O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

5 BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash tayanch dasturi.
5.1 Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tarbiyalash dasturining yaratilishi va tarixi.

Tarixdan ijtimoiy maktabgacha tarbiyaning rivojlanishi bilan birgalikda tarbiyalash dasturi ham takomillashib boradi. Maktabgacha muassasalar ishini tashkil etish, uning mazmuni va metodlari yuzasidan asosiy ko‘rsatmalar 1919 yilda Maorif halq kommisiyalarining maktabgacha tarbiya bo‘limining vazifasi «Oila o‘chog‘i va bolalar bog‘chasini yuritish yuzasidan instruksiya»da bayon qilib berilgan edi. Maktabgacha tarbiya sifatini yaxshilish uchun bolalar bog‘chasining ishining ilmiy asoslangan dasturini yaratish katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Programmaga oid har bir xujjat muayyan tarixiy bosqichda vujudga keldi va maktabgacha tarbiya nazaryasi va amaliyoti rivojlanishining tegishli bosqichini aks ettiradi.

Dasturning dastlabki loyihasi 1932 yilda chiqarilgan edi. Bu xujjat bolalar faoliyatining tegishli turlariga mos keladigan bilimlardan: ijtimoiy-siyosiy tarbiya, mehnat tarbiyasi, musiqa-harakat tarbiyasi, tasviriy faoliyat, matematika, savod bo‘limlaridan iborat edi. Unda bolalar bog‘chasidagi bolalar bilan ishlash vazifalari va xajmini belgilashga urinib ko‘rilgan edi. «Dastur»ning vujudga kelishi esa maktabgacha tarbiya muassasalari ishini tartibga solishga, tarbiyachi-pedagoglar faoliyatiga ko‘proq yo‘nalish va mazmun bag‘ishlashga yordam berdi. 1934 yilda takomillashtirilgan «Tarbiyalash dastur» nashr etildi. Unda bolalar bog‘chasida bolalarning ko‘p qirrali xayotini tashkil etish va uning mazmuni masalalariga katta e’tibor berildi.

«Dastur»da quyidagi: ijtimoiy tarbiya, jismoniy tarbiya, rasm chizish, loy va plastelindan narsalar yasash, mehnat mashg‘ulotlari, nutqni o‘stirish, kitob va rasmlar bilan mashg‘ulotlar, tabiat haqidagi bilimlarning kurtaklari, dastlabki matematik tasavvurlarni rivojlantirish, savod chiqarish mashg‘ulotlari bo‘limlari bor edi. SHu bilan birga unda muhim kamchiliklar mavjud edi, chunonchi, murakkab bilish materialining kiritilganligi, bolalarni yosh hususiyatlarni hisobga olinmaganligi, pedagogik jarayonni tashkil etishda tarbiyachining raxbarlik roliga etarli baho berilmaganligi shular jumlasidandir. 1938 yilda «Bolalar bog‘chasining tarbiyachi uchun qo‘llanma» nashr etildi. Unda maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarni tarbiyalash vazifalari to‘g‘ri yoritildi. SHaxsni har tomonlama kamol toptirish, bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish haqida aniqroq gap yuritiladi. «qo‘llanma» ilgarigidek, bolalar bilan ishlash mazmunini yosh guruppalarga qarab emas, balki tarbiyaning ayrim bo‘limlari bo‘yicha belgilangan edi. Bu esa tarbiyachini u yoki bu yoshdagi bolalar bilan ishlash uchun programma materialini tanlashda qiyin ahvolga solib qo‘yar edi. Jismoniy, aqliy, axloqiy tarbiyaning ko‘pgina masalalari «qo‘llanma»da etarli darajada o‘z aksini topadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish masalalari ilmiy asosida ochib beriladi. Ota-onalar bilan ishlash ham etarli yoritilgan edi.

1953-yilda bolalar bog‘chasida ta’limning joriy etilishi munosabati bilan ta’lim-tarbiya ishlari sifatini oshirish va bolalarni maktabgacha tayyorlash maqsadlarida «qo‘llanma» qayta ishlab chiqiladi. dasturda tarbiyachining rahbarlik roli ta’minlangan holda tashkil etilgan mashg‘ulotlarda bolalar o‘zlashtirishlari kerak bo‘lgan bilim mundarijasi ancha aniq ko‘rsatib berilgan.

