O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

9.3. Demografik o'tish va uning bosqichlari
«Demografik o'tish» deganda, aholi takror barpo bo'lishining birturidan ikkinchi turiga o'tishi tushuniladi. Masalan, demografik jarayonlarning o'zgarishi tufayli aholi kengaygan takror barpo bo'lishdan oddiy yoki toraygan takror barpo bo'lishga o'tadi.
«Demografiko'tish»atamasi birinchi marta 1945-yili amerika-lik demograf F.Noutstayn tomonidan ilmiy iste'molga kiritilgan. Demografik o'tishning birinchi konsepsiyasi 1909-1934-yillarda fransuz demografi L.Landri tomonidan yaratilgan. Bu nazariyani ishlab chiqishga shveytsariyaiik kriminolog Leon Rabinovich (1929-y.), amerikalik olimlar (Jorren Tompson (1930-y.) va Kingsli Devis (1949-y.) katta hissa qo'shgan.
Jamiyatning tarixiy rivojlanishi jarayonida aholining takror barpo bo'lishida chuqur o'zgarishlar yuz bergan. Masalan, ikkinchi jahon urushidan keyingi davrdajamiyatda demografik jarayonlar— tug'ilish, o'lim va nikohni boshqarish jarayoni keng tarqalgan. Natijada taraqqiy etgan mamlakatlarda yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar aholining demografik mayliga bevosita ta'sir etib, aholining farzandlar soniga bo'lgan munosabati o'zgardi, ya'ni ko'p bolalik o'rnini o'rtacha bolalik, kam bolalik cgallay boshladi. Shu bilan birga, urbanizatsiya jarayoni va sanoat tafmoqlarining rivojlanishi, omma o'rtasida horniladorlikdan saqlovchi tibbiy vositalaming keng tarqalishi, ayollaming ijtimoiy ishlab chiqarishda bandligining ortishi kabi ijtimoiy-iqtisodiy va demografik omillar oilalaming ko'p farzandga bo'lgan ehtiyojining asta-sekin kamayishiga olib keldi, Shuningdek, aholiga tibbiy yordam ko'rsatishning yaxshilanishi, sog'liqni saqlash tizimida zamonaviy texnologiyalarning joriy qilinishi, davolash maskan-larining zamonaviy uskunalar bilan jihozlanishi, bu sohada yuqori malakali kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash hamda sohani
yuqori malakali kadrlar bilan ta'minlashga e'tiboming kattaiigi aholi o'rtasida o'lim holatlarining kamayishiga, o'rtacha umr ko'rish muddatining uzayishiga sabab bo'ldi.
Aksariyat mamlakatlarda tug'ilishning yuqori darajada saqlanib turishi, o'limning esa keskin kamayishi aholi sonining yuqori sur'atda o'sishiga olib keldi. Bu jarayon ilmiy adabiyotlarda «demografik portlash» deb nomlangan. Shu o'rinda «demografik portlash» tushunchasining mohiyatini yoritib o'tamiz. Bu tu-shuncha 1950 yillardan so'ng paydo bo'lgan. Demografik portlash aholi takror barpo bo'lishining me'yoridan ortishi, ya'ni tug'i­lishning yuqoriligi, o'limning kamligi tufayli aholi mutlaq sonining yuqori sur'atda o'sish hamda aholining kengaygan takror barpo bo'lish holatida vujudga keladi. Demografik portlash muammosi qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni (oziq-ovqat, ish bilan ta'minlash va h.k.) keltirib chiqaradi.
Buning natijasida har bir oila o'z iqtisodiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda farzandlar tug'ilishini nazorat eta boshlaydi. Bu esa, o'z navbatida, aholi sonining kamayishiga olib keladi.
