O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Mavzu -2: Psixologiya qalb (ruh) haqidagi fan.

Reja:
1. Ruh haqidagi ilk tasavvurlar.

2. Falsafa fanining paydo bo`lishi.
3. Platonning ruh va qalb haqidagi qarashlari.
4. Aristolelning ta’limoti.
5. O`rta asr pisixologiyasi.
Qadimgi grek faylasuflarining talimotiga ko`ra, dunyoning asosida qandaydir bitta moddiy narsa yotadi. Ularning fikricha, inson dunyoning bir qismi sifatida shu moddadan tashkil topadi.
Masalan, Falesning (624-547) yillar ta’lim berishicha, butun mavjudotning shu jumladan, inson tabiatining ham asosi suvdir. Inson ruhi va ruhiy hayoti par (bug`) shaklida tasavvur qilingan. Anaksimen (e.a. 588-525y) butun mavjudot zichlashish va siyraklashish qobiliyatiga ega bo`lgan havodan tashkil topgan, deb ta’lim beradi. Ruh bu juda siyraklashgan havodir deydi u.
Geraklit- Tyomniy (e.a. 544-483y) tabiatning asosi o`t (olov)dir deb hisoblagan .“Hamma narsa olovdan paydo bo`ladi va yana hamma narsa olovga aylanadi”. Butun dunyo, alohida narsalar, shuningdek inson ruhi ham olovdan kelib chiqadi deydi u.
Geraklitning fikricha, ruh- bu dunyoning abadiy harakatlanadigan va o`zgarib turadigan asosining - olovning o`tkinchi holatlarining biridir. Hamma narsaning asosi tuproq- uning zarrachalaridir deb hisoblagan mutafakkirlar ham bo`lgan.
Empedokl (Sitsiliya orolidan, 483-423y) “Tabiat haqida ” degan poyemaning avtori bo`lib bu dunyoning asosida qandaydir bitta stixiya (suv, havo, tuproq yoki olovdan bittasi) emas, balki to`rttala stixiyaning hammasi, ya’ni suv, havo, tuproq yoki olov yotadi deb ta’lim bergan.
Falsafa fanida ruh haqidagi ilk nazariy qarashlar. Platonning idealistik qarashlari. Arastu halb to`g`risida. Antiq psixologiyaning rivojlanish bosqichlari.
Ong psixikaning asosiy kriteriyasi ekanligi to`g`risida. Dekartning ilmiy qarashlari. Halb va ruh, tana to`girisidagi ta`limot. Tafakkur substantsiyasi. Spinoza psixologiyasi. Effekt holatlar. Insonning individual farqlanishlari.
Platonning ruh va qalb haqidagi qarashlari, Platon (427-347) bilan Demokritlar deyarli bir vaqtda yashadilar va ijod etdilar. Bular quldorlik aristokratiyasi mafkurasining namoyondalari edilar. Platon jon va tan mutlaqo har xil, hatto qarama-qarshi bo`lgan ikkita mohiyatidir, deb ta’lim berganlar. Tana moddiydir, uni tashqi sezgi organlari bilan idrok qilish mumkin: uni ko`rish va sezish mumkin, u fizik jismdir.
Jon moddiy emas, balki ruhiydir: uni sezgi organlari yordami bilan idrok qilish mumkin emas. U tanaga qarama-qarshi bo`lib , fizik jism emas, balki metafizik, sezib bo`lmaydigan narsadir. Jon moddiy dunyoga emas, balki boshqa ideal dunyoga, haqiqatdan yashayotgan ideallar (g`oyalar), “obrazlar” dunyosiga taaluqlidir. Jon inson tanasiga o`sha dunyodan kelib qo`shiladi. Uning tana bilan birga bo`lishi vaqtinchalikdir, tana o`lishi bilan jon yana ideal dunyoga qaytib ketadi.
Yerdagi hayot davomida jon tanaga mahkum etilgan, u zindondagi narsa kabi, doimo ideallar dunyosiga chiqib ketmoqchi bo`lib, intilib turadi. O`z ongini oshirish yo`li bilan shu dunyo haqidagi eslash insonga haqiqiy demak, Platon fikricha, haqiqiy bilimning birdan-bir manbai-ideallar dunyosidir. Bizning atrofimiz dunyosini sezishimiz va idrok qilishimiz esa, faqatgina o`zgarib turadigan beqaror hodisalar haqida bilim beradi, holos.
