Ozbekiston respublikasi oliy va orta maxsus ta`lim vazirligi

ALT – unifikatsiyalashgan modullardan maksimal foydalaniladigan ixtisoslashtirilgan 
tizimdir.
Yuqori effektivlik va universallik talablari, odatda, bir-biriga qarama-qarshidir. Loyihalash 
vazifalarini yechishda kam vaqt va materiallar sarf bo„lishida ifodalanadigan ALTning yuqori 
samaradorligiga tizimlarning ixtisoslashtirilishi hisobiga erishiladi. Ixtisoslashtirilgan ALTni ishlab 
chiqishga ketadigan sarfni kamaytirish uchun ularni unifikatsiyalashgan tarkibiy qismlardan 
maksimal foydalangan holda tuzish maqsadga muvofiqdir. Unifikatsiyalashning zaruriy sharti – turli 
texnikaviy ob‟yektlarni modellashda, tahlil va sintez qilishda umumiy holatlarni qidirishdadir. 
 
1.2. ALT tarkibi va strukturasi 
Nimtizimlar ALTning tarkibiy strukturaviy qismi bo„lib, loyihalovchi tashkilotning tashkiliy 
strukturasi bilan chambarchas bog„lanadi; ularda ixtisoslashgan vositalar kompleksi yordamida 
ALTning funktsional tugal masalalar ketma-ketligi yechiladi. 
Vazifasi bo„yicha nimtizimlarni loyihalovchi va xizmat ko„rsatuvchilarga ajratishadi. 
Loyihalovchi nimtizimlar.
Ular ob‟yektga yo„nalgan bo„ladi va loyihalashning ma‟lum 
bosqichini yoki o„zaro bevosita bog„langan loyihalash masalalarining bir guruhini amalga oshiradi. 
* Loyihalovchi nimtizimlarga misollar: buyumlarni eskiz loyihalash, korpus detallarini loyihalash, mexanik 
ishlov berish texnologik jarayonlarini loyihalash. 
Xizmat ko‘rsatuvchi nimtizimlar.
Bunday nimtizimlar umumiy tizimga ishlatiladi va 
loyihalovchi nimtizimlar o„z funktsiyalarini bajarishda ularni qo„llab-quvvatlashni hamda ularda 
olingan natijalarni shakllantirish, uzatish va chiqarishni ta‟minlaydi. 
* Xizmat ko„rsatuvchi nimtizimlarga misollar: avtomatlashtirilgan ma‟lumotlar banki, hujjatlashtirish 
nimtizimlari, grafik kiritish-chiqarish nimtizimi. 
ALTning tizimiy birligi bir-biri bilan o„zaro bog„langan modullarning mavjudligi hamda 
o„zaro bog„lanishni amalga oshiruvchi interfeyslar tizimi kompleksi bilan ta‟minlanadi; modullar 
loyihalanadigan ob‟yektni butunligicha belgilaydi. Loyihalovchi nimtizimlar ichidagi tizimiy birlik 
ushbu nimtizimda loyihaviy yechimi olinishi kerak bo„lgan ob‟yekt qismining yagona informatsion 
modeli mavjudligi bilan ta‟minlanadi. 
Amaliy masalalarda loyihalanadigan ob‟yekt modellarini shakllantirish va ulardan foydalanish 
avtomatlashtirilgan loyihalash tizim (yoki nimtizim)lari vositalari kompleksi (ALTVK) bilan amalga 
oshiriladi. 
ALTVK tizimining strukturaviy qismlari bo„lib turli vositalar komplekslari hamda tashkiliy 
ta‟minlash komponentlari xizmat qiladi. Vositalar kompleksi – ALTning mos loyihalovchi va (yoki) 
xizmat ko„rsatuvchi nimtizimlaridan foydalaniladigan, tirajlash uchun mo„ljallangan va ma‟lum klass 
(tur, rukum) ob‟yektlarini loyihalashga yo„nalgan va (yoki) unifikatsiyalashgan protseduralarni 
bajarishga mo„ljallangan komponentlar va (yoki) vositalar kompleksi majmuidir. 
Vositalar kompleksi tayyorlanadigan, tirajlanadigan va ALT tarkibida qo„llaniladigan sanoat 
buyumlariga kiradi va spetsifikatsiyalanadigan buyumlar kabi hujjatlantiriladi. 
ALT vositalari kompleksi va komponentlarining turlari (1.1-rasm). Vositalar kompleksini ikki 
turga: bir turdagi ta‟minlash vositalari kompleksiga (texnikaviy, dasturaviy, informatsion) va 
kombinatsiyalashgan vositalar kompleksiga ajratishadi. 
Bir turdagi ta‟minot vositalari komplekslari bir turdagi ta‟minlash komplekslaridan va (yoki) 
komponentlaridan tarkib topadi; kombinatsiyalashgan vositalar komplekslari esa – har xil turdagi 
ta‟minlash komplekslari va komponentlari majmuidan tashkil bo„ladi. Vazifasi ishlab-chiqarish-
texnikaviy bo„lgan mahsulotlarga taalluqli kombinatsiyalashgan ALTVKlar ikki turga bo„linadi: 
−
dasturaviy-metodik kompleks (DMK); 
−
dasturaviy-texnikaviy kompleks (DTK). 
D a s t u r a v i y m e t o d i k k o m p l e k s loyihalash ob‟yekti (ob‟yektning bir yoki bir 
necha qismi yoki bir butun ob‟yekt) bo„yicha tugal loyiha yechimini olish yoki unifikatsiyalashgan 
protseduralarni bajarish uchun zarur bo„lgan dasturaviy, informatsion va metodik ta‟minotlar 
(matematik va lingvistik ta‟minotlar komponentlari bilan birga) komponentlarining o„zaro 
bog„langan majmuidan iborat. 

