O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch Davlat universiteti “Psixologiya” kafedrasi

Seskanuvchanlik va sezuvchanlik, Tropizmlarning mohiyati

Hamma tirik organizmlar o’simliklardan tortib, hayvonlargacha aks ettirishning biologik shakli seskanuvchanlik xususiyatiga egadir.

Seskanuvchanlik- tirik organizimning biologik ahamiyatiga ega bo’lgan ta’sirlariga javob qaytarish qobilyatidir.

Biotik, ya’ni biologik ahamiyatga ega bo’lgan omillariga maxsus harakatlar bilan reakqiya qilish usullariga tropizm yoki taksislar deyiladi.

Hayvonlarning hatti-harakat tiplari

Shuni ta’kidlab o’tish joizki, I.M.Sechenov psixikaning reflektorligi va faoliyatning psixik jihatdan boshqarilishi ta’limotini tasdiqlab berdi. Bu ilgor g’oya, muhim ta’limot, nazariya rus olimi I.P.Pavlov (1849-1936) tomonidan eksperimental tasdiqlandi va hususiy keng ko’lamda yaqqollashtirildi. I.P.Pavlov ham odamlarning, ham hayvonlarning tashqi muhit bilan o’zaro harakati miya bilan boshqarilishi qonuniyatini ochgan edi. Uning mazkur qonuniyatlarga taalluqli qarashlari yig’indisi birinchi va ikkinchi signallar tizimi to’g’risidagi ta’limot tariqasida fan olamida arzigulik mavqe egalladi.

Tevarak-atrof muhitidagi narsa va xodisalarning ko’rinishi, eshitilishi, hid tarqatishi, tovlanishi, yengil yoki og’irligi, qattiq yoki yumshoqligi kabilar hayvonlar uchun sharqiz qo’zgatuvchi signal bo’lib xizmat qiladi. Keyinchalik ular shartli refleksga aylanishi mumkin. Hayvonlar o’z xatti-xarakatlarida I.P.Pavlov ta’biri bilan aytganda, birinchi signal sistemasining signallari («birinchi signallar») ga rioya etadilar. Binobarin, ularning psixik faoliyati birinchi signallar sistemasi bosqichida amalga oshadi va unga uzluksiz ravishda amal qiladi. Inson faoliyati va xulk-atvori uchun xam birinchi signalsistemasining signallari (yaqqol, tasavvurlar, timsollar, obrazlar) ularni boshqarishi, yo’naltirishi, harakatlantirishi faollashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, (yo’l, ko’cha) qoidalari, avtomobil, elektrovoz signalla­ri, xavf-xatar belgilari shaxs uchun muhim rol o’ynaydi. Shuni unitmaslik kerakki, insonning xulk-atvorini signal qo’zgatuvchilar mexanik ra­vishda boshqarmaydi, balki mazkur qo’zg’atuvchilarning miyaga o’rnashib qolgan timsollari, ya’ni signallari boshqarib turadi. Muayyan timsolga ega bo’lgan timsollar narsa va hodisalar to’g’risida signal jo’natadi, buning natijasida insonning xatti-harakatini boshqarib turadi.