1 Biologiyaning ilmiy -tadqiqot usullariga kuzatish,taqqoslash,tarixiy,ekspremental usullar kiradi
Yüklə 57,64 Kb.
|
|
1 -bilet biologiya 1 )Biologiyaning ilmiy -tadqiqot usullariga kuzatish,taqqoslash,tarixiy,ekspremental usullar kiradi. Kuzatish usuli eng dastlabki usullardan bo'lib,bu usul yordamida tirik organizmlarning miqdor va sifat ko'rsatkichlarini tariflash mumkin.Kuzatish usuli bugungi kunda ham o'z ahamiyatini yo'qotmagan. Taqqoslash usuli.Bu usulda olingan malumotlar bn hujayra nazariyasi,bioge netik va irsiy o'zgaruvchanlikning gomologikqatorlari qonuni kashf etilgan. Tarixiy usul Ch.Darvin nomi bn bog'liq. Bu usul biologiyada chuqur sifatiy o'zgarishlarning vujudga kelishiga sabab bo'lgan omillarni o'rganadi. Mazkur usul.yordamida organik dunyoning evolitsion talimoti yaratildi. Ekspremental. O'rta asrlarda Abu Ali ibn Sino boshlagan bo'lsa,fizika va kimyo fanlari ravnaqi tufayli keng qo'llanila.boshladi. 2)Ribonuklein kislata-RNK. RNK yadro,sitoplazma,mitoxondriya,plastida va ribosomalar tarkibida uchraydi. Nuklein kislotalar 2 xil bo'ladi DNK-dezoksiribonuklein kislota va RNK-ribo nuklein kislota. Nuklein kislotalarning biologik ahamiyati nihoyatta katta. Ular hujayra oqsillarining sintezlanisida, irsiy axborotlarning nasldan naslga o'tishini taminlaydi. 3)AA-yumoloq aa-noksimon BB-qizil bb-sariq AaBb x AaBb Bunda 9:3:3:1 nisbat bo'ladi _________________________________________________ 2-bilet biologiya 1 )Tiriklikning tuzilish darajalarini hozirgi zamon biologiya fani malekula, hujayra, organizm, populyatsiya-tur, biogeotsenoz va biosfera darajlariga bo'lib o'rganadi. Molekula bosqichida aynan tirik materiya uchun xos bo'lgan quyosh nuri energiyaga aylanishi, ya'ni modda va energiya almashinuvi, irsiy axborot berilishi kuzatiladi. Hujayra darajasida irsiy axborot berilishi, modda va energiya almashinuvi va tiriklikning bir butunligi ta'minlanadi. Organizm.Tiriklikning organizm darajasining birligi individ hisoblanadi. Populatsiya-tur. Bir tur arealida uzoq muddatdan beri yashab kelayotgan, boshqa populyatsiyalardan alohidalashgan erkin chatishib serpusht nasl beradigan individlar yig'indisigapopulyatsiya deyiladi. Biogeotsenoz. Uning asosiy vazivasi energiya to'plash va tarqatish. Biosfera. Biosferaning elementar birligi biogeotsenoz hisoblanadi. Bu jarayonda barcha modda va energiyanin davriy aylanishi kuzatiladi. 2) ATF-Adenozintrifosfat kislota. Bir malekula ATF 40 kkj energiya hosil qiladi. ATF ham tuzilishi jihatdan nukleotidlar qatoriga kiradi. U Azotli asos (adenin) uglevod (riboza) va fosfat kislota qoldig'idan tashkil topgan. Mitoxondriya va Xloroplastlarda ko'p miqdora ATF ajraladi. 3)Pichan tayoqcha bakteriyasini mikroskopda ko'rish. Ishning maqsadi. Pichan bakteriyasini mikroskopda ko'rish. Kerakli jihozlar. Mikroskop va u bn ishlash uchun zarur jihozlar, pichan ivitmasi, metilin ko'k bo'yog'i akvarium devori yoki ko'lmak suvdan olingan suv o'tlar. Ishning borishi. 1 . Kolbaga suv bn birga bir neca pichan bo'laklaridan soling va kolbaning og'zini paxta bn berkiting 2. Kolbadagi aralashmani 1 5 minut davomida qaynating. 3. Qaynatilgan aralashmani filtrlab 20-25C haroratda bir necha kun saqlang. 4. Hosil bo'lgan aralashmani sirtidagi yubqa pardadan shisha naycha yordamida bir bo'lagini olib uni buyum oynasiga joylashyiring. 5. Qoplagich oyna ostiga suyultirilgan siyoh yoki metilen sinkasi (ko'k bo'yoq) tomizing. 6. Havo rang ostida harakatcha bakteriyalar bn birga yaltiroq ovalsimon tanachalar ya'ni sporalar ham ko'rinadi. _________________________________________________ 3-bilet biologiya 1 )Viruslar. 1 892- yilda rus olimi D.I.Ivanovskiy tamaki o‘simli gida uchraydigan tamaki mozaikasi deb ataluvchi kasallik qo‘zg‘atuvchisining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqladi.Ushbu kashfiyotlar hayotning hujayra siz shakllari, ya’ni yangi fan sohasi — virusologiya (viruslarni o‘rganuvchi) fanini vujudga kelishiga sabab bo‘ldi.Viruslar inson hayotiga katta xavf soladi. Ular bir necha yuqumli kasalliklar (gripp, quturish, sariq kasalligi, ensefalit, qizil cha va boshqalar)ning qo‘zg‘atuvchilari hisoblanadi. Viruslar faqat hujayralarda yashaydi. Ular hujayra ichi parazitlaridir.Hujayraviy tuzilishdagi organizmlarda DNK va RNK kabi nuk lein kislotalar bo‘lib, viruslarda ularning faqat biri uchrashi mum kin. Shunga ko‘ra viruslar DNK yoki RNK saqlovchi guruhlarga ajratiladi. Bakteriofag, adenovirus kabi viruslar DNK ga ega, en sefalit, qizamiq, qizilcha, qutirish, gripp kabi kasalliklarni keltirib chiqaradigan viruslarda RNK bo‘ladi.Virus qobig‘i kapsid deb ataladi. 2)Tirik organizmlar tarkibidagi turli-tuman kimyoviy moddalar xilma-xil reaksiyalar natijasida doimiy ravishda o‘zgarib turadi. Bu jarayon moddalar almashinuvi yoki metabolizm deb ataladi.Moddalar almashinuvi bir-biriga qarama-qarshi, lekin o‘zaro bog‘langan ikki jarayonni o‘z ichiga oladi. Bular assimilyatsiya (anabolizm, plastik almashinuv) va dissimilyatsiya (katabolizm, energetik almashinuv) reaksiyalaridan iborat.Energetik almashinuv (katabolizm). Hujayrada boradigan parchalanish jarayonini dissimilyatsiya, katabolizm deb ham ata ladi. Bu jarayonida moddalarning parchalanishi, ya’ni oqsillarni aminokislotalarga, kraxmal glukozaga, yog‘lar yog‘ kislotasi va glitseringacha parchalanadi. Dissimilyatsiya jarayonida energiyaajraladi. Bu reaksiyalarning biologik ahamiyati shundaki, ular hu jayrani energiya bilan ta’minlaydi. Har qanday harakat, plastik al mashinuv jarayoni energiya sarfi bilan amalga oshadi. Parchalanish reaksiyalarining yig‘indisi hujayrada energiya almashinuvi yoki dissimilyatsiya deyiladi. 3). Ko‘k-yashil suvo‘tini mikroskopda ko‘rish Ishning maqsadi. Ko‘k-yashil suvo‘tini mikroskopda o‘rganish. Kerakli jihozlar. Mikroskop va u bilan ishlash uchun zarur jihozlar, akvarium devori yoki ko‘lmak suvdan olingan suvo‘tlar. Ishning borishi. 1 . Akvarium devori yoki boshqa ko‘lmak suv tu bidagi suvo‘tlari hosil qilgan yupqa pardani nina yordamida oling. 2. Undan preparat tayyorlab mikroskopning avval kichik, so‘ngra katta obyektivida kuzating. 3. Yupqa parda ingichka ko‘p hujayrali iplardan tashkil topganiga e’tibor bering. 4. Ipchalar ko‘k-yashil rangda bo‘lib, ularning tebranayotganligini kichik va katta obyektivlarda kuzating. 5. Katta obyektivda har bir ipcha bir xildagi mayda yadrosiz va xloroplastsiz hujayralardan tuzilganligiga e’tibor bering. _________________________________________________ 4-bilet biologiya Prokariotlar — yadrosi to‘liq shakllanmagan, ya’ni haqiqiy yadroga ega bo‘lmagan organizmlardir.Prokariotlarga bakteriyalar va ko‘k-yashil suv o‘tlari kiradi.Bakteriyalar. Bakteriyalar yer sharidagi sodda tuzilgan eng qadimgi va ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydigan sodda organizmlar hi soblanib, hujayrasida yadro rosmana shakllanmaganligi hamda oddiy ko‘payishi (bo‘linish yo‘li) bilan xarakterlidir, jinsiy ko‘payish uchramaydi.Hujayra po‘sti murein moddasidan iborat.Ular 1 . Sharsimon-kokklar; 2. Tayoqsimon-batsillalar; 3. Buralgan vibrionlar, spirillalar shunday shakllarda bo'ladi.Bakteriyalar noqulay sharoitda spora hosil qilish xususiyatiga ega.Bakteriyalar xavfli kasalliklarni qo'zg'atadi.o'pka sili,ko'kyo'tal,vabo,o'lat,kuydurgi va boshqa xavfli kasalliklarni qo'zg'atuvchi bakteriyalar mavjud. 2)Energiya almashinuvi (dissimilyatsiya) jarayonida tirik orga nizmlarda moddalarning parchalanishi ro‘y beradi. Bu assimilya tsiyaning teskarisidir. Yuqori molekulali birikmalarning parchala nishi energiya ajralishi bilan boradi. Shuning uchun energiya al mashinuvi jarayoni dissimilyatsiya deb ham yuritiladi.Tirik organizmlar hujayrasida kechadigan energiya almashinu vi jarayonini uchta bosqichga ajratish mumkin. Birinchi bosqich — tayyorgarlik bosqichi,Ikkinchi bosqich — glikoliz, ya’ni kislorodsiz (anaerob)parchalanish,Uchinchi bosqich – kislorodli (aerob) parchalanish, ya’ni to‘la parchalanish hisoblanadi. 3)4500g glukoza bo'lsa uni 1 80 ga bo'lamiz 1 80 1 mol glukozaning og'rligi bo'lsak 25 mol glukoza chiqadi. glikoliz jarayonida C6H1 2O6+2H3PO4+2ADF=2C3H6O3+2ATF+2H2O 1 mol glukozadan 2mol sut kislota hosil boladi bizda 25 mol glukoza bor sut kislatani topamiz 1 mol———2mol 25mol——x=50mol sut kislota hosil bo'lar ekan _________________________________________________ 5bilet biologiya 1 )Ko‘k-yashil suvo‘tlar. Bu bo‘limga kiruvchi suvo‘tlar o‘simliklar dunyosining eng qadimgi vakillari bo‘lib, o‘zining juda sodda tuzilishi bilan boshqa suvo‘tlardan farq qiladi. Hujayrasida xilma-xil pigmentlar uchraydi, lekin ular orasida ko‘k fikotsian va yashil xlorofill pigmentlari ko‘proq bo‘ladiKo‘k-yashil suvo‘tlar bo‘limining bir hujayrali vakillariga xrokokk (Chroccoccus), ipsimon holdagi vakillariga ossillatoriyani (Ossillatoria), koloniyali holdagi vakillariga esa nostok (Nostoc)ni misol qilish mumkin.Markaziy Osiyo cho‘llarida ko‘k-yashil suvo‘tlar tuproq hosil bo‘lishi jarayonlarida qatnashadi. Ular atmosferadagi erkin azotni o‘zlashtirish xususiyatiga ega va tuproqni azotga boyitadi. Yapo niya va Xitoyda nostokning ba’zi turlari ozuqa sifatida ishlatiladi. 2)Fotosintez. Quyosh nuri ta’sirida o‘simliklarning yashil barglarida karbonat angidrid bilan suvdan murakkab organik birikmalar hosil bo‘lishi fotosintez deb ataladi.O‘simliklarning fotosintez jarayoni yer yuzida quyosh energiyasini organik birikmalarning kimyoviy energiyasiga aylantiruvchi birdan-bir vosita hisoblana di. O‘simliklarning kosmik ahamiyati ham ana shundadir. Bu jara yonda hosil bo‘ladigan organik birikmalar tirik organizmlar uchun ozuqa va energiya manbai bo‘lib xizmat qiladi. Fotosaintez ikki bosqichdan iborat 1 -yorug'lik 2-qorong'ulik bosqichlaridir. 