Biroq jonning (ruhning) ideal holda namoyon bo`lishi ko`pchilik kishilarda to`silib turilishi va moddiy tanaga bo`ysundirilishi mumkin. Oqibatda , jon ideallar dunyosini go`yo esdan chiqarib, materiyaga farq bo`lmog`i mumkin.
Shuning uchun ham yer yuzidagi hayot sharoitlarida inson joni, materiyaga qanchalik farq bo`lishi darajasiga qarab, go`yoki 3 qismga bo`linadi. Har bir kishida ularning har biri har xil darajada namoyon bo`ladi .
Jonning qaysi qismi ustun chiqishiga qarab, kishining har xil individual xususiyatlari hayotining yo`nalishi, harakteri, mayl va qobiliyatlari paydo bo`ladi.
Qadimgi grek materialistlari, shuningdek idealist Suqrot va Platonlar ham o`zlarining psixologik qarashlarini yozib sistemali bayon qilingan mukammal asar sifatida qoldirmaganlar.
Ularning bu fikrlari asosan ayrim-ayrim mulohazalar tariqasida saqlanib qolgan. Platonning psixologik fikrlari esa har xil falsafiy asarlarida- diologlarida saqlangan.
Grek filasoflaridan birinchi bo`lib ruh va ruhiy faoliyat haqida sistemali ta’limot yaratgan kishi Aristotel (384- 322y) bo`lgan. Aristotel Platonning shogirdi bo`lib uning ta’limotiga tanqidiy yondashgan ta’rifiga ko`ra, Aristotel `oz falsafiy ta’limotida idealizm bilan materializm o`rtasida ikkilanib qolgan.
Aristotel ruh tana bilan uzviy bog`langan, deb hisoblaydi. Lekin uning fikricha ruh moddiy, jismiy har bir narsa emas.
Aristotel jon (ruh)ning uch qismi haqida Platon ta’limotidan farq qilib, uch xil jon (ruh) haqida vegetativ, sezuvchi va aqilli ruh turlari haqida ta’limot yaratdi. Vegitativ ruhning faoliyati ovqatlanishda va ko`payishda ifodalanadi. Ruhning bu turi o`simliklarda, hayvonlarda, insonlarda ham bo`ladi. Hayvonlarda ham insonlarda ham bo`ladi. Sezuvchi ruhning faoliyati sezgi va hislarda xotira va tasavvurlar sezuvchi ruhning faoliyati sezgi va hislarida, xotira va tasavvurlarda namayon bo`ladi. Ruhning bu turi hayvonlarda ham insonlarda ham bo`ladi. Aqlli ruhning faoliyati tafakkurda, bilimda va ixtiyoriy harakatlarda yuzaga chiqadi.
Aqlli ruh faqatgina insonlarga xosdir. Shu aqliy insonning ruh va uni faoliyati haqidagi mulohazalar Aristotel psixologiyasida asosiy o`rin tutadi. Uning fikricha bu ruhiyatning mohiyati yashirin, ilmiy yo`l bilan bilib bo`lmaydigan botir kuchdan iborat. “ Ruh haqida aniq tushuncha berish-deydi Aristotel,-har jihatdan haddan tashqari kiyinish, ruh bu jism emas, balki o`shanga xos bir narsadir. U mavhum tushunchadir”. Aristotelning fikricha aqlli ruh ilohiy yo`l bilan paydo bo`lgan: u tanadan tashqarida ham yashay oladi. Tana o`lgandan keyin “ Aqlli ruh ilohiy ruh bilan qo`shilib ketadi”.
Aristotel ruh va tananing o`zaro munosabati masalasiga katta e’tibor bergan. “Ruh deydi u o`z tabiatiga ko`ra hukmron asosdir, tana esa tobe narsadir”. Forma materiyaga nisbatan qanday bo`lsa, ruh ham tanaga nisbatan xuddi shunday. U hayotga ma’no va yo`nalish beradi. Ruh ta’sir qiladi va harakatlantiradi, tana esa ta’sirlanadi va harakatga keladi. U ruhning birlamchiligi haqidagi umumiy tezisni quyidagi so`zlarda ifodalagan : “ruh tirik tananing sababi va manbaidir”.