---

6 
1.1-rasm. ALT vositalari kompleksi va komponentlarining turlari 
Vazifasi bo„yicha DMKlar u m u m t i z i m i y DMKlarga va b a z a v i y DMKlarga 
bo„linadi; bazaviy DMKlar o„z navbatida muammoga yo„nalgan va ob‟yektga yo„nalgan DMKlarga 
bo„linadi. 
D a s t u r a v i y - t e x n i k a v i y k o m p l e k s DMKlarning texnikaviy ta‟minotning 
komplekslari va (yoki) komponentlari bilan o„zaro bog„langan majmuidan iborat. 
Vazifasi bo„yicha DTKlar a v t o m a t l a s h t i r i l g a n i s h j o y i (AIJ) va
m a r k a z i y h i s o b l a s h k o m p l e k s l a r i (MHK)ga bo„linadi. 
Vositalar komplekslari o„zlarining hisoblash va informatsion resurslarini birlashtirib nimtizim 
yoki butun tizimlarning lokal hisoblash tarmoqlarini tashkil qilishi mumkin. 
Dasturaviy informatsion, metodik, matematik, lingvistik va texnikaviy ta‟minot turlarining 
komponentlari vositalar komplekslarining tarkibiy qismi hisoblanadi. 
ALTVK funktsiyalarini samarali bajarishi vositalar komplekslari tarkibiga kiruvchi 
komponentlarni sotib olinadiganlari bilan o„zaro moslashuvini ta‟minlagan holda ishlab chiqish 
hisobiga erishilishi kerak. 
Umumtizimiy DMKlar dasturaviy, informatsion, metodik va boshqa turdagi ta‟minotlarni o„z 
ichiga oladi. Ular boshqaruv, nazorat, hisoblash jarayonini rejalashtirish, ALT resurslarini 
taqsimlashni bajarish va nimtizim yoki butun ALT uchun umumiy bo„lgan boshqa funktsiyalarni 
amalga oshirish uchun mo„ljallangan. 
Umumtizimiy DMKlarga misollar: monitor tizimlari, ma‟lumotlar bazalarini (MB) boshqarish 
tizimlari, informatsion-qidiruv tizimlari, mashina grafikasi vositalari, dialogli rejimni ta‟minlovchi 
nimtizimlar va h.k.