III BOB BO’YICHA XULOSA “Devoni Foniy ” asari bizning davrimizgacha besh nusxada yetib kelgan. Hozirgi kungacha yurtimizda ,,Devoni Foniy’’ning asl nusxasi mavjud emas. Bu qo’lyozmalarning aksariyati Navoiy hayotligida ko’chirilgan,ulardan mukammal va to’lig’i Parijdagi milliy kutubxonada saqlanayotgan nusxadir.Unda 554 g’azal,1 musaddas,1 marsiya ,72 qit’a,73 ruboiy ,16 ta’rix ,373 muammo ,9 lug’z jami 1131 she’r ,6197 baytni tshkil etadi. Ushbu devonni ilk bor professor Hamid Sulaymonov nashrga tayyorlagan.Shu nashr asosida Mustqaillik yillarida yana nashrlar amalga oshirilgan. 1965,2002 va 2013-yillarda nashr etilgan ,,Devoni Foniy’’ tarkibidagi g’azallarni qiyoslab tahlil qilishga va yo’l qo’yilgan xatolarning sababini ko’rib chiqishga harakat qildik. Nashrlararo tafovutlarning asosiy omili harflarning bir-biriga o‘xshashligi, eski o’zbek yozuvdagi manbalarning o‘qilishida qat’iy qoidaning yo‘qligi va kam hollarda nashr mobaynida texnik xatolar orqali yuzaga kelgan. Shu sababdan ham bu kabi nashrlar hozirgi kunda matnshunoslar tomonidan qayta tahrir qilinib nashr qilinmoqda.
,,Devoni Foniy” nashrlarida. Biz solishtirgan uch nashr orasida uchraydigan ba’zi baytlar yoki parchalar asosiy matnga daxl qilib, ma’nosiga salbiy ta’sir qilmay, unga qo‘shimcha ma’no yuklaydi, ba’zan esa to‘ldiradi. ,,Devoni Foniy’’ning Mustaqillik yillik davrida nashr qilingan choplarida matnlardagi tafovutlarning tuzatilganligini, matn mukammaligiga ijobiy ta’sir ko’rsatganligini guvohi bo’ldik,bu esa o’z navbatida matnshunosligimning va matnshunoslarimizning yutuqlari degan xulosaga keldik.
XULOSA 1. Ijodiy kamolot cho‘qqilarini egallash yo‘lida ustodlaridan katta ijodiy saboq olganini va shu yo‘l bilan yuksakliklarga ko‘tarilganini ko‘rsatib turadi. “Devoni Foniy”ni varaqlasak, Alisher Navoiy bir tomondan Hofiz, Xusrav, Hasan Dehlaviy, Jomiy g‘azallariga tatabbu’ bitib, ularning nomlarini yuksak ehtirom bilan tilga olgan bo‘lsa ham, shu bilan birga u o‘zining mustaqil ijodi, o‘ziga xos she’riy uslubi borligini iftixor bilan ta’kidlaganini ko‘ramiz:
SHuning uchun ham forsiy devondan o‘rin olgan uning tatabbulari taqlidiy bo‘lmay, balki shoirning yuksak badiiy mahoratini namoyish etuvchi asarlardir.
2.SH.SHomuhammedov Navoiyning “Devoni Foniy”si va undan o‘rin olgan tatabbular haqida so‘z yuritganda quyidagi fikrni bayon etganida to‘la haqli edi: “Alisher Navoiy forsiy devoniga kiritgan … she’rlarida fors adabiyotining besh asrlik tarixiga yakun yasadi, uning g‘azallarida Sa’diy mantiqi, Xusrav Dehlaviyning sehrli nafosati va Hofiz isyonkorligi uyg‘unlashdi. Navoiy bu asarlarida fors adabiyoti bosib o‘tgan Xuroson (yoki Turkiston ) uslubini ham, Iroq uslubini ham yaxshi egallaganini namoyish qilibgina qolmay, balki Alisher Navoiyning o‘zbekcha g‘azallariga ham xos bo‘lgan yangi fusunkor navoiyona uslubga asos soldi”.85 3. Nashrlarda yo’l qo’yilgan har qanday nuqsonlar asar mazmun mohiyatiga salbiy ta’sir ko’rsatishini inkor etib bo’lmaydi.
4. Bunday kamchiliklarni tuzatish navoiyshunos olimlar va matnshunos olimlar oldidagi muhim vazifalardan hisoblanadi.
5.Ushbu magstrlik ishida Alisher Navoiy,,Devoni Foniy ‘’ning 1965,2002,2013 yillarda H.Sulaymonov,S.Rafiddinov,S.G’aniyeva tomonidan amalga oshirilgan har bir bayt tahlilga tortilib,asar nashrlaridagi ma’noviy farqlar ,o’zgartirilgan va orrtirilgan so’zlar aniqlanib.So’zlarning badiiy matnga eng muvofiq keladigan variantlari tanlab olindi.
6.Matnshunoslarning sa’y harakatlari bilan nashrdan-nashrga o’tgan sayin nashrlardagi xato va kamchiliklar bartaraf etilgan .biroq shunga qaramay tahlilga tortilgan barcha nashrlarda oz bo’lsada ayrim noaniq bahsli o’rinlar mavjud.
7.Tahlilga tortilgan misollardan ma’lum bo’ldiki bayt va misralarning mazmunini anglash, so’zlarni anglash, so’zlarni to’g’ri o’qishda tasviriy vositalarning ham muayyan o’rni bor. Chunki g’oyaviy mazmun bilan uning yorqin va mutassir tasviriga xizmat qiluvchi badiiy san’atlar o’rtasida mustahkam va barqaror aloqadorlik mavjud bo’ladi.
8. “Devoni Foniy” ning har bir nashrida birlamchi manbaalarga tayanilgani, tadqiq jarayoniga tortilgan adabiy manbaaning matnshunoslik yo’nalishida ko’rib chiqilgan, tayanch, asosiy, yordamchi va yondosh manbaalar asosida dalillangani yorqin nazarga tashlanib turadi.
9. Matnshunos qanchalik katta tajribaga ega bo’lmasin, matnning muallif ishtirokisiz amalga oshirilgan har qanday tahriri asar mohiyatiga zarar yetkazishi mumkin.
10. “Devoni Foniy” dagi bayt va misralar mazmunini anglash va so’zlarni to’g’ri o’qishda tasviriy vositalar g’oyatda muhim o’rin tutadi.Ulug’ mutafakkir o’z dostonida qo’llagan kalimalar lug’aviy ma’nosidan tashqari, istilohiy ma’noga ham ega. Shuning uchun ayrim so’zlarning to’g’ri shaklini aniqlash uchun asarning barcha nashrlarida istifoda etilgan so’zning shoir nazarda tutgan barcha ma’nolarini sinchiklab o’rganish zarur bo’ladi.
11.Ijodkor ilmiy biografiyasi adabiy merosining ko’lami va janr xususiyatlari u yoki bu asarning qo’lyozma manbaalari, nashr variatlaridagi matn tafovutlari sabablari va birlamchi manbaga muvofiq ishonchli matnlarning tiklanish jarayoniga doir yangi ma’lumotlar va ilmiy xulosalarni keyingi ishlarimizda aks ettirishga harakat qilamiz.
