O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi

Nazorat topshiriqlari:

1. 
   Miqdor va tartib ma'noli so`zlarni tushintiring.
   
2. 
   Son so`zlarni izohlang va tushuntiring.
   

3. Hisob so`zlarni tushintiring.

2-reja bayoni

Son so`zlar ma'nosi va grammatik xususiyatlariga ko`ra dastlab ikkiga bo`linadi. Miqdor sonlar. Tartib sonlar.

Miqdor predmetni sanash, donalash, taqsimlash va taxminlab ko`rsatish kabi ma'nolarni ifodalaydi va quyidagi turlarga bo`linadi: 1.sanoq sonlar. 2.chama sonlar.3. jamlovchi sonlar. 4.donalik sonlar. 5.taqsim sonlar.6 .kasr sonlar.

1980 yilda chiqqan darslikda («Hozirgi zamon o`zbek adabiy tili», Toshkent, 1980) miqdor sonlar to`rtga bo`lib ko`rsatgan. Dona va taqsim sonlar sanoq sonlar qatoriga kiritib yuborilgan. Xolbo`qi, dona va taqsim sonlar ham o`ziga xos semantik xususiyatlariga ega. M: «Besh metr chit»ni «beshta metr chit» deb yoki «o`n chaqirim yo`l» birikuvini «o`nta chaqirim yo`l» deb bo`lmaydi, shuningdek dona sonlardan keyin ko`plik qo`shimchasini kullab bo`lmaydi, masalan, oltitalar, beshtalar deb bo`lmaydi. (Bundalar qo`shimchasining taxmin, noaniqlik kabi ma'nolari bilan uning ko`plik vazifasi aralashtirmasligi lozim). Taqsim son ham xususiyatlarga ega.

Sanoq sonlar. Sanoq sonlar mustaqil xolda qo`llana oladi, ya'ni boshqa so`zlar bilan bog`lanishi shart emas. Sanoq sonlar ana shu xususiyati bilan ot turkumiga yaqinlashadi. Lekin sanoq son predmet tushunchasi emas, uning miqdorini bildiradi, xolos. Sanoq sonlar bog`langan ot tushib qolganda son so`z otlashadi: O`n to`qqizdan oshmay tur, go`zal. (X. O.)

Sanoq sonlar sonning boshqa turlari uchun asosdir. Sanoq sonning o`zida esa maxsus morfologik belgi yo`q: bir, ikki, uch, to`rt, besh, olti va x. Sanoq son aniq miqdorni ko`rsatganligi sababli sanaluvchi predmetning atamasi bo`lgan so`z ko`plik qo`shimchasi - lar ni olmaydi, ya'ni: un kishi (un kishilar emas). Ammo gumon, taxmin ma'nosidagi sanoq sonlar ko`plik ko`rsatkichi -lar ni qabul qiladi. m: Sen kelganda soat uchlar edi.

Sanoq son o`zidan oldin aniqlovchi,ayniksa sifatlovchi aniqlovchi olmaydi :yaxshi beshta kitob emas,beshta yaxshi kitob-deyiladi.

Sanoq sonlar otlashganda egalik,kelishik qo`shimchalarini olib turlanishi mumkin. M: Uchga kirdi, uchdan to`rtga o`tdi, uchni to`ldirdi kabi.

Sanoq sonlardan bir so`zi va uning ma'nolari. Sanoq sonlardan «bir» soni turli ma'no va vazifalarda kela olishi mumkin Ular quyidagichadir:

1. O`lchov ma'nosida keladi: Bir metr atlas, bir karich er, bir gaz buyin bor kabi.

2. Og`irlik miqdorini ifodalaydi: Bir kilo uzum, bir pud bug`doy kabi.

3. Ayiruv chegaralov yuklamasi ma'nosida: Mening mexribonim, ishonganim bir sensan, Olloh.

4. Uxshashlik ma'nosini anglatadi: Otasi ham, o`g`li ham bir go`r. Ona bolaning xarakteri bir.

5. Noaniqlik, mavhum ma'noni anglatadi: Sizni bir qiz kutayapti.

6. Kuchaytiruv yuklamasi ma'nosida qo`llanadi: Navro`zda Gulnoza bir o`ynaydi, bir o`ynadi hamma xayron qoldi.

7. Ravish ma'nosida keladi: Bir-bir bosib kelar sanam, kelar salona-salona.

8. Ayiruv bog`lovchisi vazifasida keladi: Bir kuladi, bir yig`laydi, o`zini yo`qotib qo`yibdi.

Sanoq sonlarning qo`llanishida numerativlarning ishtiroki. Sanoq sonlar numerativlar bilan ham qo`llanadi. Sanoq son predmet atamasi bo`lgan ot so`z o`rtasida keladigan numerativ (numerativ lotincha hisob degani) so`zlar predmetlarning turi va xususiyatiga qarab qo`shiladi. Numerativlar sanlayotgan predmetlarni ko`rsatmay, o`sha predmetni hisoblashda uni qaysi kategoriyaga, guruhga, turga oid ekanligini aniqlash uchun qo`shiladi.

O`zbek tilida numerativ so`zlar qo`llanishiga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi:

Predmetni donalab yakkalab ko`rsatish uchun ishlatiladigan numerativ so`zlar: dona, nusxa, bosh, tub, nafar kabilar

Butunning, guruhning, to`daning qismini hisoblash uchun ishlatiladigan numerativ so`zlar: burda, parcha, varak, og`iz, luqma, qultum, siqim, tilim, chimdim, tomchi kabilar.

To`dalab guruhlab ko`rsatuvchi hisob so`zlar: tub, gala, to`da, guruh, dasta,bog`, shoda va boshqalar.

Juft predmetlar hisobida qo`llanuvchi numerativlar: juft, para kabi.

Og`irlikni o`lchash uchun ishlatiladigan hisob so`zlar: Qadoq, kilo, pud, tonna, qoshiq, piyola, chelak, xovuz, botmon, sentner kabilar.

Uzunlik o`lchovi uchun ishlatiladigan hisob so`zlar: metr, karich, chakirim, odim, quloch, gaz va boshqalar.

Vaqt o`lchovini ifodalash uchun ishlatiladigan numerativlar: kun, oy, yil, xafta, soat, daqiqa kabilar.

Qiymat hisobini ifodalovchi numerativ so`zlar: sum, tiyin, tanga, chervon, selkovoy kabilar.

Xajm ma'nosini ifodalovchi numerativlar: kub, kvadrat, doira kabilar.

Xullas, sanoq sonlar turkumi doirasiga ko`ra ham miqdoriga ko`ra ham o`ziga xos o`rinni egallaydi.