O’zbekiston respublikasi o’liy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Shirinmiya /Glycyrrhiza L./
Ko’p yillik o’tsimоn o’simlik, undа juft bo’lmаgаn bаrglаr vа qаlin hаmdа shirin mаzаli ildizi mаvjud. Ildizdа kаttа miqdоrdа nuqtаsimоn o’simtаlаr mаvjud bo’lib, ko’p miqdоrdа еlim аjrаlgаnidаn shilimshiqlik hоsil qilаdi.
Оrgаnizmi bаlаnd, оdаtdа 80-100 sm., qаttiq, tik turgаn, ko’pinchа tаrmоqlаngаn.
Ildizi yo’g’оn, ko’pbоshli, yog’оchsimоn; 5 mеtrgаchа yoyilаdigаn оddiy, kаm shохli ildizdаn hаmdа enigа jоylаshgаn murаkkаb 1-2 mеtrli 30-40sm chuqurlikdа jоylаshgаn ildizlаrdаn ibоrаt. Ildizlаri jigаn rаngli, sinish jоylаri sаriq. Shохlаri bir nеchа, to’g’ri o’sаdigаn оddiy yoki kаm shохli, kаltа junli, 0,5-0,8 mm dаn 2 mеtrgаchа. Bаrglаri nаvbаtli, juft bo’lmаgаn, uzunligi 5-20 sm, 3-10 juft оvаl yoki tuхumsimоn bаrglаrdаn ibоrаt, bаrglаri еlimli, nuqtаli.
Gullаrining diаmеtri 8-12 mm bo’lib, 5-8 gul likоplаrdа jоylаshаdi. Gul jоylаri uzunligi 3-5 sm. Mеvаsi po’stli, yalаng’оch, to’g’ri yoki burаlgаn, еr rаngli, 2-6 urug’li, uzunligi 2-3 sm, eni 4-6 mm. Gullаsh vаqti iyundаn аvgustgаchа, mеvа pishish pаyti аvgust-sеntyabr оylаri.
Оziq-оvqаt sоhаsidа qo’llаnilishi
Shirinmiya ildizlаri аlkоgоlsiz ichimliklаrdа ekstrаt, sirоp, shаkаr o’rnini bоsuvchi vа ko’pik hоsil qiluvchi mоddа sifаtidа qo’llаnilаdi hаmdа tuхum оqsillаrini ko’pirtirishdа ishlаtilаdi.
Bundаn tаshqаri, shirinmiya kоfе, kаkао, mаrinаt, kisеl, unli tаоmlаr, hоlvаlаr, kаrаmеl, shоkоlаd tаyyorlаshdа hаmdа tа’mni yaхshilоvchi mоddа sifаtidа bаliq tаоmlаri tаyyorlаshdа, kаrаm tuzlаshdа, ko’k vа qоrа chоylаrgа, qirg’izlаrdа chоy o’rnigа, yapоnlаrdа оvqаtlаrgа vа ichimliklаrgа qo’shib istе’mоl qilinаdi.