3) Yong'oqsimon tojli digeterazigotali xo'roz bn gulsimon tojli geterazigotali tovuq chatishtirilibdi birinchi bo'lib belgilash kiritamiz AABB AaBB AABb AaBb bo'lsa yong'oqsimon tojli AAbb Aabb bo'lsa gulsimon tojli aaBB aaBb bo'lsa no'xotsimon tojli aabb bo'lsa oddiy tojli bo'ladi. bizda masala berilishi bo'yicha AaBb x Aabb bular quydagi rasm boyicha duragaylanadi shunda Fen: 3:3:1 :1 nisbat hosil bo'ladi 3ta yong'oqsimon 3ta gulsimon 1 ta no'xotsimon 1 ta oddiy _________________________________________________ 6-bilet biologiya 1 )Zamburug‘lar plastidalari yo‘q geterotrof organizmlardir. Ular qadimgi organizmlar hisoblanadi. Zamburug‘lar parazit va saprofit holda hayot kechiradi. Zamburug‘larning 1 00 000 ga yaqin turlari mavjud. Zamburug‘lar suv o‘tlaridan xlorofillning yo‘qligi, bakteri yalardan esa yadroga ega bo‘lishi bilan farq qiladi. Zamburug‘lar ning vegetativ tanasi mitselliy deb atalib, u alohida ipchalar, ya’ni gi falar yig‘indisidan tashkil topgan.Zamburug'larning foydali turlari ham bor. masalan:Achitqi,qo'ziqorin va boshqa zamburug'lar.Achitqi zamburug'idan hamir tayyorlashda foydalaniladi.Qo'ziqorin esa iste'mol qilinadi. 2)Biologik sintez reaksiyalarning to‘plami plastik almashinuv deb ataladi. Modda almashinuvida bu turning nomi uning mohiyati bilan bog‘liq: hujayra tashqaridan kelayotgan oddiy moddalar hisobiga o‘zi uchun zarur bo‘lgan birikmalarni hosil qiladi.Hujayrada DNK sintezi. DNK molekulasi ikki zanjirdan tuzilgan qo‘sh spiral bo‘lgani uchun uning sintezi shu qo‘sh spiralni yaratishdan iborat. Bu zanjirlar bir-biriga to‘la komplementar, ya’ni biri ikkinchisini to‘ldirib turadi. DNK molekulasining sintezi uning boshlang‘ich qo‘sh zanjirining ikkita alohida zanjirlarga ajralishiga va ular har birining strukturasiga mos ikkinchi zanjir yaratilishiga asoslangan. DNK zanjirlarini bir-biridan ajratuvchi alohida ferment mavjud bo‘lib, bu ferment DNK molekulasida asta siljib, birin-ke tin nukleotidlar orasidagi kuchsiz vodorod bog‘larini uzadi. Boshqa ferment esa har bir alohida zanjir bo‘ylab harakatlanishi davomida eski zanjir nukleotidlarga komplementar bo‘lgan yangi zanjir nuk leotidlarni ulaydi. Demak, yangi sintezlangan DNK ikki zanjirli duragay molekula bo‘lib, uning bitta zanjiri eski, ikkinchisi esa yangidir. Bu jarayonda bir zanjirdagi adenin A qarshisida ikkinchi zanjirda timin T, guanin G qarshisida sitozin C va aksincha, joylashadi. DNK molekulasining ikki hissa ortishiga DNK replikatsiyasi deyiladi. RNKlar sintezi, asosan yadroda, DNK molekulasidagi nukleo tidlar tartibi shaklida yozilgan axborotni i-RNKga ko‘chirib olgan dek o‘tishiga – transkripsiya deb ataladi. DNK zanjiri matritsasi asosida RNK sintezlanishi jarayonda DNKdagi nukleotidlar qa tori RNKdagi nukleotidlar qatorida takrorlanadi, faqat DNK dagi T(timin) o‘rniga U (uratsil), dezoksiriboza o‘rniga riboza joylasha di. Shuni ta’kidlab aytish kerakki, DNK molekulalari juda katta, ul arda yozilgan axborot juda ko‘p, RNKlar DNK molekulasining ki chik bir qismiga to‘g‘ri keladi. Bitta DNK molekulasida yuzlab, min glab i-RNK, t-RNK, r-RNKlar sintezlanishi mumkin. Har bir i-RNK dagi axborot kamida bitta oqsil molekulasi sintezi uchun yetarlidir. 3)Sepkilli-AA Aa sepkilsiz-aa sepkili geterazigota erkak sepkilsiz ayolga ulandi Aa x aa bundan quydagi rasmdagi farzandlar ciqadi Fen:1 :1 1 ta sepkilli 1 ta sepkilsiz 50% 50% _________________________________________________ 7-bilet biologiya 1 )Parazit zamburug‘lar. Zamburug‘lar orasida parazit turlari ham juda ko‘p. Ular o‘simlik, hayvon va odamlarda turli kasal liklarni keltirib chiqaradi. Ayniqsa, parazit zamburug‘lar qishloq va o‘rmon xo‘jaligiga katta zarar yetkazadi.Zang zamburug'i, Vertisill (vilt) zamburug'lari shular jumlasidan. 2)Genetik kod. Oqsillarning biologik vazifasi asosan aminokis lotalarning oqsil molekulasidagi o‘rni, ya’ni ularning ketma-ketligi bilan aniqlanadi. Binobarin, bunday molekulalar biosintezi oldindan belgilangan reja bo‘yicha amalga oshishi kerak. Bunday reja DNK molekulasida 4 xil nukleotidlarning yordamida yozilgan bo‘lib, u oqsil molekulasining nusxasi yoki qolipi deb yuritiladi. 20 xil amino kislotaning DNK molekulasidagi 4 xil nukleotidlar yordamida ifodala nishi genetik kod deb ataladi. Har bir aminokislota 3 ta nuklening birikishidan hosil bo‘lgan triplet kod yordamida ifodalanadi. De mak, bitta aminokislota 2 va undan ortiq kod yordamida ifodalana di. Kodlarning umumiy soni 64 (43 = 4 x 4 x 4) taga teng. Shundan 3 ta kod oqsil sintezining boshlanishi va tugallanishini bildiradi UAA, UAG, UGA, ular terminator tripletlar deb ataladi.20 ta aminokislotani ifodalash uchun 61 ta tripletli koddan foy dalaniladi. Albatta, hosil bo‘ladigan kombinatsiyalar soni 64(43) kodlanadigan aminokislotalar sonidan ancha ko‘p, lekin ma’lum bo‘ldiki, 20 ta aminokislotadan 1 8 tasi bittadan ortiq 2, 3, 4 va 6 kodon bilan kodlana oladi. Genetik kod barcha tirik organizmlar uchun universal hisobla nadi. Demak, u mikroorganizmlardan odamgacha bir xildir.Oqsil sintezi. Oqsil biosintezi transkripsiya va translya tsiya bosqichlaridan iborat. Tanskripsiya bosqichi yadroda amal ga oshadi. Bunda DNK molekulasining bir zanjiri qismiga kom plementar i-RNK sintezlanadi. Informatsion ribonuklein kislotasi tripletlarida oqsil tuzilishi haqida axborot yozilgan bo‘ladi. Translyatsiya jarayoni ribosomalarda kechadi. Oqsilning bir lamchi strukturasi to‘g‘risidagi i-RNK da nukleotidlar ketma-ket ligi ko‘rinishida yozilgan axborotni aminokislotalar ketma-ketligi ko‘rinishida namoyon bo‘lishiga translyatsiya deyiladi. Riboso mada translyatsiya boradigan qismining kattaligi ikkita tripletga to‘g‘ri keladi. Ribosoma i-RNK bo‘ylab surilib borayotgan vaqtda ribosomaning funksional markazida hamisha ikkita triplet bo‘ladi. Ribosoma i-RNK bo‘ylab tripletdan tripletga o‘tib turadi, lekin bir tekis o‘tmasdan, balki to‘xtab-to‘xtab, “qadamlab” o‘tadi. Bitta trip let translyatsiyasini tugatgandan keyin, u qo‘shni tripletga sakrab o‘tadi va biroz to‘xtaydi. Agar ribosamada i-RNK tripletiga t-RNK ning tripleti komple mentar bo‘lsa aminokislotalar oqsil zanjiriga peptid bog‘i hosil qilib birikadi. Ribosoma terminator tripletga o‘tganida oqsil sintezi to‘xtaydi. Informatsion RNK ham ribosomalardan ajraladi.Transkripsiya va translyatsiya jarayonida bir oqsilga to‘g‘ri ke ladigan DNKning kichik bir qismi gen deb ataladi. O‘rtacha oqsil molekulasini tuzish uchun ko‘plab nukleotid zarur bolib, u bit ta gen hisoblanadi. Mana shu genni boshqaruvchi qismlar tufayli genning uzunligi faqat aminokislotalarni kodlash uchun zarur nuk leotidlar sonidan ortiqroq bo‘ladi. Hujayrada kechadigan jarayonlar juda aniq boshqarilishi tu fayli hujayrada molekulalar faqat kerakli vaqtda va miqdorda sin tezlanadi. Bu jarayondagi har qanday xato oqsil sintezining bu zilishiga sabab bo‘ladi. Oqibatda irsiy kasalliklar kelib chiqadi, sintezlanayotgan oqsilning polipeptid zanjiriga bitta aminokislota o‘rniga boshqasi kirib qolsa, yaroqsiz boshqa oqsil molekulasi paydo bo‘ladi, u kerakli oqsil vazifasini bajara olmaydi. 3)Geterazigotali 3chi va 4chi qon guruhli ayol bn erkak turmushidan tug'iladigan farzandlani topish uchun belgilash kiritib olamiz 3chi-/B/0 4chi-/A/B bulardan hosil boladigan farzandlarni quydagi rasmda ko'rsatilgan Fen: 4 chi 3ch 1 chi qon guruhli farzandlar tug'uladi _________________________________________________ 8-bilet biologiya 1 )Lishayniklar. Lishayniklar tirik organizmlarning o‘ziga xos guruhi bo‘lib, zamburug‘lar va bir hujayrali suv o‘tlarning simbioz hayot kechirishidan yuzaga kelgan organizmlardir Lishayniklarning 26 000 ga yaqin turi ma’lum. Lishayniklarning tanasi, rangi va shakli har xil. Lishayniklar sporalar yordami bilan shuningdek, vegetativ yo‘l bilan ko‘payadigan avtotrof organizm lardir. Lishayniklar tashqi ko‘rinishiga ko‘ra uchta turga bo‘linadi : 1 . Yopishqoq(batsidiya); 2. Bargsimon(parmeliya); 3. Butasimon(kladoniya).Lishayniklarning kishilar hayotidagi ahamiyati katta. Lishaynik lardan ajratib olingan ekstraktlar atir-upa mahsulotlariga, kos metika mahsulotlariga o‘ziga xos hid berish uchun foydalanila di. Cho‘llarda uchraydigan lishaynik manna iste’mol qilinadi. Lishaynik cho‘llarda, qoya toshlarda paydo bo‘lib, tog‘ jinslarining yemirilishiga yordam beradi. Yemirilgan tog‘ jinslaridan yupqa tuproq qatlami hosil bo‘ladi.Lishayniklar tarkibida C, B6, B1 2 vitaminlari uchraydi. 2)Mitoz (yunoncha “mitos” – ip degan so‘zdan olingan) sikli deb hujayraning bo‘linishga tayyorgarlik davri hamda mitoz bosqich larini davom etishiga aytiladi. Bir mitozdan ikkinchi mitozgacha bo‘lgan, hujayraning bo‘linishga tayyorgarlik davri interfaza deyi ladi. Interfaza o‘z navbatida uch davrga bo‘linadi.1 -G1 ; 2-S-sintez; 3-G2 interfazadan so'ng Mitoz boshlanadi. Mitoz to‘rt bosqich — profaza, metafaza, anafaza, telofazadan iboratdir.Mitozning biologik ahamiyati – mitoz natijasida hosil bo‘lgan har bir yangi hujayra xuddi ona hujayradagidek bir xil xro mosoma to‘plami va bir xil genlarga ega bo‘ladi. Mitoz natijasida hosil bo‘lgan ikkala yangi hujayra diploid to‘plamga ega bo‘ladi. Mitoz eng muhim quyidagi hayotiy jarayonlarni embrional rivojla nish, o‘sish, nobud bo‘lgan hujayralar va shikastlangan to‘qima, organlarning tiklanishi hamda funksional holatini normal o‘tishini ta’minlaydi. Organizmlarning jinssiz ko‘payishi ham mitoz bo‘linish asosida amalga oshadi. 3)A-4; B-7; C-5; D-2; E-3; J-1 ; K-6. 