, ular kamalak ranglari xisoblanadi va tarkibiga kizil, zargoldok, sarik, yashil, xavorang, Kuk, binafsha, tuslarini qamrab oladi. Birok mazkur ranglarning turlari, ko`rinishlari tabiatda xilma –xil va nixoyatda kupdir. Odatda ok rang, kora rang, kul rang va ularning turlicha ko`rinishlari axromatik ranglar deb ataladi.

Ko`rish sezgilarining organi –ko`z xisoblanib, u ko`z soqqasi va undan chiqib keladigan kuruv nervlaridan tashkil topgandir. Ko`z sokkasini va undan chiqib keladigan kurkuv nervlaridan tashkil topgandir. Ko`z sokkasini tashki tomirli va tur pardalari urab turadi. Tashki pardaning aniq bo`lmagan ok qismi sklera yoki kotgan kattik parda deb nomlanadi, uning old tamonida joylashgan bir muncha kavarik qismi tinik mugo`zparda deyiladi. Tashki pardaning orka tamonida tomirli pardp joylashgan bo`lib, uning oldingi qismi rangdor parda deb ataladi. Mazkur pardaning ranggiga binoan, uning tovlanishiga karab, odamlarda ko`z Kuk, kora, sarik jilo beradi va ularni biz Kuk ko`z, kuy ko`z, kora ko`z va xakazo deb ataymiz. Rangdor pardaning urta qismida yumalok teshik mavjud bo`lib, biz uni korachig deb ataymiz. Xudi shu teshik orkali ko`z ichiga yorug`lik nurlari kiradi.

Ko`zning uchunchi pardasi tur parda deb nomlanib, u ko`z sokkasining butun ichki yuzasini koplaydi. Korachig bilan rangdor pardaning orkasida ikki tamoni kovarik, tinik jism ko`z gavhari orkali joylashgan bo`ladi. Yorug`lik nurlari unda tuplanib, sung sinadi va tur pardaga narsa yoki jismning aksi, surati tushadi. Xalka shaklidagi kipriksimon muskulning o`zayishi va qisqarishi tufayli gavhar yo kipriksimon muskulning o`zayishi yoki qisqarishi tufayli gavhar yo yassilanadi, ko`zga yakinlashtirilganda esa u shar shakliga kiradi. Ko`z gavharining mazkur xosiyati tufayli Xox uzokda, Xox yakinda bo`lmasin, narsalarinng aksi gavhardan utib, sung tur pardasisga tushaveradi.

1. Eshitish sezgilari

Eshitish sezgilari tovushlarni eshitishdan iborat bo`lib, musikaviy va shovkinli tovushlarni aks ettiradi. Odatda tovushlar oddiy va murakkab turlarga bo`linadi, ularning birinchisi tonlar, ikkinchisi esa bir necha tondan tashkil topadi. Tonlardan biri asosiy ton xisoblanadi va tovushning balandligini, kuchini belgilaydi, boshkalari kushuluvchi tovushlar sanalib, ular obertonlar deyiladi. Musika asboblaridan taralayotgan tovushlarning o`ziga xosligi Fan tilida tembr deb ataladi. Xatto nutq tovushlari xam oxangli tovushlar (unli tovushlar) yoki shovkinlardan (undosh tovushlar) tashkil topgan bo`ladi.

Eshitish sezgilari organi kulok bo`lib, tashki kulok (kulok suprasi bilan) tashki kulok (kulok suprasi bilan eshituv yo`lidan iborat), urta kulok (nogora parda va unga yopishgan uchta suyakcha, bolgacha, sandon va o`zangidan tashkil topgan), tashki kulok xavo tulkinlarini yiguvchi karanay vazifasini bajaradi. Nogora parda va unga yopishgan suyakchalar xavo tulkinlarini ichki kulokka o`zatadi. Urta kulok maxsus yo`l orkali ogiz va burun bushligi bilan to`tashgan bo`ladi. Ichki kulokning yukori ksmi uchta yarim doira kanaldan, urta qismi kameradan va patski qismi chaganokdan tashkil topgandir.

a) eshitish sezgilarining fizik sabablari.

Xavo tulkinlarining harakati tufayli tovush chikaruvchi jismlar tebranganida eshitish sezgilari xosil bo`ladi. Agarda musikaviy tovushlar xavo tulkinlarining tekis, ritmik harakatlari natijasida vujudga kelsa, shovkinlik tovushlar esa ularning notekis harakatlari esa ularning notekis harakatlaridan tug`iladi.

3.Xid bilish sezgilari

Xid bilish sezgilariga xidlarni xis qilish kiradi va ularning organi kovagining yukori tamoni xisoblanib, bu erda xid bilish xujayralari hamda sezuvchi nerv tarmoklari joylashgan, ular shillik pardaga botib turadi.

Xidli moddalar sezuvchi nervni ko`zgaydi, xid bilish markazi bosh miya yarim sharlari orka yuzasining patski qismida mavjud deb taxmin kilinadi. xidli moddalar xid bilish xujayralariga gaz xolatida ta'sir etib, kimyoviy reaktsiyalar yo`li bilan ularni ko`zgatadi (ularning barchasi buglanadi va eriydi).

4. Ta'm bilish (maza) sezgilari.

Ta'm bilish sezgilari shirin, achchik, nordon, Shur singari mazalarni xis qilish bilan tavsiflanadi. Ular muayyan turkumga kiritilgan va kirtilmagan xilma-xil turlarga ega bo`lib, narsalarning, moddalarning nomlari bilan yuritiladi: nonning mazasi, kovunning mazasi kabilar.

Ta'm bilish sezgilarining organi tilning yuzasi va tanglayning yumshok qismidan tashkil topgandir. Tilning shillik pardasida maxsus ta'm bilish «kurtaqlari» («sugonlari»)ga ega. O`ziga xos xususiyatlari, sifatlari bilan tafovutlanuvchi ta'm bilish sugonlari til yuzasida bir tekis taksimlanganligi uchun uning orka qismi achchik mazani, uchi shirin mazani, chetlari esa nordon mazani aniq sezadi, lekin uning urtasi bo`lsa ta'm bilish organidagi ko`zgalishni bosh miyaga o`zatib turadi, uning markazlari xid bilish markazlariga yakin joydadir.

5.Teri sezgilari.

6. Muskul-harakat sezgilari va satik sezgilar.

Muskul-harakat sezgilari motor sezgilari, goxo kinetsetik sezgilar deb nolanib, ularga ogirlikni, karshilikni, organlar harakatini bilish sezgilari kiradi. Ularning organlari –gavda muskullari, paylar, bugumlardan iboratdir. Organlarning tarkibida sezuvchi nervlarning cheka tarmoklari mavjud bo`lib, ularning ta'sirida harakat va satik sezgilar vujudga keladi.

7.Organik sezgilar.

Organiksezgilarning retseptorlari ichki organlarda: kizillungach, me'da, ichak, kon tomirlari, upka va shu kabilarda joylashgan bo`ladi.