O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi

MAVZU. INTERNETDA MA‘LUM QIDIRUV SERVERLARI BILAN 

ISHLASH. 

 

Ishdan  maqsad:  Internet  tarmog‘ida  ishlash, serverlardan  kerakli  axborotlarni 

topish, kompyuter xotirasiga olish va saqlashni o‘ rganish. 

Vazifa.  Internetga    bog‘lanishni,  serverlardan  axborotlarni  topishni,  

malumotlarni topib kompyuter xotirasiga olishni  o‘rganing. 

Nazariy qism 

    Internetdagi  ―  Xalqaro  axborot  tarmog‘i  ‖  (  WWW  )  –  biror  bir  tuzilishga 

keltirilmagan matnli ( shu jumladan, grafikli, audio va vidio  axborotlardan tashkil 

topgan, millionlab xujjatlar kiradi.  Kerakli axborotlarni topish uchun yuzlab  Web 

–  saxifalarni  ko‘rib  chiqishga  to‘gri  keladi.    Bunda  qanchadan  qancha  kuch  va 

asablar sarflanadi. 

  Asrimizning    90  –  yillaridan  boshlab,  Interenetning    ma‘lumot  beruvchi 

xizmatlari  rivojlana  boshlandi.    Bu  xizmatlar  foydalanuvchiga  kerakli  bo‘lgan 

axborotni  topishga  yordam  berardilar.    Bu  xizmatlarni  ikkiga  bo‘lish  mumkin: 

universal va ixtisoslashgan. 

   Universal xizmatlarda xujjatlarni qidirishninig odatdagi prinsipi qo‘llaniladi,  

― Asosiy ‖ so‘zlar yordamida qidirish. 

   Xujjatlarni ― Asosiy ‖ so‘zi deb, berilgan xujjatlarning mazmunini aks ettiruvchi 

so‘zga yoki so‘z birikmasiga aytiladi.   

       Masalan,  dasturlash  xarakteridagi  adabiyotlarga  xos  ―  Asosiy  ‖  so‘zlar  bu 

―shartli o‘tish‖, ― Makro buyruq ‖, ― Uzilishlarni qayta ishlash ‖ va xokozo. 

     Universal  qidiruv  xizmati  –  bu  quyidagi  vazifalarni  bajaruvchi,  qudratli 

dasturlar va dasturlar yigindisidan iborat: 

1.    Maxsus  dastur  mavjud  bo‘lib,  u    WWWni  tinimsiz  ko‘rib  chiqadi  va  ular 

orasida so‘zlarni tanlab olib,  indekslarning ma‘lumotlar bazasini tuzib chiqadi. Bu 

bazaga xujjatlarning ― Asosiy ‖so‘zlari va adreslari kiritiladi.  ( Eslatib o‘tishimiz 

kerakki,  indeks  –  bu  ―  Asosiy  ‖  so‘zlar  bo‘yicha  tartibga  solingan  ko‘rsatkichlar 

---

39 

 

to‘plami ).Web – server foydalanuvchi tomonidan qidiruv uchun buyruq oladi, uni 

qayta ishlaydi va maxsus  dastur – qidiruv mashinasiga uzatadi. 

2.Qidiruv mashinasi indekslarning ma‘lumotlar bazasini ko‘rib chiqadi va buyruq 

shartlariga  mos  keluvchi  saxifalar  ro‘yxatini  tuzadi  va  Web  ser  -  verga  qaytarib 

beradi. 

3.Web  –  server  natijalarni  foydalanuvchi  uchun  qulay  bo‘lgan  shaklga  keltirib, 

mijoz mashinaga  uzatadi 

.

 

7-rasm.Rossiya qiduruv sayti 

     Mashxur  va  qudratli  qidiruv  tizimlari  orasida:  Alta  Vista  (  WWW.  Alta- 

vista.com  ),  Infoseek  (  WWW.  inforseek.com  ),  Lycos  (WWW.lycos.com)  va 

boshqalarni ko‘rishimiz mumkin. 

     

Eslatma.  Grafikli  axborotni  qidirish  kompyuterli  texnologiyalarning  yechib 

bo‘lmas masalalaridan biri. 

     

Ixtisoslashtirilgan xizmatlar – bu u yoki bu mavzu bo‘yicha server adreslari 

to‘grisidagi  ma‘lumotlarni  o‘zida  mujassamlashtirilgan  mavzuli  kataloglar 

hisoblanadi. 

    

Universal  bazalardan  farqli  ravishda  mavzuli  kataloglar  mutaxasislar 

tomonidan  tuziladi  va  u  foydalanuvchini  ishonchli  axborot  bilan  ta‘minlaydi. 

Undan tashqari, internet saytlari shaxsiy qidiruv mexanizmiga ega. Birinchidan bu 

kontekst  qidiruv  mexanizmi,  hamda  familiyalar  bo‘yicha  ixtisoslashtirilgan 

---

40 

 

qidiruv. ( Shu jumladan: tovarlar bo‘yicha, firmalar bo‘yicha va xokazo ). 