9-bilet biologiya 1 )Tirik organizmlarning hujayraviy tuzilishini o‘rganish bevo sita mikroskopning kashf etilishi bilan bog‘liq. 1 665- yilda ing liz olimi Robert Guk daraxt po‘stlog‘idagi po‘kak to‘qimadan yupqa kesmalar tayyorlab mikroskop yordamida kuzatganda ajoyib yangilikni kashf etdi. U daraxtning po‘stlog‘i bir xil mas sadan iborat bo‘lmay, balki juda mayda bo‘shliqlardan, ya’ni ka takchalardan iborat ekanligini aniqladi. Bu mayda bo‘shliqlarni R.Guk “sellula” (katakcha, uyacha, hujra) deb atadi. “Hujayra” atamasi ham shu ma’noga ega. Keyinchalik bir qator olimlar har xil o‘simlik va hayvonlarning to‘qimalarini mikroskop yordamida tekshirib, ularning hammasi ham hujayralardan tashkil topganini aniqladilar. Masalan, M.Malpigi va N.Gryu 1 671 - yilda o‘simlik hujayralarining tuzilishini, A.Levenguk 1 680- yilda qondagi qizil qon tanachalari — eritrositlarni, bir hujayrali hayvonlar va bak teriyalarni birinchi marta o‘rganadi. Uzoq vaqt davomida hujayraning asosiy qismi uning tashqi qobig‘i deb hisoblangan. Faqat XIX asrning boshlarida olimlar hu jayra qandaydir suyuqroq modda bilan to‘ldirilgan degan xulosaga keladilar. 1 831 - yilda ingliz botanigi R.Braun hujayralarda yadro mavjudligini aniqlaydi. Chex olimi Ya.Purkine 1 839- yilda hujayra tarkibidagi suyuqlikni protoplazma deb atashni taklif etadi.Shunday qilib, XIX asr boshlarida o‘simlik va hayvon organizmlari hujayralardan tashkil topgan, degan xulosa vujudga keladi. 1 838—1 839- yillarda nemis olimlari: botanik M. Shleyden va zoolog T.Shvann o‘sha vaqtgacha fanda to‘plangan hujayra haqidagi ma’lumotlarga tayanib hujayra nazariyasini yaratdilar. Keyinchalik hujayra nazariyasi juda ko‘p olimlar tomonidan rivoj lantirildi. Nemis olimi, shifokor R.Virxov hujayrasiz hayot yo‘qli gini, hujayraning tarkibiy qismi yadro ekanligini va hujayra faqat hujayradan ko‘payishini isbotlab berdi. K.Ber sutemizuvchilarning tuxum hujayrasini kashf etdi va ko‘p hujayrali organizmlar bitta urug‘langan tuxum hujayra – zigotadan rivojlanishini isbotladi. 2)Meyoz ham xuddi mitoz kabi interfazadan boshlanadi. Me yoz bo‘linishi quyida ko‘rsatilganidek, ketma-ket keladigan bos qichlardan iborat bo‘lib, buning natijasida xromosomalar ma’lum o‘zgarishga uchraydi. Buni quyidagicha ifodalash mumkin.Meyoz
xromosomalarning juda ko‘p xilma-xil va riantlari amalga oshadi. Meyoz jarayonida xromosomalar kon’yu gatsiyalashib, o‘xshash qismlari bilan almashinishi (krossingover) natijasida irsiy axborotning yangi to‘plami hosil bo‘ladi. 3)Hujayra shirasida suvda eriydigan birikmalar ko‘p bo‘ladi. Agar biz hujayrani tuzli eritmaga botirsak, hujayra tarkibidagi suv, hujayra tashqarisiga chiqa boshlaydi. Bunda hujayra tarangligi yo‘qolib hu jayra pardasi asta-sekin burisha boshlaydi. Bu hodisa plazmoliz deb ataladi. Agar shu hujayra yana toza suvga botirilsa, u o‘zining avvalgi holatiga qaytadi, ya’ni deplazmoliz hodisasi ro‘y beradi 1 0-bilet biologiya 1 )Hozirgi zamon sitologiya fanining juda ko‘p zamonaviy tad qiqot usullari bo‘lib, ular turli-tuman hujayralarning nozik tuzilma larini va unda kechadigan jarayonlarni o‘rganish imkonini beradi. Quyida hujayraning tuzilishini o‘rganishda keng qo‘llaniladigan usullarga to‘xtalib o‘tamiz. Yorug‘lik mikroskopiya usuli. Yorug‘lik mikroskopining aso siy qismlari obyektiv va okulyardan iborat. Mikroskopning eng muhim qismi obyektiv bo‘lib, kuzatilayotgan predmetni katta lashtirib beradi. Okulyarlar ham linzalar tizimidan iborat bo‘lib, ular o‘rganilayotgan predmetning tasvirini kattalashtirishda ishtirok eta di. Dastlabki mikroskoplar obyekt tasvirini 1 0–40 martagacha kat talashtirib bergan. Odatda yorug‘lik mikroskoplari tasvirni 1 0–2000 martagacha kattalashtiradi. Elektron mikroskopiya usuli. Hozirgi davrda ko‘rish qobi liyati eng yuqori hisoblangan asboblardan biri elektron mikroskop dir. Ular tasvirni 200000 martagacha kattalashtirib beradi. Bunda o‘rganilayotgan obyektning tasviri yorug‘lik nurlarida emas, balki elektronlar oqimi yordamida hosil qilinadi. Elektron mikroskop yordamida hujayraning o‘ta nozik tuzil malarini aniqlash imkoni mavjud. Uning yordamida ribosomalar, endoplazmatik to‘r, mikronaychalar kashf etilgan. Keyingi yillarda elektron mikroskopning takomillashtirilishi natijasida uch o‘lchamli tasvirlar, ya’ni strukturalarning fazoviy tasvirlarini olishga muvaffaq bo‘lindi. Hujayra tarkibidagi turli-tuman kimyoviy moddalarni aniqlash uchun sitokimyoviy usullaridan keng foydalaniladi. Buning uchun turli xil bo‘yoqlar ishlatiladi. Ular yordamida hujayra tarkibidagi oqsillar, nuklein kislotalar, yog‘lar, uglevodlar, vita minlar, metall tuzlarining faqat miqdorinigina emas balki hujay rada joylashishini ham aniqlash mumkin. Bu usul hujayraning kimyoviy tarkibi va unda kechadigan biokimyoviy jarayonlarni o‘rganishga yordam beradi. Tirik organizmlarning organ va to‘qimalarini maydalab (bir xil massa hosil bo‘lguncha), ulardan sentrifugalash usuli yordamidahujayraning organoidlarini ayrimayrim holda (yadro, xloroplast,mitoxondriya, ribosoma) ajratib olinadi va ularning xususiyatlari o‘rganiladi. Demak, hujayrani o‘rganishda turli xil usullardan foydalanish mumkin. Ular yordamida hujayra haqida juda ko‘p qiziqarli ma’lu motlar olingan. 2)Jinssiz ko‘payish. Jinssiz ko‘payish tirik tabiatda o‘simliklar va hayvonlar orasida keng tarqalgan. Jinssiz ko‘payishda ona organizmidagi bitta yoki bir nechta somatik hujayralar guruhidan yangi organizm rivojlanadi. Ko‘pchilik bir hujayrali organizmlar jinssiz yo‘l bilan ko‘payadi. Bir hujayrali organizmlarning bo‘linib ko‘payishini quyidagi xillarga ajratish mumkin. 1 . Ikkiga bo‘linish;2. Shizogoniya;3. Kurtaklanib ko‘payish;Sporalar hosil qilib ko‘payish; Ko‘p hujayralilarda jinssiz ko‘payish usullari mavjud bo‘lib uni quyidagi xillarga ajratish mumkin:1 . Vegetativ ko‘payish.;2. Kurtaklanib ko‘payish.;3. Bo‘linib ko‘payish.;4. Sporalar orqali ko‘payish. ;Jinssiz ko‘payishning biologik ahamiyati. Jinssiz ko‘pa yishda faqat bitta hujayra yoki bitta organizm qatnashganligi uchun hosil bo‘lgan yangi avlodlar ona avlodning ayni nusxasi hisoblanadi (ularning irsiy moddalari bir xil bo‘ladi). Jinssiz ko‘pa yishning bu xususiyatidan foydalanib hozirgi vaqtda ba’zi murak kab o‘simliklar va hayvonlarning juda ko‘p sonli aynan nusxalarini yaratish (klonlash) ishlari yo‘lga qo‘yilmoqda. Jinssiz ko‘payish organizmlarning tez ko‘payishini va ko‘p avlod qoldirishini ta’min laydi. 3) Doltanizm bo'yicha kasal farzand tug'ilmaydi. 1 1 -bilet biologiya 1 ) Eukariot hujayralar va prokariot hujayralar o'rtasidagi farqlar: prokariotlar yadroga ega emas eukariotlarda mavjud; bazi prokariotlarda xlorofill bor eukariotlarda yo'q; prokariotlarning hujayra qobig'i murein va pektin eukariotlarniki esa xitin; ularning o'xshashliklari: ikkisida ham plastidalar yo'q; ikkisi ham organik moddalarnin parchalanishida ishtirok etadi. 2)Jinsiy hujayralar va ularning tuzilishi. Jinsiy hujayralar o‘lchami va shakli jihatidan bir-biridan farq qiladi. Erkaklik jinsiy hujayralar – spermatozoid ya’ni urug‘ hujayra, urg‘ochilik jinsiy hu jayralar – tuxum hujayra hisoblanadi. Spermatozoidlar tuxum hu jayradan ancha kichik, biroq juda harakatchan bo‘ladi. Sutemizuvchilar spermatozoidi (35- rasm) uzun ip shaklida bo‘lib, uch qismdan: bosh, bo‘yin, dumdan iborat. Bosh qismida yadro joylashadi, boshchasining oldingi qismida sitoplazmaning zichlashgan qismi mavjud, shu qismi spermatozoid yordamida tuxum hujayraga kiradi. Bo‘yin qismida hujayra markazi va mito xondriyalar bo‘ladi. Bo‘yin bevosita dumga o‘tadi. Dum tuzilishiga ko‘ra xivchinga o‘xshaydi va spermatazoidning harakatlanish or ganoidi hisoblanadi. Tuxum hujayra ko‘pincha yumaloq, amyobasimon shaklda bo‘lib, harakatsiz bo‘ladi. Boshqa hujayralardan asosiy farqi shak lining juda katta bo‘lishidir. Tuxum hujayraning kattaligi sitoplazmada oqsilga boy oziq modda — sariqlikning mavjudligidir. Tuxum qo‘yib ko‘payadigan umurtqalilar (sudralib yuruvchi va qushlar)da tuxum hujayra ancha yirik bo‘ladi (36- rasm). Tuxum hujayra or ganizmning rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan hamma irsiy axborotni o‘zida saqlaydi. Jinsiy hujayralarning rivojlanishi (gametogenez) 4 bosqicdan iborat.1 - bosqich. Ko‘payish davri,2- bosqich. O‘sish davri,3- bosqich. Yetilish davri,4- bosqich. Shakllanish davri. 3) 81 0 ni bo'lamiz 1 80 ga 5 chiqadi 1 mol glukoza to'liq parchalansa 38 mol ATF hosil bo'ladi 5 mol parchalansachi? 1 mol————38mol 5mol————x=1 90mol endi 1 mol ATF dan 40 kkj energiya hosil boladi 1 90moldanchi? 1 mol————40kkj 1 90————x=7600kkj 1 2 -bilet biologiya 1 )Plazmatik membrana bir tekis yaxlit tuzilgan emas. Unda maxsus fermentativ kanalchalar bo‘lib, ular orqali hujayraning ichki qismiga fermentlar yordamida ionlar va kichik molekulali moddalar o‘tadi. Shu bilan birga hujayra faoliyati natijasida hosil bo‘lgan moddalar hujayra tashqarisiga chiqariladi. Ayrim hollar da ion va kichik molekulalar hujayra ichiga membrana orqali ham o‘ta oladi, bu passiv diffuziya emas, balki faol transport bo‘lib, ATF energiyasi sarflanishi orqali amalga oshadi. Plazmatik membrana orqali ayrim moddalar osonlik bilan o‘tsa, boshqalari umuman o‘tmaydi. Masalan, K+ ionlarining hu jayra ichidagi miqdori, uning tashqarisiga nisbatan ko‘p bo‘ladi. Na+ ionlari aksincha, hujayra tashqarisida ko‘p. Na+ ionlari hu jayra ichida kam bo‘lishiga qaramay hujayradan tashqariga chiqa riladi. K+ ionlari esa aksincha. Bu albatta, ATF energiyasi sarfi orqali amalga oshadi va faol transportga misol bo‘ladi. Hujayra membranasining muhim xususiyati tanlab o‘tkazish, ya’ni yarim o‘tkazuvchanlikdir. Plazmatik membrana faqat ayrim molekulalar yoki ionlarni hu jayra ichiga o‘tkazibgina qolmay, balki yirik molekulalar yoki ular yig‘indisidan hosil bo‘lgan yirik zarrachalarni ham o‘tkazish xusu siyatiga ega. Bu xususiyat o‘z navbatida ikkiga: fagositoz va pi nositozga ajratiladi. 