Aristotel ruhning mohiyati va uning tana bilan o`zaro munosabati haqida bu o`ziga xos fikrlar bilan birga berdik birinchi bo`lib, o`z-o`zidan kuzatish mumkin bo`lgan ruhiy hodisalarni tasvirlab yozgan va klassifikatsiyalashtirilgan. Uning psixologiyasida hozirgi zamon psixologiyasiga asos bo`lgan ko`pchilik tushunchalarni uchratish mumkin, Chunonchi: tashqi beshta sezgi va sezgilar haqidagi, ixtiyoriy va ixtiyorsiz protsesslar haqidagi, tasavvur assotsiatsiyalar haqidagi, tafakkur haqidagi , tushunchalar va xulosa chiqarishlar va hakozalar haqidagi ta’limot yaratdi.
Aristotel, inson sezgilari tashqi moddiy qo`zg`ovchilar ta’siri tufayli hosil bo`ladi degan fikrni takidlagan. Tafakkur haqidagi ta’limotda u Platonning umumiy va mavhum tushuncha-ideal narigi dunyodan kelib chiqqan degan ta’limotini inkor qildi.
Aristotel tushunchalarida ifodalangan umumiylik yakka narsalardan tashqarida yoki yakka narsalardan avval o`zi bor bo`lgan emas, ba’lki yakka narsalarni o`zida bo`ladi, degan ta’limotni ilgari surdi.
Qadimgi Grek filiasoflari birinchi bo`lib mantiqiy tafakkur formalarini mukammal sistemasini ishlab chiqdi.
Shunisi diqqatga sazovorki, Aristotel psixik xodisalarni tasvirlar va analiz qilar ekan, organizmdagi ruhiy va fizik (fizioloogik) xodisalar o`rtasidagi boqlanishlarni izladi. Uni psixologiya masalalarni hal qilishdagi materialistik tendensiyallari mana shunda ko`rinadi.
Platon bilan Aristotel’ yaratgan ruh haqidagigi talimot o`rta asrlarda- Sharqda

ham, g`arbda ham hukmron bo`lib qoldi. Psixologiyadagi bu oqim keyinchalik (XVIII asrda) metofizik yoki ratsionalistik psixologiya deb nom oldi.

Bu psixologiya shuning uchun ham metofizik deb ataladiki, uning tekshirish predmeti bo`lgan ruh, psixik protseslar-fizik hissiy dunyo chegarasidan tashkil qilgan mavjud mohiyati, ayrim jismiy bir narsa deb tushuntiriladi.: shuning uchun ham rotsionalistik deb ataladiki, uning tekshirish tajribadan ajratilgan faqat guruh mulohazadan iborat edi.
O`rta asr mutafakkirlarning ruh va ruhiy hayot haqidagigi masalalarga qaratilgan edi . Shuningdek o`rta asr mutafakkirlari iroda masalasiga alohida e’tibor berdilar.
Masalan: Avgustin Iponniskiy (353-430y) birinchi bo`lib kishining boshqa ruhiy qobiliyatlari orasida irodaning muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi fikr yuritilgan. Irodaning ta’limoti juda yaqqoldir. Uning aytishicha, iroda aqldan ham yuqori turadi. Butun o`rta asr tarixi maboynida, undan keyingi vaqtlarda ham filosofiya va psixologiyada irda erkinligi haqidagi tortishiv juda katta o`rin egalladi. Bu masala bo`yicha V-asrdayoq ikkita oqim - indeterminizm paydo bo`lgan.
Diterministlar (lat, diterminare-belgilamoq) inson irodasi ham, dunyodagi hamma narsalar singari, sababiyat qonuniga bo`ysunadi, binobarin, insonning barcha irodaviy qarakatlari ham erkin emas, balki zarurat bilan o`z sabablari bilan belgilanada deb ta’lim beradilar.
Imdeterminislar, aksincha, inson irodasi va uning katta harakatlari har qanday sababiyatdan holi erkin hamda zaruriyatga bog`liq emas, deb ta’lim berdilar.
Realistlar umumiy tushunchalar (“Universalilar” o`sha vaqtda shunday deb atalardi) real, ob’yektiv holda mavjuddir va inson aqlida yakka narsalarga bog`liq bo`lmagan holda aks etadi, deb davo qiladilar.
Anzel’m Kenterberiyskiy (1033-1109y) va shompalik Vil’gelm (1121-1170y) lar realizmni eng ko`zga ko`ringan vakillari edi.
Naminalistlari (lat. nominale-nom, ot) umumiy tushunchalarni faqat yakka predmetlarning normallaridir, deb hisoblar edilar. Naminalistlarning ta’limotida ba’zi bir o`rta asr mutafakkirlarining materialistik tendensiyallari ham ifodalangan.