O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch Davlat universiteti “Psixologiya” kafedrasi

3-seminar mashg’uloti
Mavzu: Psixologiya predmeti xaqidagi tasavvurlar rivojlanishining asosiy bosqichlari.Psixologiyaning yo’nalishlari
Maqsad: Mavzu bo’yicha olingan bilimlarni mustahkamlash, talabalarda mavzuga oid amaliy ko`nikma va malakalarni shakllantirish.

Dars tipi: Mustahkamlash tipidagi dars.

Dars metodi: Tezkor savol-javob, BBB, suhbat

Dars jihozi: Ko`rgazmali qurollar, vatman qog‘oz, marker.

Reja:

Psixologiya juda qadimiy va shu bilan birga navqiron fandir. Psixik hodisalarning ilk talqini qadimi yunon olimi Aristotel’ning «Jon haqida» nomli asarida berilgan.

Arastu kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo`lib, ruh va jon tananing ajralmas bo`lagi ekanligini ilgari surdi. Arastu organizmning tabiatdan olgan imkoniyatlar tufayli va xususiy faolligi orqali ro`yobga chiqadigan xarakterning real faoliyatda shakllanishi haqidagi nazariyani yaratdi. Demak, kishining adolatparvar va ko`ngilchan bo`lishi uning adolatli va me’yoridagi harakatlarni tez-tez takrorlayverishi natijasida ro`y beradi.

Psixologiyani fan sifatida yuzaga kelishi bosqichlarini quyidagi sxemada aks ettirish mumkin.

SXEMA-1

IV bosqich	Psixologiya psixikaning mexanizmlari, faktlari va qonuniyatlari haqidagi fan sifatida	Ilmiy psixologiyaning zamonaviy bosqichi
III Bosqich	Psixologiya- inson xulq atvorini o`rganuvchi fan sifatida	XX asrda paydo bo`lgan. Psixologiyaning maqsadi- insonning konkret xulq atvorini, inson munosabatlari va reaktsiyalarini kuzatish olindi. Xulq atvorga sabab bo`luvchi motivlar hisobga olinmadi.
II- bosqich	Psixologiya - ong haqidagi fan sifatida.	XVII asrda tabiiy fanlar paydo bo`lishi bilan yuzaga keldi. Fikrlash, istash- ong deb olindi. Asosiy metod sifatida insonni o`zini - o`zi kuzatishi olindi.
I- bosqich	Psixologiya ruh haqidagi fan sifatida	Psixologiyaga bunday ta’rif 2500 yil ilgari berilgan ruh deb inson hayotidagi barcha tushunib bo`lmaydigan narsalar qabul qilingan.

2. Psixologiya haqidagi fikrlar bundan 2,5 ming yillar ilgari paydo bo`la boshladi, ya’ni eramizdan avvalgi VI asrga to`g`ri keladi. Buyuk nemis psixoligi German Ebbingauzning ta’kidlashicha psixologiya o`zining uzoq o`tmishiga lekin juda qisqa tarixiga ega. Eramizdan avvalgi V1 asrdan boshlab to X1X asrning II yarmigacha filosofiyaning bir bo`lagi hisoblanadi. Psixologiya fanining rivojlanishi asosan P davrga bo`linadi. 1 davrning o`zi 3 ta bosqichdan iborat.

1-bosqich eramizdan avvalgi V1 asrdan X asrgachayu Bu bosqichda psixologiya haqida dastlabki fikrlar paydo bo`la boshladi. Psixologiya ko`pgina qadimgi filosofik olimlarning fikrini o`ziga jalb qildi va falsafaning ajralmas bir qismiga aylanib bordi. Antik falsafada idealistik oqimning eng yirik namoyondachilari Sokrat va uning shogirdi Ploton hisoblanadi. Ularning asosiy fikrlari idealistik nuqtai nazardan shu bilan asoslanadiki «jon, ruh va tana alohida-alohida substantsiya hisoblanadi. Tana tirik yoki o`lik holatdan materiyadir. Agar tanaga jon yoki ruh qo`shiladigan bo`lsa u tirik materiyaga aylanadi va ruh paydo bo`ladi. Agar tanani jon yoki ruh tark etadigan bo`lsa tana substatsiya sifatida mavjud bo`ladi va ruh yo`qoladi. Jon yoki ruh tanadan ikkinchi bir tanaga o`tishi mumkin. U ilohiy kuchga bo`ysungan bo`lib, u tanadan bu tanaga o`tishi faqat ollohgagina bog`liqdir deb hisoblaydi». Ularning bu g`oyalari Ploton tomonidan yozib qoldirilgan diologlarida o`z ifodasini topadi.