2)Hayvonlarda urug‘lanish. Ko‘pgina suv hayvonlari, jum ladan, baliqlar va suvda hamda quruqlikda yashovchilarda urug‘lanish bevosita suv bilan bog‘liq. Bu hayvonlar ko‘payish davrida juda ko‘p tuxum hujayra va spermatozoidini suvga chiqa radi. Suv orqali spermatozoid tuxum hujayra ichiga kirib uni urug‘lantiradi. Bu jarayonga tashqi urug‘lanish deyiladi. Quruqlik da yashaydigan hayvonlarda esa ichki urug‘lanish kuzatiladi. Urug‘lanish jarayonida avval spermatozoid tuxum hujayra ga yaqinlashadi, uning bosh qismidagi fermentlar ta’sirida tuxum hujayra qobig‘i erib, kichik teshikcha paydo bo‘ladi. Bu teshikcha orqali spermatozoid yadrosi tuxum ichiga kiradi. Keyin har ikkala gametaning gaploid yadrolari qo‘shilib, umumiy diploid yadro hosil bo‘ladi, so‘ngra bo‘linish va rivojlanish boshlanadi. Ko‘pchilik holatlarda bitta tuxum hujayrani faqat bitta sperma tozoid urug‘lantiradi. Ba’zi hayvonlarda tuxum hujayraga ikki yoki bir nechta spermatozoid kirishi mumkin. Lekin ularni urug‘lanti rishda faqat bittasi qatnashadi, boshqalari esa nobud bo‘ladi. O‘simliklarda urug‘lanish. Yopiq urug‘li o‘simlik (gulli o‘sim lik)larda urug‘lanish va urug‘ning rivojlanishini ko‘rib chiqamiz. Yopiq urug‘li o‘simliklarda erkak gametalari chang dona chasida yetiladi. Chang donachasi ikkita hujayradan tuzilgan. Ana shu hujayralarning yirigi vegetativ hujayra, maydasi esa genera tiv hujayra deyiladi. Vegetativ hujayra o‘sib uzun, ingichka nay chani vujudga keltiradi. Generativ hujayra vegetativ naycha ichi da ikkiga bo‘linib, ikkita spermiy hosil qiladi. Chang naychalari tez o‘sib, urug‘chidagi tumshuqcha hamda ustuncha ichiga kiradi va tuguncha tomon yo‘naladi. Chang naychalari turli tezlikda o‘sadi. Lekin shulardan faqat bittasi boshqalaridan o‘zib ketib, tuguncha ichidagi urug‘kurtakka yetib boradi va uning ichiga kiradi. Spermiyning biri tuxum hujayra bilan qo‘shilib zigota hosil qiladi, undan murtak rivojlanadi. Ikkinchi spermiy markaziy (dip loid) hujayra bilan qo‘shiladi va natijada yadrosi triploid, ya’ni uchta gaploid xromosoma to‘plamiga ega bo‘lgan yadroli yangi hujay ra bunyodga keladi. Undan endosperm rivojlanadi. Yopiq urug‘lilarda triploid endosperm, rivojlanib borayotgan murtak uchun zaxira oziq materialidir. Binobarin, gulli o‘simliklarda qo‘sh urug‘lanishning mohiyati shundan iboratki, bir spermiy tu xum hujayra bilan qo‘shilib murtakni, ikkinchisi markaziy hujayra bilan qo‘shilib endospermni hosil qiladi. Gulli o‘simliklardagi qo‘sh urug‘lanish hodisasini 1 898- yilda akademik S.G.Navashin kashf etgan, endospermning triploid ta biatini esa uning o‘g‘li M.S.Navashin 1 91 5- yilda ochgan. Bu kash fiyot gulli o‘simliklarni juda katta guruhining butun rivojlanish jara yonlarini tushunish va o‘rganish uchun katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 3)630 bo'lamiz 1 80 ga 4 mol glukoza ciqadi 1 mol glukoza to'liq parchalansa 1 280kkj energiya issiqlikka sarflanadi 4moldagisini topish uchun 1 mol————1 280kkj 4mol———x=51 20kkj shunaqa praporsiya qilamiz 1 3-bilet biologiya 1 )Sitoplazma. Hujayraning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan sito plazma tashqi muhitdan plazmatik membrana bilan ichkaridan esa yadro qobig‘i bilan ajralib turadi. Sitoplazma hujayralarning yarim suyuq holdagi ichki muhitidir. Sitoplazmada organoidlar, kiritma lar, shuningdek, hujayra skeletini hosil qiladigan mayda-mayda naychalar va iplar joylashgan bo‘ladi. Sitoplazma asosiy moddasi ning tarkibida oqsillar ko‘p bo‘ladi. Asosiy moddalar almashinuvi jarayonlari sitoplazmada boradi. Sitoplazma barcha organoidlar ni bir butun qilib birlashtiradi va hujayra faoliyatini ta’minlab bora di. Sitoplazma organoidlarini umumiy va xususiy, membranali va membranasiz organoidlarga ajratish mumkin. Umumiy organoidlar organizm tarkibidagi barcha hujayralarda uchraydi. Ularga mito xondriya, hujayra markazi, golji majmuasi, ribosoma, endoplaz matik to‘r, lizosoma, plastidalar misol bo‘ladi. Xususiy organoidlar ayrim hujayralardagina uchraydi. Ularga misol qilib, infuzoriyalardagi kiprikchalar, evglena va spermatozoiddagi xivchinlar, epiteliy hujayralaridagi tonofibrillalar, nerv hu jayralaridagi neyrofibrillalarni olish mumkin. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, sitoplazmada bir qator orga noidlar mavjud va ular turli xil vazifalarni bajaradi.Hujayra kiritmalari. Sitoplazmada turli xil moddalar ham to‘planadi. Ular kiritmalar deb ataladi. Bular sitoplazmaning doi miy bo‘lmagan tuzilishi hisoblanib, organoidlardan farqli ravishda hujayraning hayot faoliyati jarayonida goh paydo bo‘lib, goh yo‘q bo‘lib turadi. Ular trofik (oziq), sekretor, pigment, qoldiq kiritmalarga ajratiladi. 2)Organizmlarning individual (shaxsiy) rivojlanish taraqqi yotiga – ontogenez deyiladi. Ontogenez tushunchasi 1 866- yil E.Gekkel tomonidan fanga kiritilgan. Embrional rivojlanish 3 ta bosqichdan iborat: Maydalanish, Gastrulyatsiya, birlamchi Organogenez. Maydalanish-bu bosqichda zigota maydalanadi.Gastrulyatsiya-gastrula hosil bo'lishiga olib keluvchi jarayonlar yig'indisiga aytiladi.Organogenez-bu bosqichda o'zak organlar hosil bo'ladi. 3) 6300 ni bo'lamiz 1 80 ga 35 mol glukoza ciqadi glikoliz jarayonida 1 mol glukozadan 2mol sut kislota hosil bo'ladi. 1 mol———2 35mol———x=70mol 1 4-bilet biologiya 1 )Endoplazmatik to‘r murakkab membranalar tizimidan ibo rat bo‘lib, barcha eukariot hujayralarning sitoplazmasini qamrab olgan. Endoplazmatik to‘r bir qavat membrana bilan chegaralan gan vakuolalar va kanalchalar tizimidan tashkil topgan. Kanalcha lar shoxlanib, hujayraning hamma qismlarini bir-biri bilan hamda plazmatik membranani boshqa organoidlar va yadro qobig‘i bilan bog‘lab umumiy to‘rni hosil qiladi. Endoplazmatik to‘r ayniqsa, moddalar almashinuvi jadal borayotgan hujayralarda yaxshi rivoj langan bo‘ladi. Endoplazmatik to‘rning hajmi hujayra umumiy haj mining o‘rtacha 30–50 % gacha qismini egallaydi. Endoplazmatik to‘r o‘z tuzilishiga ko‘ra ikki xil: silliq va donador bo‘ladi. Silliq endoplazmatik to‘rning membranalarida yog‘ va ug levodlar almashinuvida ishtirok etuvchi fermentlar bo‘ladi. Shu ning uchun ham uning asosiy vazifasi lipidlar va uglevodlarni sin tez qilishdir. Silliq endoplazmatik to‘r ayniqsa, yog‘ bezlari (yog‘ sintezi)da, jigar hujayralari (glikogen sintezi)da zaxira moddalar to‘planadigan hujayra (o‘simlik urug‘)larida ko‘p bo‘ladi. Muskul hujayralarida silliq endoplazmatik to‘r muskul tolalarining qisqarishida ishtirok etadi. Donador endoplazmatik to‘r membranalarida ribosomalar joylashgan. Shuning uchun membranasi donador ko‘rinishga ega bo‘ladi. Donador endoplazmatik to‘rning muhim vazifasi oqsil sin tezi va uni tashish bo‘lib, bu jarayonlarni ribosomalar bilan ham korlikda amalga oshiradi. Ribosomalar endoplazmatik to‘r mem branasining ustki qismida dona-dona bo‘lib joylashgan. Donador deb atalishi ham shu tuzilma bilan bog‘liq. Donador endoplazma tik to‘r oqsil ko‘p sintezlanadigan hujayralarda yaxshi rivojlangan. 2)Embrionning tuxumdan chiqishi yoki tug‘ilishi bilan embrio nal rivojlanish davri tugallanadi va postembrional rivojlanish davri boshlanadi. Postembrional rivojlanish bevosita (to‘g‘ri) yoki bilvo sita (noto‘g‘ri, metamorfozli) bo‘ladi. Bevosita rivojlanish (sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuv chilar)da tuxumdan chiqqan yoki ona organizmidan tug‘ilgan em brion voyaga yetgan organizmlarga o‘xshaydi, faqat kichik bo‘la di. Postembrional rivojlanishda embrion faqat o‘sadi va jinsiy ba log‘atga yetadi. Bilvosita (metamorfoz) rivojlanishda tuxumdan qurt (lichinka) chiqadi. Qurt voyaga yetgan organizmdan tuzilishi jihatidan keskin farq qiladi. Qurt oziqlanadi, o‘sadi va ma’lum muddat davomida qurt organlari voyaga yetgan organizm organlari bilan almashinib boradi. 3)oqsilning og'irligi 48000 bo'lsa uni 1 20 ga bolamiz chunki 1 ta aminokislotani og'irligi 1 20 ga ten brikkan holada shunda 400 chiqadi buni 3 ga ko'paytiramiz cunki 1 ta aminokislotaga 3 ta nuklatit to'g'ri keladi. ko'paytirsak 1 200 chiqadi bu RNK dagi nuklatidlar soni DNK dagi nuklatidlar topish uchun buni 2 ga bo'lamiz chunki DNK 2 ta zanjirdan iborat bo'lsak 600 chiqadi va boyii RNK dagi nuklatidlarni DNK dagi nuklatidlarga qoshamiz 1 200+600=1 800 chiqadi. 1 5-bilet biologiya 1 )Ribosomalar erkin yoki endoplazmatik to‘rning tashqi yuzasiga birikkan holda joylashishi mumkin. Ribosomalar, deyarli barcha hujayralar: prokariot va eukariotlarda uchraydi. Ribosomalar diametri 1 5,0–35,0 nm (1 nm=1 0-9 metr) bo‘lgan ikki, ya’ni katta va kichik bo‘lakchalardan iborat yassi tanachalardan tashkil topgan. Ribosomalarda taxminan teng miqdorda oqsil va nuklein kislotalar mavjud. Ribosoma RNKsi yadrodagi DNK molekulasi yordamida hosil bo‘ladi. Ribosoma yadrodagi yadrochadan sintezlanadi va sitoplazmaga chiqariladi. Ribosoma hujayrada oqsil sintezini amalga oshiruvchi organoid bo‘lib, membranasiz organoidlar qatoriga kiradi. Ribosomalarning asosiy vazifasi oqsil sintezlashdir. Oqsil sintezi murakkab jarayon bo‘lib, uni faqat bitta ribosoma emas, balki bir necha o‘nlab ribosomalar amalga oshiradi. Ularni poliribosomalar deb ataladi. Golji majmuasi. Birinchi marta nerv hujayralari tarkibidan topilgan. Hayvonlarning ko‘p hujayralarida yadro atrofida joylash gan murakkab to‘r shaklida bo‘ladi. O‘simliklar va sodda hayvon lar hujayralarida o‘roqsimon yoki tayoqchasimon ayrim tanacha lardan iborat. Elektron mikroskopda tekshirilganda golji majmuasi membranalar bilan chegaralangan va to‘p-to‘p (5–1 0 tadan) bo‘lib joylashgan yassilangan bo‘shliqlar, yirik vakuolalar va mayda pu fakchalardan tuzilganligi aniqlangan. Uning membranalari silliq tuzilgan. Golji majmuasi ko‘pgina muhim funksiyalarni bajaradi. Endo plazmatik to‘r membranalarida hosil bo‘lgan oqsillar, polisaxarid lar, yog‘lar golji majmuasiga tashiladi. Uning ichida bu birikmalar o‘zgarishga uchraydi va ajralishga tayyor shira sifatida o‘ralib, kerakli joylarga uzatiladi yoki hujayraning hayot faoliyati uchun foydalaniladi. Golji majmuasi faoliyati tufayli plazmatik membrana yangilanib turadi va o‘sib boradi. 