O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vfzirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti
Yüklə 1,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
individual, yakkalik
belgilarini tashkil qilsa, boshqalari predmetning ma‟lum bir guruhiga tegishli bo„lib, umumiy belgilar hisoblanadi. Masalan, har bir kishi faqat o„zigagina xos bo„lgan ruhiy kechinmalar va shu kabi individual belgilarga ega. Shuning bilan birga kishilarning ma‟lum bir guruhiga (mehnat jamoasi, millat va shu kabilarga tegishli) yoki barcha kishilarga (mehnat qilish, fikr yuritish qobiliyatlari, ijtimoiy munosabatlarda ishtirok qilishi va shu kabilar) xos bo„lgan umumiy belgilarga ega. Individual va umumiy belgilarning ba‟zilari predmetning mavjud bo„lishi uchun zarur bo„lib, uning tabiatini, mohiyatini ifodalaydi. Bunday belgilar predmetning muhim belgilari deyiladi. Masalan, davlatning mavjud 13 bo„lishi uning o„z maydoni, aholisi, hokimiyat organlariga ega bo„lishini taqozo etadi. Nomuhim belgilar predmetning mohiyatini tashkil qilmaydi. Ularning yo„qolishi bilan predmetning tabiati o„zgarmaydi. Masalan, qaysi irqqa, millatga, jinsga taalluqli bo„lishi individning inson sifatida mavjud bo„lishi uchun muhim emas. Shuni ham aytish lozimki, predmet belgisining muhim yoki nomuhim bo„lishi, bizning predmetga amalda qanday munosabatda bo„lishimizga qarab ham belgilanadi. Xususan, bir munosabatda muhim bo„lmagan belgilar boshqa munosabatda muhim bo„lishi mumkin. Masalan, kishining layoqati uning qanday kasbni tanlashi uchun muhim bo„lsa, inson sifatida mavjud bo„lishi uchun muhim emas. Predmet to„xtovsiz harakatda, taraqqiyotda bo„lganligi uchun, vaqt o„tishi bilan uning muhim bo„lgan belgisi nomuhim bo„lgan belgiga yoki, aksincha, nomuhim belgisi muhim belgiga aylanishi mumkin. Demak, tushunchada predmet o„zining muhim belgilari orqali fikr qilinib, bu belgilar predmetning umumiy va individual belgilari bo„lishi mumkin. Masalan, “Abdulla Qodiriy” tushunchasida predmetning umumiy belgilari (inson, yozuvchi) bilan bir qatorda, individual muhim belgilari (xususan, “O„tgan kunlar” romanining muallifi) ham fikr qilinadi. Tushunchaning hissiy bilish shakllaridan tubdan farq qilishiga alohida e‟tibor berish zarur. Sezgi, idrok va tasavvur predmetning yaqqol obrazlaridir. Biz faqat birorta konkret predmetni, masalan, o„zimiz yozib o„tirgan qalamni idrok qilishimiz yoki u to„g„risida tasavvurga ega bo„lishimiz mumkin, “umuman qalam”ni idrok qilib bo„lmaydi. Chunki tushuncha predmetning yaqqol obrazi emas, balki abstrakt obrazidir. Qalam tushunchasi o„zida konkret qalamlarning barchasini qamrab olgani holda, ularning har biriga xos bo„lgan individual belgilarni tashlab yuborib, umumiy, muhim belgilarini ifoda qiladi. Tushuncha predmetning nomuhim belgilaridan chetlashar ekan, demak uni to„laligicha aks ettira olmaydi. Bu ma‟noda u hissiy bilish shakllariga nisbatan borliqdan uzoqroqda turadi. Lekin, tushuncha predmetning muhim belgilarini in‟ikos qilishi, mohiyatini aks ettirishi bilan hissiy bilish shakllariga nisbatan borliqni chuqurroq, to„laroq ifoda etadi. Tushuncha, hissiy bilish shakllaridan farqli o„laroq, inson miyasida to„g„ridan-to„g„ri aks etmaydi. U ma‟lum bir mantiqiy usullardan foydalanilgan holda hosil qilinadi. Bu usullar taqqoslash, analiz, sintez, abstraksiyalash, umumlashtirishlardan iborat. |