Internet  butun  dunyoni  qamrab  olgan  global  kompyuter  tarmog‘idir.  Bu 

global  tarmoqqa  ulanishi  uchun  kompyuter,  modem  va  aloqa  tarmog‘i  bo‘lishi 

kerak. 

Modem  –  bu    kompyuterlarga  halqaro  tarmoqqa  ulanish  imkonini  beruvchi 

standart qurilmadir. 

Modemning  bir  tomoni  kompyuterga,  ikkinchi  tomoni  aloqa  tarmog‘iga 

ulanadi.  Internetga  ulanishi  uchun  provayder  bilan  shartnoma  tuzib,  muloqat 

o‘rnatiladi. 

Kompyuterlar  axborot  almashinishi  paytida  ma‘lumotni  shakllantirish  va 

uzatishda  yagona  kelishuvdan  foydalanishi  kerak.  Bayonnoma  bu  abonentlar 

o‘rtasida    axborot  almashinishi  va  Internet  ma‘lumotlarini  shakllantirish  qonun 

qoidalari va formatlari kelushuvlar to‘plamidir. 

Bayonnomalarni 2 turga ajratish mumkin. 

1. 

Bazisli 

bayonnomalar. 

Bu 

bayonnomalar 

axborotlarni 

fizik 

uzatilishiga javob beradi. (TCP/IP) 

2. 

Amaliy  bayonnomalar.  Internetdan  ixtisoslashgan  xizmatlarining 

ishlashini  nazorat  qiladi.  M:  NTRR  (gipermatnli  ma‘lumotlarini  uzatish)  FTP 

(fayllarni uzatish) SMTP (elektron pochta). 

WWW  ma‘lumot  saxifalari  WWW-  serverlarda  saqlanadi.  Bu  serverlar 

kompyuterlarga  xizmat  ko‘rsatadi.  Mijozlar  o‘z  talablarini  serverlarga  jo‘natadi. 

WWW asosida gipermatnli xabarlarni uzatuvchi baennoma NTTR yotadi, saxifalar 

esa xujjatlarni tasvirlovchi maxsus  gipermatnli til HTML yordamida shakllanadi. 

WWW  bilan  ishlash  uchun  maxsus  brouzerlar  ishlab  chiqilgan.  M:  Internet 

Explorer, Netscape Navigator, Operalar. 

    

8-rasm. Internet Explorer brauzeri 

 

---

41 

 

 

Bu  brouzerlar  yordamida  tarmoqda  axborotlarni    qidirish  navigasiya,  WEB 

saxifalarini  xotiraga  olish,  pechat,  elektron  pochtaga  xizmat  ko‘rsatish,  adreslar 

bo‘yicha saxifalar ochish, o‘qish, saxifalarni qidirish kabi imkoniyatlarni beradi.  

Agar  siz  qidiruv  olib  bormoqchi  bo‘lsangiz  ma‘lum  qidiruv  serverini  adresini 

kiritib  (

www.google.uz

, 

www.rambler.ru

, 

www.altavista.ru

, 

www.yandex.ru

  ), 

qidiruv  (Iskat)  maydoniga  asosiy  so‘z  matnini  kiriting  va  Nayti  buyrug‘ini 

ko‘rsating. 

 

9-rasm. Rambler qiduruv sayti 

  

Qidiruvda quyidagi kelishuvlar ishlab chiqilgan. 

1.  Agar buyurtma so‘zi bitta bo‘lsa, u holda shu so‘z bor bo‘lgan saxifalar 

tanlab  olinadi.  Agar  so‘z  bir  nechta  bo‘lsa,  so‘zlar  orasida  probel  ko‘rsatilib 

yoziladi.  M:  Amaliy  mexanika  xaqida  axborotlarni  ko‘rmoqchisiz.  U  holda  yo 

«amaliy» yo «mexanika» yoki ikkala so‘z bor bo‘lgan saxifalar tanlab olinadi. 

2.  Agar  buyurtma  so‘zi  bir  necha  so‘zdan  tashkil  topgan  bo‘lsa,  u  xolda  

so‘zlar qo‘shtirnoq ichida yoziladi.  Bu so‘zlar bir butun so‘z sifatida qabul qilinib 

va shu so‘z birikmasi mavjud bo‘lgan xujjatlar ro‘yxatini ko‘rsatadi.  M: ― Amaliy 

mexanika ‖. 

3.  ―+‖ belgisi. Agar so‘zlar orasiga  + belgisi ko‘rsatilib, qidiruv berilsa, u 

xolda  shu  so‘zlar  mavjud  bo‘lgan  xujjatlar  ro‘yxati  ko‘rsatiladi.  Bu  so‘zlar 

xujjatning turli burchaklarida joylashgan bo‘lishi mumkin. M: Amaliy + mexanika 

Malumotlar  qidirishning  samaradorligi  foydalanuvchi  tajribasi  va  fikrlash 

doirasiga xam bog‘liq.