2)idagicha izohlash mum kin: agar bir juft belgisi bilan farq qiladigan gomozigota organizm lar o‘zaro chatishtirilsa, F1 duragaylar ota-ona organizmlarning bitta belgisiga ega bo‘lib, barchasi fenotip va genotip jihatdan bir xil bo‘ladi. No‘xat o‘simligining doni rangi (sariq va yashil) va donining shakli (silliq va burishgan) bo‘lgan navlarni o‘zaro chatishtirib, F1 bo‘g‘inda sariq va silliq duragaylar olinadi.Mendelning ikkinchi (belgilarni ajralish) qonuni. Agar yuqoridagi tajribadan olingan geterozigota holatdagi F1 bo‘g‘inlar o‘zaro chatishtirilsa, ikkinchi bo‘g‘in (F2)da ajralish hodisasi ku zatiladi: o‘zida ota-onalaridan ikkalasining belgilari bor o‘simliklar ma’lum son nisbatlarida paydo bo‘ladi. Olingan duragaylarning 3/4 qismi dominant belgiga, 1 /4 qismi retsessiv belgiga ega bo‘ladi. Geterozigota organizmlarni chatishtirish natijasida olingan avlodlarning ma’lum qismi dominant belgilarni, boshqa qismi esa retsessiv belgilarni namoyon qiladi. Bu Mendelning ikkinchi qonu ni belgilarning ajralish qonuni deb ataladi. Shunday qilib, Mendelning ikkinchi qonuni ajralish qonuni bo‘lib, uni quyidagicha izohlash mumkin: geterozigota holatdagi ikkita F1 bo‘gin duragaylarini o‘zaro chatishtirish natijasida ikkinchi bo‘g‘in (F2)da quyidagicha nisbatda ajralish kuzatiladi fenotip bo‘yicha 3:1 , genotip bo‘yicha 1 :2:1 . F2 da olingan organizmlarning 25 foizi gomozigota holatda do minant (AA), 50 foizi dominant belgi bo‘yicha geterozigota (Aa), 25 foizi retsessiv belgi bo‘yicha gomozigota (aa) bo‘ladi.Monoduragay chatishtirish. Monoduragay chatishtirish deb, bir juft turg‘un belgisi bilan farq qiluvchi ota-ona organizm larni chatishtirishga aytiladi. Irsiyat qonunlarini tahlil qilishni Mendel monoduragay chatish tirishdan boshladi. Masalan, qizil gulli no‘xatni oq gulli no‘xat bilan chatishtirishni, doni sariq no‘xatni doni yashil no‘xat bilan chatishtirish monodura gay chatishtirishga misol bo‘ladi. Tajribada doni sariq va yashil no‘xat o‘simliklari chatishtirilsa, shu chatishtirish natijasida olina digan birinchi avlod duragaylarning hammasida doni sariq bo‘ladi. Qarama-qarshi belgi (donlarning yashilligi) go‘yo yo‘qolib ketadi. Mendelning birinchi avlod duragaylarning bir xilligi mana shunday namoyon bo‘ladi. Donlarning sariq rangidan iborat belgi (yashil rang) yuzaga chiqishiga go‘yo yo‘l qo‘ymaydi va F1 duragaylar ning hammasi sariq (bir xil) bo‘lib qoladi.Belgining ustun turishi dominantlik, ustun turadigan belgi dominant belgi deb ataladi. Mendelning birinchi qonuni – domi nantlik qonuni yoki birinchi bo‘g‘inda bir xillilik qonuni deb ataladi. Ko‘zdan kechirilayotgan misollarda donning sariq silliq for malari, gulning qizil rangi, donning yashil, burishgan, gulning oq rangi ustidan dominantlik qiladi. Qarama-qarshi, F1 da namoyon bo‘lmaydigan belgi retsessiv belgi deb ataladi. Dominant belgilar katta harflar bilan, (A) retsessiv belgi esa kichik harf (a) bilan bel gilanadi. Agar organizm genotipida ikkita bir xil genlar bo‘lsa, bunday organizm gomozigota organizm deyiladi. Gomozigota organizm dominant (AA yoki BB) yoki retsessiv (aa yoki bb) holatda bo‘ladi. Agar genlar bir-biridan farq qilsa, ya’ni biri dominant, ikkin chisi retsessiv (Aa yoki Bb) bo‘lsa, bunday genotipli organizm geterozigota organizm deyiladi. 3)1 mol glukozadan 2mol sut kislota hosil bo'ladi bizda 22mol sut kislota bo'lsa glukoza miqdorini topishimiz kerak 2mol———1 mol 22mol———x=1 1 mol glukoza bor ekan lekin bizdan grammda sorabdi shuning uchun uni 1 80 ga ko'paytiramiz chunki 1 mol glukozanin og'irligi 1 80 ga teng shunda 1 980 gr chiqadi. 1 6-bilet biologiya 1 )Mitoxondriya (yunoncha “mitos” – ip va “xondro” – donador degan so‘zlardan olingan) bir va ko‘p hujayrali organizmlarning barcha eukariot hujayralarida mavjud. Mitoxondriyalarning hayvon va o‘simlik olamida bunday keng tarqalishi ularni hujayrada mu him ahamiyatga ega ekanligidan darak beradi. Mitoxondriyalar turli-tuman shakllarda: yumaloq, yassi, silindr simon va hatto ipsimon ko‘rinishda ham uchraydi. Ular 0,2 mkm dan 1 5–20 mkm kattalikka ega. Ipsimon shakllarning uzunligi 1 5– 20 mkm gacha boradi. Turli xil to‘qimalardagi mitoxondriyalarning soni bir xil emas. Ularning soni hujayraning funksional faolligiga bog‘liq. Uchadigan qushlarning ko‘krak mushaklarida mitoxondri yalar soni uchmaydigan qushlarga nisbatan juda ko‘p bo‘ladi. Mi toxondriyalarda ikki qavat: tashqi va ichki membaranalar mavjud. Tashqi membrana silliq, ichkisi esa burmali bo‘lib, kristalar deb ataladi. Kristalar membranasida juda ko‘p fermentlar joylashgan. Ular energiya almashinuvida ishtirok etadi. Mitoxondriyalar ya rim avtonom organoid bo‘lib ularning membranalararo bo‘shlig‘ida DNK, RNK va ribosomalar bo‘ladi. Mitoxondriya bo‘linish yo‘li bi lan ko‘payadi. Mitoxondriyalar bo‘linishidan oldin ularning DNKsi ikki hissaga ortadi. Mitoxondriyalarning asosiy vazifasi energiya hosil qilish, ya’ni ATFni sintezlashdir. 2)Diduragay chatishtirishni tekshirish uchun Mendel ikki juft belgisi bilan: donining rangi (sariq va yashil) va shakli (silliq va burishgan) bo‘lgan gomozigota holdagi no‘xat o‘simliklarini o‘za ro chatishtirdi. No‘xat donining sariq rangi (A) va silliq shakli (B) dominant, yashil rangi (a) va burishgan shakli (b) retsessivdir. Har bir o‘simlik bir tipdagi gametalarni hosil qiladi. Bunday gameta larning qo‘shilishidan olingan naslning barchasi bir xil, ya’ni sariq-silliq bo‘ladi. Birinchi bo‘g‘in duragaylarida har juft allel genlardan faqat bit tasi gametalarga tushib qoladi. Ya’ni birinchi meyoz bo‘linish nati jasida A gen B gen bilan bitta gametaga yoki b gen bilan tushishi, huddi shuningdek, a gen B gen yoki b gen bilan bitta gametaga tushishi mumkin. Har bir organizmda juda ko‘p jinsiy hujayralar hosil bo‘ladi, statistik qonuniyat bo‘yicha har bir F1 duragayda to‘rt xilda 25 % dan – AB, Ab, aB, ab gametalar hosil bo‘ladi. Urug‘lanish jarayo nida bitta organizm gametalari ikkinchi organizmning har bir gametalari bilan tasodifan uchrashishi mumkin. Buni Pennet katak chasi yordamida osongina aniqlash mumkin. Pennet katakchasiga gorizontal bo‘yicha bitta organizm gametalari, vertikal bo‘yicha ka takchalarning chap tomoniga ikkinchi organizm gametalari yozila di. Katakchalar ichiga esa gametalar qo‘shilishidan hosil bo‘lgan zigotalarning genotipi yoziladi. F2 da hosil bo‘lgan orga nizmlarni fenotip bo‘yicha hisoblab chiqish nihoyatda oson.Duragaylar fenotip bo‘yicha to‘rtta guruhga bo‘linadi: 9 ta sariq silliq; 3 ta yashil silliq; 3 ta sariq burishgan; 1 ta yashil burishgan duragaylar hosil bo‘ladi. Agar har bir belgilar bo‘yicha ajralishni hisoblab chiqiladigan bo‘lsa, sariq donning soni yashil rangga, silliq shaklining soni burishgan shakliga nisbatan 3:1 bo‘ladi. Shunday qilib, diduragay chatishtirishda har juft belgilar boshqa juft belgilarga bog‘liq bo‘lmagan holda xuddi monodura gay chatishtirishdagidek ajralishga uchraydi. Diduragay chatishtirishda F2 bo‘g‘inda fenotip jihatdan nisbat 9:3:3:1 , genotip jihatdan nisbat 1 :2:2:4:1 :2:1 :2:1 bo‘ladi. Urug‘lanish jarayonida gametalarning tasodifan uchrashish ehtimoli barchasi uchun bir xil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan zigotalar da genlarning har xil kombinatsiyalari amalga oshadi. Diduragay chatishtirishda genlarning turli kombinatsiyalari natijasida belgilar ning mustaqil holda taqsimlanishi, agarda juft allel genlar har xil gomologik xromosomalarda joylashgan bo‘lsagina amalga oshadi. Mendelning uchinchi qonuni – belgilarning mustaqil holda irsiylanish qonuni deb ataladi. Mendelning uchinchi qonunini quyidagicha izohlash mumkin: ikki yoki undan ortiq juft muqobil belgilari bilan farq qiladigan ota ona organizmlar o‘zaro chatishtirilganda, genlar va unga mos bel gilar bir-biridan mustaqil holda irsiylanadi. Mendel qonunlaridan foydalanib, ajralishning bir muncha mu rakkab hollarini uch, to‘rt va undan ham ko‘proq juft belgilari bilan farq qiladigan duragaylardagi ajralish hollarini ham tushunib olsa bo‘ladi. Agar ota-ona organizm bir juft belgisi bilan farq qilsa, ik kinchi bo‘g‘inda ajralish 3:1 , diduragay chatishtirishda esa 9:3:3:1 nisbatda ajralishi kuzatiladi. Poliduragaylardagi gametalarning umumiy sonini hisoblash formulasi – 2n, n – genotipdagi geterozigota juft genlarning soni (Aa) duragayda ikki xil gameta; AaBb duragayda esa to‘rt xil tip dagi gameta hosil bo‘ladi. AaBbCc – triduragayda sakkiz xil tipda gi gameta hosil bo'ladi. 3)DNK dagi vadorod bog'lar sonini topish uchun DNK ning 1 zanjiridagi A va T lar sonini 2 ga G va S lar sonini 3 ga ko'paytiramiz bizda 1 5 ta A va T lar bor ekan uni 2 ga ko'paytiramiz= 30 chiqadi G va S lar soni 8 ta ekan uni 3 ga ko'paytiramiz=24 endi 30+24=54 ta vadorod bog'lar mavjud.DNK ning uzunligini topish uchun barcha nuklatitlar sonini 0.34 ga ko'paytiramiz 23 ta nuklatitlar bor uni 0.34 ga ko'paytirsak 7.82nm chiqadi. 1 7-bilet biologiya 1 )Plastidalar – o‘simlik hujayralarining organoidlari. Ular anor ganik moddalardan birlamchi uglevodlarni hosil qilishda ishtirok etadi. Plastidalarning uch xil turi mavjud:1 . Leykoplastlar – rangsiz bo‘ladi. Ular o‘simliklarning rang siz qismlarida, masalan, poyasi, ildizi, tugunaklarida bo‘ladi. Leykoplastlar monosaxarid va disaxaridlardan kraxmal hosil qi lishda ishtirok etadi (ayrim leykoplastlarda oqsil va moylar ham to‘planadi). 2. Xloroplastlar – bu organoidlar o‘simliklar bargi, bir yillik novdalari va pishib yetilmagan mevalarida ko‘p bo‘ladi. Xloroplast larda fotosintez jarayoni amalga oshadi. Xloroplastlarda ATF ham sintezlanadi. 