Demografiya fanida aholi mutlaq sonining kamayishi «depopulyatsiya» deb noinlanadi. Rivojlangan mamlakatlarda yuz bergan bu demografik tanazzulni, eng awalo, tug'iiish jarayoni bilan bog'lash mumkin. Tug'ilishning kamayishi va uning qisqa vaqtdagi keng qamrovi boshqa demografik jarayonlardan yaqqol ajralib, oila hayotiga o'z ko'lankasini solmoqda va inqiroz tamg'asini bosmoqda. Tug'ilishga iqtisodiy vaziyat ham ta'sirqiladi, ya'ni aholining yashash darajasining ko'tarilishi tug'ilishning ko'payishiga, aksincha yashash sharoitlarining pastligi hissiy tuyg'ularni jilovlashga olib keladi. Aholi sonining kamayishiga ta'sir etuvchi navbatdagi omil o'lim (chaqaloqlar, onalar va mehnatga layoqatli yoshdagi aholi, keksalar) darajasining ortishidir. Depopulyatsiya jarayoni ishchi kuchi-va mehnat salohiyatining qisqarishiga, buning oqibatida ishlab chiqarish va iqtisodiy faollikning kamayishiga hamda aholining keksayishiga olib keladi. Natijada iqtisodiy o'sishning kamayishi kuzatiladi.
Shunday qilib, demografik o'tish konsepsiyasiga muvofiq, barcha mamlakatlar va xalqlar o'zining demografik rivojlanishida aholi takror barpo bo'lishining bir turidan ikkinchi turiga bosqichma-bosqich o'tadi.
Demografik o'tishning to'rtta bosqichi mavjud.
Birinchi bosqichda tug'iiish darajasiga o'sish, o'lim jarayoniga esa kamayish tendentsiyasi xos bo'ladi. Natijada aholining tabiiy o'sishi juda yuqori sur'atda kechadi. Demografik o'tishning ikkinchi bosqichida aholi o'limining kamayishi davom etadi va eng kulminatsion nuqtaga etadi. Bu bosqichda tug'iiish jarayoni ham kamaya boshlaydi, natijada aholining tabiiy o'sishi sekinlashadi. Uchinchi bosqichda tug'iiish jarayoni yanada kamayadi va aholining oddiy takror barpo bo'lishi sodir bo'ladi. Shu bilan birga, o'limning kamayishi natijasida aholining o'rtacha umr ko'rish muddati uzayadi.
Demografik o'tishning to'rtinchi bosqichida aholi tarkibida keksa yoshdagilar ulushining ko'pligi sababli o'lim jarayoni yuqori
sur'atda o'sadi. Yana bu bosqichda tug'ilish va o'lim ko'rsatkichlari tenglashadi. Natijada aholining tabiiy o'sishi kuzatilmaydi, aksincha depopulyatsiyaga yuz tutadi.
Shunday qilib, demografik o'tish aholi takror barpo bo'lishining bir turidan ikkinchi turiga o'tishi hisoblanib, uning yuqorida aytib o'tilgan to'rtta bosqichi farqlanadi. Bu jarayonlar hududlarning demografik rivoj Ian i Shiga bog'liq bo'ladi.
Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Aholining takror barpo bo'lishi deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Aholi takror barpo bo'lishining qanday turlarini bilasiz?
   
3. 
   Takror barpo bo'lishning qaysi turida o'tayotgan avlodlar soni hayotga qadam qo'yayotgan avlodlarnikidan yuqori bo'ladi?
   
4. 
   Yashovchanlik koeffitsienti qanday aniqlanadi?
   
5. 
   Aholi takror barpo bo'lishining brutto koeffitsienti nimani anglatadi?
   
6. 
   Aholi takror barpo bo'lishining netto koeffitsienti qanday aniqlanadi?
   
7. 
   Netto koeffitsientni bahoiash mezonini aytib bering.
   
8. 
   Avlod uzunligi deganda nimani tushunasiz?
   
9. 
   «Demografik o'tish» atamasi qachon fanga kiritilgan?
   

10. 
    Demografik o'tishning birinchi konsepsiyasi kim tomonidan yaratilgan?
    
11. 
    «Demografik portlash» va «depopulyatsiya» atamalarining mohiyatini ochib bering.
    
12. 
    Demografik o'tish bosqichlarini sanab bering.Doimiy (umrbod) migratsiya doimiy yashash joyini butunlay almashtirish bilan bog'liq: boshqa mamlakatga yoki qishloqdan shaharga va h.k.