Birlamchi materializm oqimining asosiy vakili Demokrit hisoblanadi. Demokrit jon va ruh haqidagi fikrlarni quyidagicha ifodalaydi. Tana va ruh ma’lum jismlardan tashkil topgan bo`ladi. Ruhning asosini molekulalar tashkil qilib, bu molekulalar atomlaridan iborat bo`ladi. Agar atomlarning ajralib ketishi vujudga kelsa, tanani ruh tark etadi yoki ruhning asosini atomlar tashkil etadi, degan g`oyani ilgari suradi.

Antik falsafaning birlamchi materializm g`oyalarini targ`ib qilgan faylasuflardan biri Milet maktabining vakillaridir. Uning asoschisi qadimgi grek faylasufi Fales hisoblanadi. Fales jon va ruh haqida va uning asoslari haqida quyidagi fikrlarni ilgari surdi. Uning fikricha «Jon ruhning asosini alohida hossaga ega bo`lgan materiya hosil qiladi, ya’ni jonning asosini suv tashkil qiladi» degan fikrni ilgari suradi.

Uning shogirdlari Anaksimen va Aniksagorlar ruhning ma’lum moddiy asosini materiyadan izlab, Anaksimen ruhning asosini (havo) tashkil qiladi desa, Aniksagor esa olov tashkil qiladi degan. Antik falsafaning eng yirik namoyondasi, psixologiya haqidagi ilmiy mulohazalarini keltirgan faylasuf Aristotel’ hisoblanadi. Shuning uchun hamki, u «psixologiya fanining otasi» degan nomni olgan. U «Jon haqidagi ta’limoti» haqidagi asari bilan psixologiyaga asos soldi. Uning bu asari XUP – XUSh asrga qadar ko`pgina ilmiy dargohlarda psixologiya bo`yicha o`quv qo`llanmasi sifatida qo`llanib kelingan.

Materiyaning jonliligi haqidagi g`oyani rivojlantirgan atomizm (yunoncha – atomos – bo`linmas) namoyondalari Demokrit eramizdan avvalgi V– 1V asrlar, Epikur 1V-III asrlar, Lukretsiy 1 asr) bir qancha fikrlarni ilgari surdilar:

A) ruh tanaga jon bag`ishlovchi moddiy jismlar;

B) moddiy asos sifatidagi aql;

V) hayotni boshqaruvchi idrok vazifasini bajaruvchi a’zo;

G) ruh bilan aql tana a’zolari, ularning o`zi ham tanadir;

D) ular sharsimon, kichik harakatchan atomlardan iboratdir;

Geraklit, Demokrit, Aflotun, Arastularning ta’limotlari keyingi asrda psixologik g`oyalarning rivojlanishida tayanch nuqta, asos bo`lib xizmat qildi. Asta - sekin ruh haqida tushuncha hayotning barcha ko`rinishlariga nisbatan qo`llanilavermasdan faqat hozir psixika deb atayotgan darajaga nisbatan qo`llanila boshlandi. Psixika kategoriyasining zamirida ong haqidagi tushuncha maydonga keldi. Kishi faqat idrok va tafakkurga ega bo`lib qolmasdan balki ularning unga mansubligini e’tirof etishga ixtiyoriy harakatlar qilib qolmasdan balki bu harakatlarning uning o`zi qilayotganini bilishga ham qodirdir.