3. Xromoplastlar – har xil rangga ega plastidalar. Ular gullar va mevalarga rang beruvchi karotinoidlardan iborat. Gultojibarg lar va mevalarning har xil ranglarda sariq, qizil, zarg‘aldoq kabi bo‘lishi xromoplastlarga bog‘liq. Plastida membranalari orasidagi bo‘shliqda DNK, RNK va ribosomalar bo‘ladi. Plastidalar o‘z on togenezida biri-ikkinchisiga aylanib turadi. Xloroplastlar xromo plastlarga, leykoplastlar xloroplastlarga aylanadi. 2)Genlarning komplementar ta’siri turli allelga mansub genlar ba’zi belgilarning rivojlanishiga bir muncha mustaqil ta’sir etishi bilan birga, ko‘pincha turli shaklda o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi. Natija da organizmda biron belgining rivojlanishi bir necha gen nazora ti ostida bo‘ladi. Misol uchun, tovuqning toji har xil zotlarida turli shaklda bo‘ladi. Bu narsa ikki juft genning o‘zaro ta’siri natijasida genlarning alohida kombinatsiyasi tufayli tojlar to‘rt xil variantda: ya’ni oddiy (aabb), no‘xatsimon (aaBB yoki aaBb), gulsimon toj (AAbb, Aabb) yong‘oqsimon toj (AABB, AaBB, AABb yoki AaBb)lar shaklida namoyon bo'ladi.Genotipda allel bo‘lmagan genlarning o‘zaro ta’siri natijasi da organizmda yangi belgining rivojlanishiga olib kelishi genlar ning komplementar, ya’ni to‘ldiruvchi ta’siri deb ataladi. Genlar ning bunday ta’siri genotipi har xil bo‘lgan xushbo‘y hidli, oq gulli no‘xatni o‘zaro chatishtirishda ham aniq namoyon bo‘ladi. Olingan birinchi bo‘g‘in duragaylar qizil rangda bo‘ladi. Birinchi bo‘g‘in duragaylar o‘zaro chatishtirilganda ikkinchi bo‘g‘in o‘simliklarda ajralish: 9:7 nisbatda, ya’ni bir fenotipik sinf (9/1 6) qizil, ikkinchisi (7/1 6) oq bo‘ladi, demak natijaviy nisbat 9:7. Ota-ona o‘simliklarning genotipi – AAbb va aaBB bo‘lib, ularning har biri bittadan dominant (A yoki B) genga ega. Bu dominant genlar alohida-alohida holda gulga qizil rang bera olmaydi, shu ning uchun ota-ona no‘xat o‘simliklarining guli oq bo‘ladi. Kom plementar irsiylanishda fenotip jihatdan ajralish F2 da 9:3:3:1 , 9:7, 9:3:4, 9:6:1 nisbatlarda bo‘ladi. 3)A-6 B-7 D-5 C-2 E-1 J-7 K-3 1 8-bilet biologiya 1 )Lizosomalar (yunoncha – “lizeo” – eritaman, “soma” – tana degan so‘zlardan olingan) uncha katta bo‘lmagan yassi tanacha lardir. Diametri 0,4 mkm bo‘lib, bir qavat membrana bilan o‘ralgan. Lizosomada oqsillar, uglevodlar va yog‘larni parchalaydigan 40 ga yaqin gidrolitik fermentlar bo‘ladi. Lizosomalar Golji majmuasidan yoki to‘g‘ridan to‘g‘ri endoplazmatik to‘rdan hosil bo‘lishi mum kin. Lizosomalar oziq moddalarni aktiv hazm qilish layoqatiga ega bo‘lib, hujayraning hayot faoliyati natijasida nobud bo‘lgan hujay ra qismlarini yo‘qotishda ishtirok etadi. Masalan, itbaliqning dumi lizosoma fermentlari ta’sirida yo‘q bo‘lib ketadi. Vakuolalar o‘simlik hujayralariga xos organoid bo‘lib, mem brana bilan o‘ralgan. Ular endoplazmatik to‘rning g‘ovak membra nalari hisobiga hosil bo‘ladi. Vakuola tarkibida turli tuman organik birikmalar va tuzlar uchraydi. Vakuola shirasi hosil qiladigan osmotik bosim hujayraga suv ning o‘tishini ta’minlaydi va uning tarang, ya’ni turgor holati ni vujudga keltiradi. Bu o‘simliklarni mexanik ta’sirlarga nisbatan mustahkamligini ta’minlaydi. 2)Genlarning o‘zaro epistaz ta’siri. Fenotipda bir dominant genning allel bo‘lmagan ikkinchi dominant gendan ustunlik qilishi epistaz deb ataladi. Bu qonuniyatning mohiyatini tovuq zotlarida pat rangining irsiylanishi misolida ko‘rib chiqaylik. Patlari oq rang dagi ikkita tovuq zotlarining fenotipi bir xil bo‘lsa ham, ularning bu belgi bo‘yicha genotiplari har xilligi aniqlandi. Buni tekshirish uchun har ikkalasiga ham oq patli tovuq zotlari chatishtirildi. F1 da hamma duragaylarning pati oq rangli chiqdi. F1 duragay avlodidagi xo‘roz va tovuqlarni o‘zaro chatishtirib olingan ikkinchi av lodda patning rangi bo‘yicha ikkita fenotipik guruhga ajralish ku zatildi. Ularning 1 3/1 6 qismi oq patli, 3/1 6 qismi esa rangli patli tovuq-xo‘rozlar ekanligi aniqlandi. Shunday qilib, ikkita oq patli tovuq zotlarini chatishtirib olin gan duragaylarning ikkinchi avlodida yangi belgi (patning rangli bo‘lishi)ga ega bo‘lgan organizmlar paydo bo‘ldi. Тovuq zotlari da IICC, IiCC, IiCc, iicc, IIcc, licc genotiplar patning oq bo‘lishi ni ta’minlaydi. iiCC, iiCc genotiplar esa patning rangli bo‘lishini ta’min etadi. Тovuq zotlarida patning oq yoki rangli bo‘lishi ikki juft allel bo‘lmagan genlarga bog‘liq. Ularning birinchi jufti Cc genidir. Bu genning dominant alleli (CC) va (Cc) holatda patning rangli bo‘lishini ta’minlaydi. Bu genning (cc) holati patning oq bo‘lishiga zamin yaratadi. Unga allel bo‘lmagan ikkinchi juft gen I-i esa, C-c genning faoliyatini boshqaradi. Bu gen ingibitor gen deb atala di va II, Ii holatlarida patga rang beruvchi (C) genining faoliyatini to‘xtatadi. Natijada C geni genotipda bo‘lsa ham, patning rangli bo‘lishini fenotipda namoyon eta olmaydi va pat rangi oqligicha qoladi. Shunday qilib, allel bo‘lmagan genlarning o‘zaro epistaz ta’siridagi irsiylanish jarayonida ham duragay avlodlarda, ota-ona organizmida bo‘lmagan yangi belgilar paydo bo‘ladi. Genlarning dominant epistaz ta’sirida F2 avlodida 1 3:3, 1 2:3:1 ; retsessiv epistazda esa 9:3:4 nisbatda ajralish ro‘y beradi.
1 9-bilet biologiya 1 )Hujayra markazi (sentriola), ikkita silindr shakldagi kichik tanachalardan tashkil topgan bo‘lib, bir biriga nisbatan perpendi kulyar bo‘lib joylashgan tuzilmalardan tashkil topgan va ular sen triola deb ataladi. To‘qqiz bog‘lamdan iborat sentriola devorlari ning har biri uchta mikronaychani o‘z ichiga oladi. Sentriola si toplazmaning o‘zidan o‘zi ko‘payadigan organoidi hisoblanadi. Ularning ko‘payishi, oqsil kichik bo‘lakchalarning o‘zini o‘zi yig‘ish jarayonida amalga oshiriladi. Hujayra markazi hujayralarning bo‘linishida muhim ahamiyatga ega, ular bo‘linish urchug‘ini hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Ko‘pchilik o‘simlik va suv o‘tlarida hujayra markazi bo‘lmaydi. Ulardagi bu vazifani maxsus fermentlar bosh qaradi. Sitoskelet. Eukariot hujayralarga xos bo‘lgan xususiyatlardan biri, ularning sitoplazmasida mikronaychalar va oqsil tolalaridan iborat bo‘lgan tayanch skelet tuzilmalarning mavjudligidir. Si toskeletning elementlari yadro qobig‘i va tashqi plazmatik mem brana bilan zich birikkan bo‘lib, sitoplazmada murakkab bog‘lam larni hosil qiladi. Sitoplazmaning tayanch elementlari hujayraning shaklini aniqlaydi, hujayra ichki tizimlarining harakatini va butun hujayraning joyini o‘zgarishini ta’minlaydi. Hujayraning harakat organoidlariga asosan kiprikchalar va xivchinlar kiradi. Sodda hayvonlardan xivchinlilar va ko‘p hujayrali hayvonlarning spermatozoidlari xivchinlar yordamida harakatlanadi. 2)Genlarning polimer ta’siri. Allel bo‘lmagan bir nechta genning bitta belgining rivojlanishiga o‘xshash ta’sir ko‘rsatishi genlarning polimer ta’siri deyiladi. Genlarning polimer ta’siri orgnizmlarning miqdoriy belgilarida uchraydi. Masalan, hayvonlarning vazni, o‘sishi, o‘simliklarning bo‘yi, tovuqlarning tuxum qilishi, qo ramol sutining miqdori va yog‘liligi, o‘simliklar tarkibidagi vitamin lar miqdori va boshqalar. Miqdor belgilarning rivojlanish darajasi unga ta’sir etuvchi polimer genlar soniga bog‘liq bo‘ladi. Polimer irsiylanishni dastavval shved olimi Nilson Ele o‘rgan di. U bug‘doyning qizil (A1 A1 A2 A2 ) va oq (a1 a1 a2 a2 ) navlarini o‘zaro chatishtirib, F1 o‘simliklarni oldi F1 da donlarning rangi pushti bo‘ldi. F1 o‘zaro chatishtirilib, F2 dagi o‘simliklarning don rangiga qarab beshta guruhga ajratildi. Ularning miqdoriy nisbati quyidagicha: bitta qizil, to‘rtta och qizil rangli, oltita pushti, to‘rtta och pushti rangli, bitta oq donli o‘sim liklar olindi. Polimer irsiylanish kumulyativ va nokumulyativ xillarga bo‘li nadi. Nokumulyativ polimeriya ko‘proq sifat belgilarni irsiylanishi dominant genlar soniga bog‘liq bo‘lmagan holda namoyon bo‘ladi. Miqdor belgilarning irsiylanishi kumulyativ polimeriya orqali amalga oshadi. Kumulyativ polimeriyada duragaylarda belgining har xil da rajada rivojlanishi dominant genlarning soniga bog‘liq bo‘ladi. Ku mulyativ polimeriyada fenotip jihatdan nisbat F2 da 1 :4:6:4:1 , noku mulyativ polimeriyada esa 1 5:1 nisbatda bo‘ladi. Polimer irsiylanish qonuniyatlarini o‘rganishning ahamiya ti juda katta. Organizmlardagi, xususan, madaniy o‘simlik va uy hayvonlarining inson uchun foydali miqdoriy belgilari polimer gen lar ta’sirida irsiylanadi va rivojlanadi. Masalan, uy hayvonlarining og‘irligi, sut miqdori va yog‘liligi, lavlagi ildizmevasidagi shakar ning miqdori, g‘alladoshlarda boshoqning uzunligi, makkajo‘xori so‘tasining uzunligi va hokazo. Genlarning ko‘p tomonlama ta’siri. Bitta genning bir qan cha belgining rivojlanishiga ta’siri ham aniqlangan. Bu hodisa pleyotropiya deb ataladi. Pleyotropiya hodisasi tabiatda keng tarqalgan. Bu hodisa o‘simliklar bilan hayvonlarning ko‘p genida uchraydi. Misol uchun, genetik jihatdan yaxshi o‘rganilgan drozofila meva pashshasining ko‘zlarida pigment bo‘lmasligini belgi laydigan gen pushtilikni kamaytiradi, ba’zi ichki organlar rangiga ta’sir ko‘rsatadi va hayotchanligini qisqarishiga sabab bo‘ladi. Gulli o‘simliklarda gullarning to‘q qizil rangda bo‘lishini ta’min etuvchi gen ularning poya va shoxlarining ham to‘q qizil rangda bo‘lishiga daxldordir. Tovuqlarda jingalak patli zotlar uchraydi. Bunday pat tovuq tanasiga yopishib turmaydi, ko‘pincha sinib ke tadi. Bu bilan tovuq tanasidan tashqi muhitga ko‘p issiqlik tarqala di, ovqat hazm qilish, yurak-tomir faoliyatining ishi buziladi. Bular esa tovuqning nasl qoldirish xususiyatiga va hayotchanligiga sal biy ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zi bir genlarning pleyotrop ta’sirida organizmdagi turli or ganlarning rivojlanishida katta o‘zgarishlar ro‘y beradi, natija da ular nobud bo‘ladi. Bunday genlar letal, ya’ni halokatga olib keluvchi genlar deb ataladi. Misol uchun: sichqonlarda jun rangi ning sariq va qora bo‘lishi bir juft allel genlar (A-a)ga bog‘liq. Bu gen retsessiv gomozigota (aa) holatda bo‘lsa, sichqon junining rangi qora bo‘ladi. Juni sariq rangda bo‘lgan sichqonlar doimo geterozigota (Aa) holatda bo‘ladi. Sariq sichqonlar orasida domi nant gomozigotali (AA) formalari tabiatda umuman uchramaydi. 