O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi

8.2.Distillyatsiya bolimining texnologik sxemasi.
Quyida (6 rasm) kuchsiz suyuqliklar va filtrli suyuqliklarning distillyatsiya jarayonlari texnologik sxemasi keltirilgan. Rasmdan korinib turibdiki, filtrli suyuqlik distillyatsiya gazlarining kondensator-sovutgichiga (KKDS) kelib tushadi. Kondensator bir birining ustiga joylashgan korpus tsargalardan iborat topgan. Har bir korpusda plastina paketlaridan montaj qilingan sektsiyalar mavjud. Filtrli suyuqlik har bir tsarganing tepa qismga beriladi va uning pastgi qismidan chiqib, keyingi tsargaga otadi. Suyuqlikdan chiqayotgan dioksid uglerod maxsus komunikatsiyalar orqali har bir tsarganing tepa qismidan tortilgan trubalar orqali absorbtsiyaga yuborilayotgan gazning umumiy kollektoriga beriladi.
Hosil bolayotgan kondensat kuchsiz suyuqliklar distillyatsiya minoralariga yuboriladi. Variant sifatida kondensat distillyatsiya issiqlik almashinish apparatiga yonalishi mumkin (sxemada korsatilmagan).

KXDSdan otgan filtrli suyuqlik 70-75⁰C gacha qizdiriladi va distillyatsiya issiqlik almashishinish apparatini tepa tsargasiga (2) kelib tushadi. Bu erda filtrli suyuqlik tepaga kotarilayotgan bug`gazli aralashma bilan tutashib, tepadan pastga qarab yuboriladi.

TDS bir birining ustida joylashgan alohida tsarglardan iborat va ularning orasida kontakt elementlar ornatilgan boladi.
TDSda suyuqlikning tarkibidagi ammoniy karbonatlar parchalanadi va hosil bolayotgan dioksid uglerod eritmalaridan deyarli toliq chiqib ketadi. 95-98⁰C gacha qizdirilgan suyuqlik oqimi TDSdan aralashtiruvchiga (4) yollaniladi. Bu erga 90-96⁰C haroratda ohakli suspenziya ham beriladi va uning tarkibida 200-240 n.d. miqdorda faolli CaO mavjud.
Distillyatsiya jarayonini intensifikatsiyalash maqsadida hozirgi vaqtda ikkita aralshtiruvchi orntatiladi, chunki bu aralashayotgan oqimlarning reaktordagi bolish vaqtini oshiradi va reaktsiyani toliq otkazishga imkoniyat yaratadi. Gipsning reaktorlarda kristallanishi suspenziyalarning aralashtiruvchilarda 40-60 min bolishini etarli deb hisoblash mumkin va distiller tozalashga toxtatilish qadar koproq vaqt ishlashiga imkoniyat yaratadi.
Bug` gaz aralashtiruvchining (4) pastgi qismiga beriladi va uning ichida pastdan yuqoriga kiradi. Buning natijasida bug`gazli aralashma bilan kontaktlashib, yuqoriga kotarilgan sayin suspenziyadan ammiak chiqib ketishi kuzatiladi. Distiller ham orasida kontakt elementlar ornatilgan alohida tsargalardan tuzilgan boladi
Distillerdan 108-155⁰C da chiqqan suspenziya birinchi bug`latuvchiga (5) keladi va undan keyin ikkinchi bug`latuvchiga (6) otadi. Yirik zarrachalarni ajratish uchun bug`latuvchilardan keyin suspenziya qum ajratgichga beriladi (sxemada korsatilmagan). Bundan keyin nasoslarning ishini yaxshilash uchun suspenziyaga sovuq suv qoshiladi (buning natijasida suyuqlikning harorati va yopishqoqligi kamayadi hamda bug` ajralib chiqishiga yol qoyilmaydi) va shlamyig`gichga («oq dengiz») yuboriladi.
Rasm – 7. Distillyatsiya bolimi texnolgik sxemasi:

1 – distiller; 2 – distillyatsiya issiqlik almashinishi; 3 – Suyuqlikning tashqi quyish; 4 – distillyatsiya kondensati; 5,8 – yoriqlik olchagich; 6 – siquvchi bak; 7- ohakli sut aralashtirgichi; 9 – aralashtiruvchi; 10 – birinchi bog`latgich; 11- ikkinchi bog`latgich; 12 – qumushlovgich.