Eramizdan oldingi 2 - asrda rimlik vrach Galen fiziologiya va tibbiyotning yutuqlarini umumlashtirib psixikaning fiziologik negizi haqidagi tasavvurlarni boyitdi va ong tushunchasiga yaqinlashib keldi.

17-asr biologik va psixologik bilimlar tarqqiyotida yangi davrni ochib berdi. Inson tanasi mashinaga o`xshatiladi, texnika qurulmalarining tuzilishi qanday printsiplarga asoslangan bo`lsa, tana tuzilishi qandaydir printsiplarga asoslangan deb tasavvur etiladi. Binobarin tana ham mashina singari ruhning boshqarishiga muhtoj emas deb qaraladi. Frantsuz olimi Dekart (1596-1650) tomonidan xulq atvorni reflektor tabiatga egaligini kashf etilishi ana shu g`oya bilan uzviy bog`langandir. Buyuk frantsuz mutafakkiri yurakdagi mushaklarni ishlashi qon aylanishining ichki mexanikasi bilan boshqarib turilgani kabi xulq atvorning hamma darajalaridagi boshqa mushaklarning ishlashi ham xuddi soat mexanizmidagi millarning aylanishiga o`xshasa kerak deb taxmin qilingan.

Refleks (lotincha reflexus – aks ettirish) haqida tushuncha organizmning tashqi ta’sirga qonuniy javob reaktsiyasi sifatida paydo bo`ldi. Dekart mushaklarning tashqi turtkilarga ruhning hech qanday aralashuvisiz nerv sistemasining tuzilishi e’tibori bilan ham javob qaytarishga qodir ekanligini isbotlab berdi.

Niderlandiyalik olim Spinoza (1632-1677) ongni katta ko`lamga ega materiyadan sira qolishmaydigan voqelik, ya’ni yaqqol narsa deb tushuntirdi. U determinizm (lotincha – determinata – belgilayman) printsipining ya’ni tabiat, jamiyat hodisalarining, shu jumladan psixik hodisalarining ob’ektiv sabablari bilan belgilanishi haqidagi ta’limot targ`ibotchisi edi.

Nemis mutafakkiri Leybnits (1646-1716), ingliz faylasufi Jon Lokk (1632-1704), ingliz tadqiqotchisi Gartli (1705-1757), frantsuz Didro (1713-1784) kabilar g`oyalar assotsiatsiyasi (bog`lanish) qonuni, idrok va tafakkurning paydo bo`lishi, qobiliyatlar psixologiyasi haqida muhim ta’limotlarini yaratish bilan fanning rivojlanishiga muhim hissa qo`shdilar.

XХ asrga kelib nerv sistemasini tadqiq qilishda ulkan yutuqlarga erishildi, buning natijasida psixika miyaning funktsiyasi ekanligi haqidagi ta’limot vujudga keldi. Ingliz tadqiqotchisi Charlz Bell va frantsuz Frantsua Majandi tomonidan yozuvchi va harakat nervlari o`rtasidagi farq ochib berildi, uning negizida reflektor yoyi degan yangi tushuncha psixologiya fanidan paydo bo`ldi. Bularning natijasida ixtiyoriy (ongli) va ixtiyorsiz (ongsiz) reflektor turlari kashf qilindi. Yuqoridagi ilmiy kashfiyotlar ta’sirida rus olimi I.M.Sechenovning (1829-1905) reflektor nazariyasi ro`yobga chiqdi va ushbu nazariya psixologiya fanining fiziologik asoslari, mexanizmlari, bosh miya reflekslarining o`ziga xos xususiyatlari tabiatini ochib berish imkoniyatiga ega bo`ldi.

Psixologiya fanining eksperimental, psixoanalitik, bixeviroistik, emperik, geshtal’t, assotsiativ, psixogenetik, gumanistik, biogenetik, sotsiogenotik kabi yo`nalishlari tomonidan to`plangan ma’lumotlar hozirgi zamon psixologiyasini vujudga keltirdi va uning predmetini, tadqiqot printsiplarini aniqlab berdi.