3)S=G 650+650=1 300 G va S 2000——1 00% 1 300——x=65% 1 00%-65%=35% 1 00%——2000 35%——x=700 A va T 2000/2=1 000*0.34=340nm. 20-bilet biologiya 1 )Yadro – zamburug‘, o‘simlik va hayvonlar hujayrasining mu him tarkibiy qismi hisoblanadi. Yadroning shakli, o‘lchami hujay raning shakli va o‘lchami hamda funksiyasiga bog‘liq. Asosan hu jayralarda bitta yadro bo‘ladi. Ayrim hujayralargina jigar, muskul, suyak ko‘mik hujayralari ko‘p yadroli bo‘ladi. Yadro asosan quyi dagi vazifalarni bajaradi: 1 . Irsiy axborotni saqlash, ko‘paytirish va nasldan-naslga o‘tkazish. 2. Hujayrada sodir bo‘ladigan moddalar almashinuvi jarayonini idora qilish.Hujayra hayotining turli davrlarida yadroning tuzilishi va funk siyalari har xil bo‘ladi. Interfaza holatidagi yadro quyidagi qism lardan yadro qobig‘i, yadro shirasi, yadrocha va xromosomadan tashkil topadi. 2)Mendel o‘z tajribalarida xushbo‘y no‘xat o‘simligining yetti juft irsiy belgisini nasldan naslga o‘tishini kuzatdi. Keyinchalik olim larning ilmiy izlanishi natijasida har xil turga mansub organizm lardagi turli juft belgilarning irsiylanishi o‘rganilib, Mendel qonun lari isbotlab berildi. Natijada bu qonunlar umumiy xarakterga ega ekanligi tan olindi. Lekin keyingi ilmiy izlanishlar xushbo‘y no‘xat ning ayrim belgilari – changchi shakli, gulning rangi nasllarda mustaqil taqsimlanmasligi isbot etildi. Nasllar ota-onaga o‘xsha gan holda qoladi. Asta-sekin Mendelning uchinchi qonuni asosida bunday belgilar ko‘p to‘plana bordi. Shu narsa aniq bo‘ldiki, av lodlarda belgilarning ajralishi va kombinatsiyasida barcha genlar tarqalmaydi. Albatta, ixtiyoriy organizmda genlar soni nihoyatda ko‘p. Xromosomalar soni esa ma’lum miqdorda bo‘ladi. Har bir xromosomada juda ko‘p genlar joylashadi. Bunday genlar bir-biri bilan birikkan genlar deyiladi. Ular birikkan guruhlarni tashkil eta di. Genlarning birikkan guruhi xromosomalarning gaploid to‘plami ga mos keladi. Misol uchun, odamda 46 ta xromosoma – birikkan guruhi 23 ta, drozofilada 8 ta xromosoma – birikkan guruhi 4 ta, no‘xatda 1 4 ta xromosoma – birikkan guruhi 7 ta bo‘ladi. Genlar bir xromosomada bo‘lganda nasldan naslga o‘tish qonuniyatlari haqidagi masalani T. Morgan va uning shogirdlari mukammal o‘rganishgan. Ular o‘z tadqiqotlarini asosan drozofila meva pashshasida olib borishgan. Drozofila meva pashshasi genetik tadqiqotlar uchun juda qulay. Drozofila laboratoriya sharoitida oson ko‘payadi, serpusht bo‘ladi: ular 25–26 °C da har 1 0–1 5 kunda yangi nasl beradi, irsiy belgilari juda ko‘p va turli-tuman, xromosomalari oz (diploid soni 8 ta) bo‘ladi. Tajribalardan ma’lum bo‘lishicha, bir xromosomada joylashgan genlar birikkan genlar bo‘ladi, ya’ni mustaqil taqsimlanmay, asosan, birgalikda nasldan naslga o‘tadi. Buni aniq misolda ko‘rib chiqamiz. Agar kulrang tanali va normal qanotli drozofila bilan qo ramtir tanali va kalta qanotli drozofila chatishtirilsa, duragaylar ning birinchi avlodidagi barcha pashshalar kulrang tanali va nor mal qanotli bo‘lib chiqadi. Bu ikki juft allel bo‘yicha geterozigotadir (kulrang tana, qoramtir tana va normal qanot, kalta qanot). Tahliliy chatishtirish o‘tkazishda digeterozigota (kulrang tanali va normal qanotli) urg‘ochi pashshalarni retsessiv belgili qoramtir tanali va kalta qanotli erkak pashshalar bilan chatishtiramiz. Mendelning ik kinchi qonuni bo‘yicha naslda to‘rt xil fenotipli: 25 % normal qa notli kulrang tanali, 25 % kalta qanotli kulrang tanali, 25 % normal qanotli qoramtir tanali va 25 % kalta qanotli qoramtir tanali pash shalar olinishi kerak edi. Lekin Morganning olib borgan tajriba larida esa butunlay boshqacha natija olingan. Bu misolda bekross chatishtirishda diduragaydagi kabi to‘rtta emas, balki ikkita genotipik guruh ajralib chiqdi. Ulardan biri kul rang tanali normal qanotli, ikkinchisi esa qora tanali kalta qanotli edi. Nisbat 1 :1 bo‘ldi. Bu A-B va a-b genlari birikkan holda irsiy lanishidan dalolat edi. Bunday irsiylanish to‘liq birikkan holda irsiy lanish hisoblanadi. Bu dalillarga asoslanib, Morgan birikkan holda irsiylanish qonunini kashf etdi. Morgan va uning shogirdlari bir xromosomada joylashgan genlar ba’zan bir-biridan ajralgan holda irsiylanishlari mumkin ekanligini ham isbotladilar. Buning sababi gomologik xromosoma lardagi birikkan genlar meyoz jarayonida krossingover tufayli ay rim qismlari bilan o‘zaro almashinuvidir. Ularni krossingoverga uchragan gametalar deyiladi. Chunki gomologik xromosomalar o‘xshash uchastkalari bilan almashinuv natijasida xromosomalar strukturaviy qayta tuzilgan bo‘lib, ularda birikkan genlar krossin gover tufayli ajralib, yangi o‘zgargan variantda o‘zaro birikadilar. Natijada, bekkross chatishtirish uchun olingan organizm to‘rt xil: ikkita krossingoverga uchramagan, ikkita krossingoverga uchra gan gameta hosil qiladi.Bekkross chatishtirish natijasida olingan F1 duragaylarning 83 % ota-ona organizmga o‘xshash bo‘lib, kulrang tanali normal qanotli 41 ,5 %, qoramtir tanali kalta qanotli 41 ,5 % ni tashkil etadi. Fb ning faqat 1 7 % ota-onadan farq qiladi, ya’ni kulrang tanali – kalta qanotli 8,5 % va qoramtir tanali normal qanotli 8,5 % ni tash kil etadi. Bu 1 7 % krossingover foizi deb ataladi. Bunday irsiyla nishni genlarning to‘liqsiz birikkan holdagi irsiylanishi deb ataladi. Ana shu misoldan ko‘rinib turibdiki, kulrang tana – normal qa not va qoramtir tana – kalta qanot belgilarini yuzaga chiqaradigan genlar asosan birgalikda nasldan naslga o‘tadi, ya’ni boshqacha aytganda, o‘zaro birikkan holda bo‘ladi. Bu birikish genlarning muayyan bir xromosomada joylashganligiga bog‘liq. Shunung uchun meyozda bu genlar tarqalib ketmaydi, balki birgalikda nasldan-naslga o‘tadi. Bir xromosomada joylashgan genlarning birikish hodisasi Morgan qonuni bilan mashhur. Bir-biriga birikkan genlar guruhining soni muayyan turda gi xromosomalarning gaploid soniga mos keladi. Tadqiqotlarga qaraganda, genlarning qayta kombinatsiyalanishiga sabab shuki, meyoz jarayonida gomologik xromosomalar konyugatsiyalan ganda ularning ma’lum bir foizi o‘z qismlarini ayirboshlaydi yoki boshqacha aytganda, bir-biri bilan chalkashadi. Bunda dastlab gomologik xromosomalarning birida joylashgan genlar endi tur li gomologik xromosomalarga o‘tib qolishi aniq bo‘ladi. Ular qay ta kombinatsiyalanadi. Turli genlarning chalkashish foizi turlicha bo‘lib qoladi. Bu ular orasidagi masofaga bog‘liq. Genlar xromo somada bir-biriga qancha yaqin joylashsa chalkashganda ular shuncha kam ajraladi, birikish foizi shuncha yuqori bo‘ladi. Chunki bunda xromosomalar turli qismlari bilan almashinadi va bir-biriga yaqin joylashgan genlarning birga bo‘lish ehtimoli ko‘p bo‘ladi. Ana shu qonuniyatlarga asoslanib, genetik jihatdan yaxshi o‘rga nilgan organizmlarda xromosomalarning genetik xaritasi tuzilgan. Ma’lum birikish guruhga kirgan gеnlarning joylashish tasviri gеnеtik xarita dеyiladi. Xaritada har qaysi xromosomada genlarning joylashish tartibi, ularning soni, belgisi, orasidagi masofa ko‘rsa tiladi. Masalan, drozofila pashshasida uning 4 ta xromosomasida 500 genning joylashgani aniqlangan. Drozofila pashshasida gomologik xromosomalarning chalkashishi va qismlarining almashinishi faqat urg‘ochilarda sodir bo‘ladi. Erkak pashshalarda bu bosqich bo‘lmaydi, shuning uchun ularda bitta xromosomada joylashgan genlarning birikishi to‘liq birikish hisoblanadi. Ana shu sababga ko‘ra, tahlil qiluvchi cha tishtirish uchun urg‘ochi pashshalarni olish kerak. 3) A va T 1 1 *2=22 G va S 7*3=21 21 +22=43 1 8*0.34=6.1 2nm 21 -bilet biologiya 1 )Simbioz gipotezasi. Simbioz ikki va undan ortiq turlar ning birgalikda yashashidir. Bunda ular bir -birlari bilan hamkorlik qilib yashaydi. Hujayralar va hujayra ichida ham simbiotik muno sabatlar mavjud. Xlorella deb ataluvchi yashil suvo‘ti, ayrim infu zoriyalar sitoplazmasida fotosintez jarayonini amalga oshiradi va xo‘jayin hujayrani ozuqa moddalar bilan ta’minlaydi. Simbioz gipotezasiga ko‘ra, eukariot hujayra bir-biri bilan simbioz holda yashovchi, har xil tiplarga mansub, ko‘p hujay ralardan hosil bo‘ladi. Gipotezada ta’kidlanishicha, mitoxondriya va xloroplastlar mustaqil kelib chiqishga ega va prokariot hujayra sifatida paydo bo‘lgan. Masalan, mitoxondriyalar aerob prokariot lardan kelib chiqqan deyiladi. Yadroning paydo bo‘lishini xo‘jayin hujayraning DNKsi bilan bog‘liq degan taxmin mavjud. Yadro hosil bo‘lgandan so‘ng, uning membranalaridan endo plazmatik to‘r, Golji majmuasi va undan esa lizosoma hamda va kuola hosil bo‘lgan deyiladi. Bu taxminlarni isbotlovchi bir qator dalillar ham mavjud. Bularga mitoxondriya va xloroplastlarda DNK va RNKning mavjudligi, ularning bo‘linishini prokariot hujayrani bo‘linishiga o‘xshashligi va boshqalar. Invaginatsiya gipotezasi. Bu gipotezaga ko‘ra, eukariot hu jayraning ba’zi organellalari hujayraning tashqi membranasini in vaginatsiyasi (sitoplazmaga botib kirishi) natijasida hosil bo‘lgan. Invaginatsiya gipotezasi eukariot hujayra ko‘p hujayralardan emas, balki bitta hujayradan kelib chiqqan deb tushuntiradi. Bu gipoteza xloroplast, mitoxondriya va yadroning qo‘sh membrana larining kelib chiqishini oson tushuntirib beradi. Ko‘p genomli gipoteza. Ushbu gipotezaga ko‘ra, eukariot hujayralar prokariot hujayralardan ular genomining ayrim qismlar ga bo‘linishi, bu qismlarning asta-sekin muayyan funksiyani ba jarishga moslanishi natijasida paydo bo‘lgan. Ko‘p genomli taxmin haqiqatga yaqin bo‘lib, yadro va sitoplazmani plastik jarayonlarni o‘xshashligi bilan isbotlanadi. 