Kalsiy xlorid olinishi sxemalarida distiller suspenziyasi karbonizatsiya qilinadi va buning natijasida 23-28 g/l tarkibli qattiq faza xosil boladi.

Distillyatsiya minorasidagi bug` va bug`gazli aralashmalar suyuqlikga nisbatan qarama-qarshi oqim bolib yuradilar. Distillerning pastgi tsargasiga bug` beriladi. Tarkibida ammiaki bor bug`gazli aralashma distillerdan aralshtiruvchining gazli hajmiga kelib tushadi. Bu erda aralshtiruvchi tomchi ajratgich apparati sifatida xizmat qiladi. Ayrim sxemalarda bug`gazli aralashma maxsus tamchi ajratgich orqali distillerdan distillyatsiya issiqlik almashinish apparatiga beriladi. Aralashtiruvchidan bug`gazli aralashma distillyatsiya issiqlik almashinish apparatining pastgi tsargasiga yuboriladi va filrtli suyuqlik bilan 68-75⁰C gacha sovutilishi uchun distillyatsiya gazining kondensator-sovutgichiga yuboriladi. Bundan keyin bug`gazli aralashma KXDSning sovutgich qismida suv bilan 58-60<sup>0</sup>C gacha sovutiladi va absorbtsiya bolimiga jonatiladi. KXDSning sovutgich qismida hosil bolgan flegma kuchsiz suyuqlikning yig`gichida yigiladi.

