O’zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti kimyo texnika fakulteti

3.2. TAJRIBA TAVSIFI 
TAJRIBA - 1. Aktivlashtirilgan adsorbent olish bo’yicha tajribalar 
Dastlabki tajribalarimizni bentonitli gil tuproqning kimyoviy tarkibini o’rganishdan 
boshladik. Navbahor bentonitli gil koni Respublikamizni Navoiy viloyatida joylashgan va 
to’liq o’rganilgan bo’lib, hozirgi kunda mazkur kondan uch xil turdagi tabiiy 
alyumosilikatlar ya’ni ishqoriy va ishqoriy-yer bentoniti hamda karbonatli paligorskit 

---

qazib olinmoqda. Bugungi kunda “Bentonit” MChJ korxonasi tomonidan ushbu kondagi 
ishqoriy bentonit kukun holiga keltirilib, neft va gaz sanoati uchun burg’ulash eritmasi 
tayyorlashda ishlatilish maqsadida ishlab chiqarilmoqda. 
Biz ushbu ishqoriy va ishqoriy-yer bentonitli gil turlarini fizik-kimyoviy 
xususiyatlarini, ulardan yog’-moy sanoatida ishlatiladigan adsorbent olish imkoniyatlarini 
o’rganish maqsadida tekshirdik [27]. 
Buning uchun Navbahor ishqoriy va ishqoriy-yer bentonitlaridan miqdor bo’yicha 
bir xil namunalar olindi. Olingan barcha namunalar o’rtacha namuna olish uchun 
yaxshilab aralashtirildi. 
Navbahor ishqoriy va ishqoriy-yer bentonit turlari mikroskopik jihatdan deyarli bir 
jinsli, yashilsimon rangli (qo’ng’ir-sarg’ish dog’ va linzali) gilsimon tarkibga ega qattiq 
jinsdir. Ayniqsa, Navbahor ishqoriy bentonitini yog’liligi va sovunsimon konsistenstiyaga 
egaligi ishqoriy-yer bentonitinikidan yuqori turadi. 
Quyidagi 1-jadvalda Navbahor koni ishqoriy va ishqoriy-yer bentonitlarini o’rtacha 
kimyoviy tahlili MDH hududidagi va xorijiy mashhur bentonitlarni o’rtacha kimyoviy 
tarkibi bilan solishtirib keltirilgan
Jadval 1 
Navbahor koni ishqoriy va ishqoriy-yer bentonitlarini o’rtacha kimyoviy tahlili 
(MDH hududidagi va xorijiy mashhur bentonitlarni o’rtacha kimyoviy tarkibi bilan 
solishtirilgan holda) 
Xom-ashyo konlari 
SiO
2
Al
2
O
3 
(TiO
2 
) 
Fe
2
O
3
CaO MgO K
2
O Na
2
O 
K.K.M. 
Navbahor ishqoriy 58.61 
13.71 
(0.31) 
4.98 
0.51 1.76 
1.71 
1.58 
16.43 
Navbahor,
ishqoriy-yer 
61.54 
12.60 
(0.56) 
6.23 
0.75 3.98 
2.11 
0.82 
13.50 

---

Askan: 
Askangel 
Askangil 
Azkamar: 
oq 
yashil 
Shorsu 
Oglanli 
Krim 
Nalchik 
Vayoming (AQSH) 
Montmorillonit 
(Fransiya) 
62.58 
59.76 
52.40 
50.68 
52.06 
57.68 
46.70 
76.81 
60.18 
48.60 
20.29 
21.61 
18.06 
18.08 
17.58 
19.14 
20.65 
12.94 
26.58 
20.08 
2.73 
3.72 
3.04 
3.08 
5.7 
1.48 
0.66 
- 
- 
6.25 
1.00 
3.87 
0.91 
1.84 
1.00 
4.00 
6.47 
1.39 
0.23 
1.75 
2.69 
3.40 
3.2 
3.30 
3.51 
2.75 
1.01 
1.36 
1.01 
5.24 
1.02 
1.22 
1.05 
0.80 
- 
0.37 
- 
- 
1.29 
- 
2.32 
0.26 
5.83 
- 
2.40 
1.55 
- 
- 
- 
- 
5.9 
5.85 
- 
- 
- 
14.74 
- 
6.02 
- 
- 
Yuqoridagi 1-jadvaldan ko’rinib turibdiki, Askangel, Azkamar, Shorsu, Oglanli va 
Navbahor ishqoriy bentonitlari tarkibida boshqa bentonitlardan natriyni miqdori 
yuqoriligi bilan ajralib turadi va shunga muvofiq ravishda bu bentonitlarning kolloidligi va 
bo’kuvchanligi boshqa bentonitlarga nisbatan yuqoridir. Kimyoviy tahlilga ko’ra 
Navbahor ishqoriy bentoniti tarkibida ishqoriy-yer bentonitiga nisbatan natriy, alyuminiy 
va K.K.M.ni miqdori bir muncha yuqoridir. Kalsiy, magniy va kremniyni miqdori esa bir 
muncha pastroqdir. 
Quyidagi 
2-jadvalda 
Navbahor 
ishqoriy 
va 
ishqoriy-yer 
bentonitlarini 
almashinuvchi kompleks tarkibi va kolloidligi MDH davlatlaridagi asosiy bentonit konlari 
bilan solishtirib keltirilgan. 

---

Jadval 2