1959 yil may oyida «Maktabgacha tarbiya muassasalarini yanada rivojlantirish, maktabgacha yoshdagi bolalarga tarbiya berish va meditsina hizmat ko‘rsatishni yaxshilish tadbirlari to‘g‘risida» qaror qabul qilindi. +aroda jumladan mahalliy sharoit va imkoniyatlarni hisobga olgan holda bolalar muassasalarining ikkita tipini-yasli va bolalar bog‘chalarini yagona maktabgacha muassasasiga (yasli bog‘cha) birlashtirilishi hamda yasli va maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarning tarbiyalashning yagona dasturini ishlab chiqish ko‘zda tutildi.

YAngi xujjatda maktabgacha tarbiya pedagogikasi, bolalar psixologiyasi, hamda bolalarni o‘sishini o‘rganadigan yondosh fanlar to‘plagan ma’lumotlar hamda maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarni tarbiyalashning eng yaxshi tarbiyasini umumlashtirish asos qilib olindi. Atroflarning katta kollektivi tomonidan tayyorlangan ilk yoshdan to maktabgacha kirish yoshgacha bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan tarbiya ta’lim ishlarining yagona programmasi birinchi marta 1962 yilda e’lon qilindi.

«Dastur» e’tibor tarbiya jarayonida yosh davomiyligi o‘rtasidagi aloqa uzilib qolishini tugatishga qaratilgan edi. Ilgari programma metodik jihatlariga qaraganda unda maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarga ta’lim berish masalalari ko‘proq aks ettirildi. «Mashg‘ulotlarda ta’lim berish» bo‘limida taqdim etilgan programma materiali ta’lim berishda sistemalilikni amalga oshirish, bolalarning bilim minimumini to‘la o‘zlashtirish, ularning atorfdagi voqelik predmedlar va xodisalarning o‘zaro bog‘liqligini anglay olishlari uchun qulay sharoitlar yaratadi.

«Dastur» shuningdek, bola shaxsiyatini har tomonlama kamol toptirish uchun zarur bo‘lgan muayyan bilimlar, ko‘nikmalar va malakalar, yurish-turishdagi ijobiy odatlar, ahloqiy fazilatlarni shakllantirishni ham ko‘zda tutadi. Unga mashg‘ulotlar, dam olish, ko‘ngil ochish, uyqu, ovqatlanish, sayr qilish rejimi kiritilgan. Tarbiyachi «Bolalar bog‘chasida tarbiya dasturi»ga ko‘ra, maktabgacha tarbiya yoshdagi bolani o‘yinlar ko‘ngil ochish va mehnatda ta’lim berish va turmush jarayonida tarbiyalashning ko‘p tomonlama vazifalari xal etilishini ta’minlamog‘i kerak edi. 1969 yilda takomillashtirilgan. «Bolalar bog‘chasida tarbiya dasturi» CHop etildi. U ilmiy tadqiqot va eng yaxshi ish tajribasidan foydalanish asosida tuzilgan bo‘lib, maktablarning boshlang‘ich ta’limning yangi programmalarga o‘tish bilan bog‘liq bo‘lgan talablarni hisobga oladi. SHundan keyingi yillarda bu «Programma» ba’zi qo‘shimcha va tuzatishlar bilan bir necha marta qayta nashr etildi. Masalan, 1978 yilda, 1988 va 1995 yillarda.

Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, barcha sohalar singari ta’lim-tarbiyada ham ko‘pgina yangilanishlarni amalga oshirish extiyoji tug‘ildi. Buning uchun esa pishiq-puxta ishlagan ma’lum maqsad va vazifalarni uzi mujassamlashtirgan istiqbolli dastur talab etilardi. Bola dunyoga kelgan kunidan boshlab, davlat va jamiyat hamda ota-ona zimmasiga uni sog‘lom aqlli, hushxulqli tarbiyalash vazifasi qo‘yiladi. Davlat va jamiyatning kelajagi yosh avlodning qanday voyaga etishga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. O‘z navbatida jamiyat taraqqiyoti millatning ma’naviy darajasi bilan belgilanadi. Sog‘lom avlodni tarbiyalash davlat va jamiyatning ustuvor yo‘nalishidir.

Davlat va jamiyat maktabgacha yoshda bo‘lgan bolalarni yagona talab asosida rivojlantirish vazifasini qo‘yadi. SHunga ko‘ra «Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablari»ga tayangan holda maktabgacha yoshdagi bolalarga integral tarzda ta’lim tarbiya berish maqsadida 2002 yilda «Uchinchi ming yilliking bolasi» dasturi o‘zbek olimlar tomonidan yaratiladi. Bugungi kunda maktabgacha yoshdagi bolalarning 17 foizi ta’lim tarbiya muassasalarida, qolgan 83 foizi esa bevosita oilada tarbiyalanadi. SHu bois, taqdim etilgan dastur tarbiyachilar va ota-onalarga mo‘ljallangan.