TEXNOLOGIK SXEMANI TANLASH VA UNI BAYONI
TEXNIK- IQTISODIY ASOSLASH
O‘zbekiston (O’zbekiston Respublikasi), O‘rta Osiyoning markaziy qismdagi davlat hisoblanadi (447,4 tis. km²). Axolisi 23 653 mingta odam , shaxarliklar 38%, o‘zbelar (14142 mingta odam), Qoraqalpoqlar. Russlar, tatarlar, qozoqlar, tojilar, koreyslar va boshqalar. Rasmiy til – o‘zbek. Dindorlar asosan sunniy musulmonlardir. O‘zbekiston tarkibida Qoraqalpog‘iston respublikasi va 12 ta viloyat kiradi. Poytaxti –Toshkent Davlat boshlig‘i - prezident. Qaror qabul qiluvchi organ – Oliy majlis. Ularning ko‘p qismi Qizilqum cho‘lini egallagan Turon pasttekisliklarida joylashgan. SHimoli - sharq va janubda Tyan-SHan va Xisor-Oloy etaklari va tizimlari ( balandligi 4643 m gacha); Farg‘ona, Zarafshon, CHirchiq-Angren va boshqalar olralig‘ida pastekisliklar joylashgan, iqlimi keskin kontinetal, quruq. Janubda iyul oyidagi o‘rtacha xarorat 26°S dan 32°S gacha, shimoli- g‘arbda yanvar oyida 10°S dan , janubi- sharqda esa 3°S gacha bo‘ladi. Yоg‘ingarchilik tekislikdagi 80-90 mm dan tog‘larda 1000 mm gacha . Asosiy daryolari – orol dengizidan quyilib kelvchi Amidaryo, Sirdaryo daryolari hisoblanadi. Ko‘pgina sun’iy suv xavzalari xam mavjud. Tuproqlari asosan kulrang va kulrang-jigarrang. Tekisliklarda cho‘l o‘simliklari, tog‘larda–dashtlar, o‘rmonlar, tog‘ yaylovlari tarqalgan. O‘zbekistonda 10 tadan ortiq qo‘riqxonalar mavjud bo‘lib, ulardan eng kattasi CHotqol ko‘riqxonasi hisoblanadi.
Rivojlangan tog‘-kon sanoati: mis, kumush, oltin, qo‘rg‘oshin, rux, volfram, temir, marganets va boshqalar qazib olish. Tabiiy gazning katta zaxiralari, oltingugurt, ozokerit, osh tuzi va boshqalar. Ishlab chiqarishning etakchi tarmoqlari: kimyo (azot va fosforli o‘g‘itlar ishlab chiqarish, kimyoviy tolalar va plastmassalar), mashinasozlik (asosan qishloq xo‘jaligi, to‘qimachilik sanoati uchun), shuningdek elektrotexnika, radioelektronika, asbobsozlik, aviatsiya, kimyo va neft mahsulotlari turli xil asbob-uskunalar, to‘qimachilik va engil (paxta tozalash, paxta, ipak va boshqalar), oziq-ovqat mahsulotlari (meva-sabzavot, konserva, moy va yog‘larni o‘z ichiga olgan holda).
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining asosini sug‘oriladigan dehqonchilik tashkil etadi. Ekin maydoni 4194,2 mingga (1990), shu jumladan texnik (asosan paxta, shuningdek tamaki, kenaf, moyli ekinlar) - 47%, don (guruch, makkajo‘xori va boshqalar) - 24%, em-xashak ekinlari - 23%. Meva etishtirish, uzumchilik, sabzavotchilik, polizchilik.
Yalpi hosil: paxta 4126, don 976,9, sabzavot 2367,8, uzum 374,3, meva va rezavorlar 368,3. Sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi erlari maydoni 4149 ming ga. CHorvachilikning asosiy tarmoqlari qo‘ychilik (shu jumladan qorako‘l), sut va mol go‘shti chorvachilikdir; zotli otlar, tuyalar. Pillachilik.