Oxirgi yillarda distillyatsiya gazining kondensator va sovutgichlar sifatida plenkali aparatlar qollanilishi boshlangan. Distillyatsion kolonna plenkali distillyatsion kondensatori bilan komplektatsiya qilinadi. Distillyatsiya gazining plenkali sovutgichi absorbtsion minoraning tepasi yoki yoniga ornatiladi. Bu apparatlarda gazsuyuqli oqimlarning yurishi qaramaqarshi boladi.
Distillyatsiya bolimi texnologik sxemasida distiller suspenziyaning issiqligini maksimal utilizatsiya qilinishiga imkoniyat yaratilgan. Bosim pasayishi hisobiga suyuqlikning uzi bug`lanish natijasida bug`latuvchilarda ikkilamchi bug` ajralib chiqadi va u kuchsiz suyuqlik distillerga (DSJ) yuboriladi. Kop hollarda DSJga bug` ikkinchi bug`latuvchidan beriladi. Birinchi bug`latuvchidan esa bug` aralashtiruvchining gaz hajmiga berilishi mumkin (termokompressor qollanilmasidan) yoki distillerning past qismiga (termokompressor qollaniladi). Yuqorisamarali distiller qollanilganda birinchi variant amalga oshiriladi, bu holda apparatga bug`ni kamroq sarflanishi mumkin va buning natijasida TDSga etarli emas darajada bug` keladi. Ikkinchi variantda bug`ni sarflanishi yanada kamaytirishga imkoniyat yaratadi.
Distiller suspenziya issiqligining keyinchalli utilizatsiyasi tez kaynash apparatlar qollanilishi natijasida amalga oshadi va undan keyin sovutilgan suspenziya «oq dengiz»ga yuboriladi. Kichik distillyatsiya apparaturasi (7-rasm) ammiaksiz suyuqliklarni qayta ishlash uchun moljallangan. Bu suyuqliklarni ohakli suspenziya ishlatmasida distillyatsiya qilish mumkin. Soda ishlab chiqarish kuchsiz suyuqliklari yig`gich (5) orqali kuchsiz suyuqliklar distillyatsiya gazining kondensator-sovutgichiga (1) jonatiladi. KXDSJ va KXDS apparatlari konstruktsiya va ishlash printsiplari boyicha bir biriga oxshash boladi. Farqi shundan iboratki, apparatning kondensator va sovutgich qismlari flegmalar aralashgan holda kuchsiz suyuqliklar distillerning tepa tsargasiga (2) kelib tushadi. 73-77<sup>0</sup>C haroratda KXDSJdan otgan kuchsiz suyuqliklar taqsimlash tarelka yordamida DSJga beriladi.
DSJda qaramaqarshi oqimli teshikli (inskrustatsiya hosil bolishi bor bolganda) va nuqtali- teshikli kontaktli elementlar qollaniladi. Ayrim paytda, TDS dagiga oxshagan kontaktli elementlar va maxsus nasadkalar qollaniladi. Massauzatish jarayonini intensifikatsiyalash uchun mina shakldagi nasadka qollanilishi tavsiya etiladi.
Suyuqlikga nisbatan qarama qarshi yurayotgan bug` va bug`gaz aralashmasi yordamida DSJda ammiak va dioksid uglerodlarning desorbtsiyasi otkaziladi. DSJ va undan keyin KXDSJlardan 58-60<sup>0</sup>C otgan bug`gazli aralashma absorbtsiya jarayoniga yuboriladi. Kuchsiz suyuqliklar distillyatsiya gazining kondensator va sovutgichlari sifatida distillyatsiya minorasida qollaniladigan plenkali apparatlar qollaniladi. DSJdan chiqayotgan suyuqlik degazatsiya qilingan suyuqlik yig`gichiga yig`iladi va nasoslar (4) yordamida soda ochoq gazlari yuvitgichiga (PGSP) yoki vakkum-filtrlarga beriladi. Dastlab sovutilgandan keyin degazatsiya qilingan suyuqlik natriy gidrokarbonatni yuvish uchun ishlatiladi.
Xlorli suyuqlikni alohida kayta ishlash holda (masalan, KXDSning kondensator qismi flegmasini) KXDSJda kuchsiz suyuqlikning ikkinchi distilleri ornatiladi, chunki birinchi DSJda ornatilgan kuchsiz suyuqliklarning distillyatsiya gazining kondensator sovitgichida barcha bug`gazli oqim qayta ishlanadi, DSJ-2 ning ishlashi DSJ-1 ishlshiga oxshash boladi. DSJ-2 dan chiqayotgan issiq suyuqlik kal`tsiy gidrooksid olish jarayoniga beriladi. Disstillyatsiya bolimi quyidagi texnologik rejimida ishlaydi:
Gaz harorati, ⁰C:
KXD dan keyin………………………………..58-60
KXDSJ dan keyin…………………………….58-60
TDS dan keyin suyuqlikdagi
SO₂ miqdori, n.d. ……………………………1 oshiq emas
Pastgi tsargadagi bosim (mm.rt.st.):
DS……………………………………….……0,168(1260) dan oshiq emas
DSJ………………………………………….0,115(860) dan oshiq emas
Tarkib, n.d.
DSdan keyingi suspenziyadagi
xlorid-ionlar………………………………61 dan oshiq emas
DSdan keyingi suspenziyadagi ammiak ……0,1 dan oshik emas
Suyuqlikning tog`ri titri, n.d.:
DSJ-2 dan keyin……………………………0,1 dan oshiq emas
DSJ-1dan keyin……………………………..1-3
Tarkib, n.d.:
DS dan keyingi suspenziyadagi
faollli CaO………………………………….1,5-2,5
KXDS kondensator qismidagi
flegmadagi xlor yoki DSJ
minorasiga berishda…………………………1 dan oriq emas
Nazorat savollar

1. Distillyatsiya bolimining vazifasi?

   
   

2. Distillyatsiya jarayonida qanday reaktsiyalar otadi?

   
   

3. Soda ishlab chiqarishida inkrustatsiyalar hosil bolmasligiga kanday tadbirlar koriladi?

   
   

4. Inkrustatsiyalar paydo bolishining sababi nima?

   
   

5. Distillyatsiya bolimining apparaturali shakllanishi qanday bolishi kerak?

   
   

6. Kuchsiz suyuqliklar distillyatsiyasi jarayonida qanday reaktsiyalar otadi?

   
   

7. KXDS va TDS apparatlarining vazifalari?

   
   

8. DSJ, KXDJ va PGSP apparatlarining vazifalari?

   
   

Tayanch soz va iboralar
Filtrli suyuqlik, gidrokarbonat va karbonat, ammiak, uglerod dioksidi, gipsli chokma, natriy sul`fat, distillyatsiya minorasi, issiqlik almashinish apparati, distillyatsiya gazining kondensator sovitgichi.