O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch Davlat universiteti “Geodeziya, kartografiya, geografiya” kafedrasi

1
1.3.1-rasm
.1.1-rasm.Nisbiy balandlikni aniqlash chizmasi
Joydagi A va B nuq­ta­lar orasidagi nis­biy ba­land­­lik h ni o’lchash uchun nuqtalarning bi­­­riga (ma­sa­lan, A da) teo­do­­lit-ta­xeometr, B nuq­ta­ga esa reyka o’rna­ti­ladi va ko’­rish tru­basini reyka uchi­­­ga qaratib og'ish bur­cha­gi n o’lchanadi. Agar AB chizig’ining go­ri­zon­tal qo’yilishi d bo’lsa, asbob ba­land­ligi I va reyka ba­landligi l ni tash­kil qilsa, kel­ti­rilgan shakldan quyidagini yozish mum­kin:
h+ l=h'+ I yoki h = h'+ i – l . (1.1.1)
Xuddi o’sha shakldan
h' = dtgv
bo’lgani uchun nisbiy balandlik qiymati quyidagiga teng:
h = dtgv+ i – l. (1.1.2)
Bu formula yer egriligi va refrakstiya ta’sirini hisobga ol­mas­dan chiqarildi.Yer egriligi va refrakstiya ta’siri uchun ki­ri­ti­la­digan tuzatma f bilan ifodalansa (2), formula quyidagicha bo’­ladi:
h = dtgv+ i – l + f . (1.1.3)
Bu formulaga trigonometrik nivelirlashning asosiy formulasi deyiladi.
Nivelirlanadigan nuqtalar orasidagi masofa d = 300 m bo’l­gan­da, formuladan f = 0,01 m bo’lishini aniqlaymiz. Tri­go­no­metrik nivelirlashda,
3.Barometrik nivelirlash
Bu usulda yerdan baland ko’tarilgan sari havo bosimining kamaya borishi qonuniyatiga asoslangan. Barometrik nivelirlash natijasida nuqtalarning balandligi 1-2 metr aniqlikda topiladi. Shuning uchun aniqlikda nivelirlash talab qilinmaydigan ishlarda, masalan, turli ekspedistiyalarda, geologik, geografik va boshqa tekshirishlarda biror joining relefini dastlabki o’rganishda nivelirlashning bu turidan foydalaniladi.
Barometrik nivelirlashda barometr va boshqa asboblardan foydalaniladi.


4.Mexanik nivelirlash. Nivelirlashning bu usulida mahsus avtomat-nivelir ishlatiladi. Bu asbob velosiped, motostikl yoki avtomashinaga o’rnatilgan bo’ladi. Avtomat nivelir o’rnatilgan mashinada bosib o’tilgan yo’lning profile qog'ozda, avtomatik ravishda chizilib boradi. Bu usulda joining profile boshqa usuldagiga nisbatan osonroq va tezroq tuziladi, lekin aniqligi juda kam bo’ladi. Shuning uchun mexanik nivelirlashdan katta aniqlik talab qilinmaydigan ishlarda, masalan, yo’l qurilishida va joining relefini dastlabki o’rganishdagina foydalaniladi.