Temir yo‘llarning foydalanish uzunligi 6,8 ming km (1991); umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarining uzunligi 89,2 ming km. Amudaryoda yuk tashish. Quvurlarni tashish. Eksport: qishloq xo‘jaligi mahsulotlari (asosan paxta, shuningdek ipak, jun, qorako‘l, sabzavot, meva, uzum va boshqalar), rangli metallar, mashina va uskunalar, tabiiy gaz, matolar va boshqalar. Asosiy tashqi savdo sheriklari: Rossiya, davlatlar Osiyo, Qozog‘iston. Turkiya, Eron, Hindiston, Xitoy va evropa davlatlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalar faol rivojlanmoqda. Pul birligi – so‘m. Asosiy tashqi savdo sheriklari: Rossiya, davlatlar Osiyo, Qozog‘iston. Turkiya, Eron, Hindiston, Xitoy va evropa davlatlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalar faol rivojlanmoqda. SHimoldan Qozog‘iston bilan chegaradan janubda Afg‘oniston Respublikasi bilan davlat chegarasiga va g‘arbda Turkmaniston bilan chegaradan Tojikiston va Qirg‘iziston chegaralarigacha cho‘zilgan katta hudud (447,4 ming kv. Km). sharqda 17 milliondan ortiq odam yashaydi. Sovet hokimiyati yillarida O‘zbekiston chor Rossiyasining iqtisodiy jihatdan ilgari chekkasidan bir tomonlama rivojlangan qishloq xo‘jaligi va yarim hunarmandchilik sanoatini muhim ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etadigan industrial-agrar respublikaga aylantirdi. Bugungi kunda O‘zbekiston sanoati 100 ga yaqin sohalarni ifodalovchi 1,5 mingdan ortiq yirik zavod va fabrikalardan iborat. O‘zbekistonda noma’lum darajada o‘zgargan va qishloq xo‘jaligi. Tabiiy nuqtai nazardan Markaziy Osiyoning asosiy Amudaryo va Sirdaryo havzalarida joylashgan O‘zbekiston hududini uch qismga bo‘lish mumkin: respublikaning sharqida va janubi-sharqida joylashgan tog‘lar va tog ‘etaklari; g‘arbidagi yarim cho‘llar va cho‘llar; pasttekislik pasttekisliklar, unumdor serozemalardan tashkil topgan. Tog‘li tekisliklar qishloq xo‘jaligining eng qimmatli joylari hisoblanadi. Ularning maydoni respublikaning umumiy maydonining atigi 15 foizini tashkil etadi, ammo uning asosiy aholisi shu erda istiqomat qiladi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining katta qismi ishlab chiqariladi va O‘zbekistonning yirik sanoat va madaniy markazlari - Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg‘ona, Navoiy, Olmaliq joylashgan. Angren va boshq.
O‘zbekiston okeanlar va boshqa tabiiy suv havzalaridan uzoqda joylashgan. SHuning uchun respublikaning iqlimi issiq, o‘ta quruq, keskin kontinental. Bu mahalliy tabiatning butun ko‘rinishiga ta’sir qiladi.
O‘zbekistonda kam rivojlangan va odamlar yashashlari qiyin bo‘lgan joylar yarim cho‘llar va cho‘llardir. Ushbu erlar, rivojlanishining qiyin bo‘lishiga qaramay (kam suv, ba’zida mahalliy suv manbalari umuman yo‘qligi), tobora jadal iqtisodiy foydalanish ob’ektlari hisoblanadi.
Amudaryoning quyi qismida, ochlik, Jizzax, SHerobod, Qarshi dashtlarida qishloq xo‘jaligi ob’ektlarining barpo etilishi bunday erlarning rivojlanishidagi ulkan yutuqdir. Ular respublikani va uning tashqarisidan tobora ko‘proq qimmatbaho qishloq xo‘jaligi mahsulotlari - paxta (shu jumladan yuqori sifatli, ingichka tolali navlar), meva, sabzavot, poliz mahsulotlari, uzum va chorvachilik mahsulotlari bilan ta’minlaydilar. Tog‘lar va tog ‘etaklari respublikaning muhim joylarini egallaydi. Iqtisodiy nuqtai nazardan, ular kam rivojlangan, garchi kam yomg‘irli (sug‘orilmaydigan) ekinlarning ekinlari bor.
O‘zbekiston 12 viloyatni (Andijon, Namangan, Farg‘ona, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo Surxondaryo, Sirdaryo Jizzax, Xorazm, Navoiy va Qoraqalpog‘iston Respublikasi) o‘z ichiga oladi.
O‘zbekiston poytaxti - Toshkent respublikaning va butun Markaziy Osiyoning eng yirik ma’muriy, sanoat va madaniy markazidir.