2)Jinsga birikkan holda nasldan naslga o‘tish. Morgan va uning shogirdlari jinsiy xromosomalar orqali jinsni aniqlash bilan birga jinsga bog‘liq holda irsiylanishni ham aniqladilar. Ularning qayd qilishicha, genlar faqat autosomalarda emas, balki jinsiy xro mosomalarda ham joylashgan bo‘ladi. Shunday genlar ishtiroki da rivojlangan belgilar jinsga bog‘liq holda irsiylanadi. Masalan, Drozofilada ko‘zning qizil (A), oq (a) bo‘lishini ta’min etuvchi gen jinsiy X-xromosomada joylashgan. Bu belgi jinsga bog‘liq holda irsiylanadi. Odamda ham jinsiy xromosomalarda joylashgan genlar jins ga bog‘liq holda irsiylanishi isbot etildi. Masalan, odamda gemofi liya (qonning ivimasligi) hamda daltonizm (qizil va yashil ranglarni ajrata olmaslik) kasalliklarini belgilovchi genlar X-xromosomada joylashgan. Bu kasalliklar jinsga bog‘liq holda irsiylanadi. Gemo filiya kasalligining Xxromosomaga birikkan holda irsiylanishi quyi dagi sxemada keltirilgan. Gemofiliya kasalligining irsiylanishi quyidagi sxemada gemofiliya genini tashuvchi (XHXh) ayol bilan, sog‘lom er kak (XHY) nikohi misolida kel tirilgan. Bunday nikohdan tug‘il gan o‘g‘il bolalarning yarmi gemofiliya bilan kasallangan bo‘ladi. Y-xromosomada joylashgan genlar faqat otadan o‘g‘il bolalarga o‘tadi. Hozirgi vaqtda juda ko‘p normal va patologik bel gilarning jinsga bog‘liq holda irsiylanishi o‘rganib chiqilgan. 3) 20%———1 200 1 00%——x=6000 22-bilet biologiya 1 )Hujayra tarkibiga jonsiz tabiatda uchraydigan kimyoviy ele mentlardan 70 taga yaqini kiradi. Ular ko‘pincha biogen element lar deb ataladi. Bu tirik va jonsiz tabiatni umumiyligini ta’kidlov chi dalillardan biridir. Biroq tirik va jonsiz tabiatdagi kimyoviy ele mentlarning o‘zaro nisbati turlicha bo‘ladi. Tirik organizm tarkibiga kiruvchi kimyoviy elementlar miqdoriga qarab bir necha guruhga bo‘linadi. Bular: makroelementlar (S, O, H, N, P, C, K, Na, Ca, Mg, Cl, Fe) va mikroelementlar (Zn, Cu, J, F, Co, Mo, Sr, Mn, B)dir. Hujayra massasining 98 % ini to‘rtta element: vodorod, kis lorod, uglerod va azot tashkil qiladi. Bu elementlar barcha organik birikmalarning asosiy tarkibiy qismlari hisoblanadi. Bulardan tashqari biologik polimerlar (yunonchada: “poli” – ko‘p, “meros” – qism) hisoblangan oqsil va nuklein kislotalar tarkibida yana fos for va oltingugurt ham uchraydi. Hujayra tarkibidagi P, S, K, Na, Ca, Mg, Cl, Fe kabilar 1 ,9 % ni tashkil etadi. 2)Fenotipik (modifikatsion) o‘zgaruvchanlik. Har bir orga nizm tashqi muhitning ma’lum sharoitlariga mos ravishda yashay di va rivojlanadi. Ularga tashqi muhit omillari – harorat, namlik, ozuqa miqdori va sifati o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Shu bilan birga u o‘z turidagi boshqa organizm va turlarga mansub bo‘lgan orga nizmlar bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi. Bu omillar organizm ning fiziologik, morfologik xususiyatlarini hamda fenotipini o‘zgarti rishi mumkin. Organizmga tashqi muhit omillarining ta’siri natijasi da vujudga keladigan o‘zgarishni ko‘rib chiqamiz. Himolay quyonining yelkasidagi oq junlarni yulib tashlab, o‘sha joyga sovuq ta’sir etilsa, qora jun o‘sib chiqadi (54- rasm). Bordi-yu, shu qora junlarni olib tashlab issiq belbog‘ bog‘lansa, yana oq jun o‘sib chiqadi. Himolay quyonlarini 30 °C da boqilsa, uning hamma juni oq rangda bo‘ladi. Normal sharoit da o‘stirilgan ikkita ana shunday oq quyonlar avlodida, pigment larning tarqalishi odatdagidek bo‘ladi. Ozuqa yetishmasa yoki ota-onaga spirtli ozuqa berilsa, tug‘ilgan quyonchalar chala bo‘lib, rivojlanishi sust bo‘ladi. Tashqi muhit ta’sirida belgilarning o‘zgari shi nasldan-naslga o‘tmaydi. Tashqi muhit ta’sirida vujudga kelgan yana bir o‘zgaruvchanlikka to‘xtalib o‘tamiz. Nilufar gul va suv yong‘og‘ida suv osti va ustidagi barglari har xil shaklga ega: nilufar ning suv ostidagi bargi ingichka lansetsimon, suv ustidagi barglari voronkasimon, suv yong‘og‘ida esa suv osti barglari patsimon qir qilgan, suv usti barglari esa yaxlit bo‘ladi. Barcha odamlarda (agar ular albinos bo‘lmasa) ultrabinafsha nurlar ta’sirida melanin pigmenti to‘planishi tufayli terisi qoramtir tusga o‘tadi. Shunday qilib, tashqi muhitning ma’lum ta’sirida organizmlar ning har bir turi o‘ziga xos o‘zgarishlarga duch keladi va bunday o‘zgarishlar shu tur vakillarining barchasi uchun bir xilda bo‘la di. Shu bilan birga, tashqi muhit sharoitlari ta’sirida belgilarning o‘zgarishlari chegarasiz emas. Belgilarning tashqi muhit omillari ning ta’sirida muayyan doirada, organizmning genotipiga bog‘liq holda o‘zgarish darajasi yoki o‘zgaruvchanlik chegaralariga reak siya normasi deb ataladi. Reaksiya normasining kengligi geno tip bilan aniqlanadi va organizm hayot faoliyatidagi belgilarining ahamiyatiga bog‘liq. Reaksiya normasining torligi bosh miya yoki yurak kattaligi kabi muhim belgilarga xosdir. Shuningdek, orga nizmdagi yog‘ miqdori juda keng doirada o‘zgaravchan bo‘ladi (sut tarkibidagi yog‘ miqdori qoramol zotiga, genotipga bog‘liq). Hasharotlar yordamida changlanadigan o‘simliklar guli kam dan-kam hollarda o‘zgaradi, lekin barglarining kattaligi juda o‘zgaruvchan bo‘ladi. Inson uchun foydali bo‘lgan o‘simliklar, hay vonlar, mikroorganizmlarni olish uchun modifikatsion o‘zgaruv chanlikning reaksiya normasini bilish seleksiya amaliyotida kat ta ahamiyatga ega. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligida yangi sermahsul zot va navlarni yaratishdan tashqari, mavjud bor zot va nav lardan yuqori darajada foydalanish imkonini beradi. Modifikatsion o‘zgaruvchanlik qonuniyatlarini o‘rganish tibbiyotda inson orga nizmi reaksiya normasi doirasida saqlab turish va rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, fenotipik(modifikatsion) o‘zgaruvchanlik quyida gi asosiy xususiyatlar bilan xarakterlanadi: 1 ) irsiylanish xususiyatiga ega emas; 2) o‘zgarishlar guruhli xarakterga ega; 3) o‘zgarishlar tashqi muhit ta’siriga bog‘liq; 4) o‘zgaruvchanlik chegaralari genotip bilan aniqlanishi,ya’ni o‘zgarishlar bir xil yo‘nalishda bo‘lishiga qaramay, ularning namoyon bo‘lish darajasi har xil organizmlarda turlicha bo‘ladi. 3)850/0.34=2500 9 sinf imtihon javoblari 2021 : 23-bilet biologiya 1 )Suv – tirik organizmlar tarkibida uchraydigan va tabiatda keng tarqalgan anorganik modda. Hujayrada suv qancha ko‘p bo‘lsa, uning hayot faoliyati shuncha jadal bo‘ladi. Turli hujayralarda suv ning miqdori har xil. Masalan, tish emali hujayralarida 1 0 % ga yaqin, o‘simlik hujayralarida esa 90 % dan ko‘proq suv bo‘ladi. Odam va hayvonlarning tez o‘sayotgan hujayralarida qariyib 95 % suv bor. Ko‘p hujayrali organizmda suvning o‘rtacha miqdori 80 % ni tashkil etadi. Hujayrada suvning ahamiyati juda katta. Hujayraning fizik xossalari – hajmi, tarangligi suvga bog‘liq bo‘ladi. Tirik orga nizmlar uchun suv nafaqat ular hujayrasining zaruriy tarkibiy qis mi, balki yashash muhiti hamdir. Suvning vazifalari ko‘p jihatdan uning kimyoviy va fizikaviy xususiyatlari bilan aniqlanadi. Bu xusu siyatlar asosan suv molekulasining kichikligi va ularning qutb lanishi hamda bir-biri bilan vodorod bog‘lar hosil qilib bog‘lanishi orqali amalga oshiriladi. 2)Organizm genotipining o‘zgarishi bilan boradigan va bir nech ta avlodlarda saqlanadigan o‘zgaruvchanlik irsiy (mutatsion) o‘zgaruvchanlik deyiladi. Ba’zan bular aniq ko‘zga tashlanadigan o‘zgarishlar bo‘lib, ularga: kalta oyoqli qo‘ylarning paydo bo‘lishi, tovuqlarda patning bo‘lmasligi, mushuk bar moqlarini ayri bo‘lishi, pigmentlarning bo‘lmasligi (albinizm), odam larda barmoqlarning kalta bo‘lishi va ko‘p barmoqlilik (polidaktiliya) kabilarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. To‘satdan vujudga keladigan va qat’iy ravishda nasldan-nasl ga o‘tadigan o‘zgarishlar natijasida xushbo‘y no‘xatning kalta poyali navlari, qat-qat tojibarg hosil qiladigan o‘simliklar va juda ko‘p boshqa belgilar paydo bo‘lgan. Ko‘pincha ular juda kichik, le kin sezilarli o‘zgarishga uchragan o‘zgarishlar hisoblanadi. Gene tik materialning irsiy o‘zgarishiga mutatsiyalar deyiladi. 3)A va T 1 1 *2=22 G va S 7*3=21 21 +22=43 ta vadorod bog' mavjud. 24-bilet biologiya 1 )Uglevodlar tabiatda keng tarqalgan organik birikmalar bo‘lib, ular umumiy Cn (H2 O)m formula bilan ifodalanadi. “Uglevod” atama sining nomi tarkibidagi vodorod va kislorodning o‘zaro nisbati xud di suv molekulasiga o‘xshashligidan kelib chiqqan. Uglevodlar tirik organizmlar hayotida muhim ahamiyatga ega birikmalardir. Ular oqsillar, nuklein kislotalar va yog‘larni hosil bo‘lishida alohida ahamiyatga ega. Uglevodlarning ko‘pchili gi o‘simliklarda zaxira modda sifatida to‘planadi. Masalan, pax ta tolasini, kanop o‘simligi po‘stlog‘ini sellуuloza deb ataluvchi polisaxarid tashkil qiladi. Kraxmal esa o‘simliklarning ildizmeva larida, tugunaklarida va donli o‘simliklarning urug‘larida zaxira modda sifatida to‘planadi. Hayvon hujayralarida uglevodlarning miqdori kam bo‘lib, 1 –2 foizni, ba’zan jigar va muskul hujayralarida 5 foizni tashkil qiladi. O‘simlik hujayralarida esa uglevodlar ko‘p miqdorda uchraydi va ayrim hollarda o‘simliklarning quruq massasining 95 foizi uglevod dan (paxta tolasida) iborat bo‘ladi. Uglevodlar uglerod, vodorod va kisloroddan tarkib topgan or ganik birikmalardir, shuningdek, uglevodlarning ko‘pchilik qismida vodorod atomlari soni kislorod atomlari sonidan ikki baravar ortiq bo‘ladi.Uglevodlar oddiy va murakkab bo‘ladi. Oddiy uglevodlar mono - saxaridlar, murakkab uglevodlar esa polisaxaridlar deb ataladi. 2)Odam irsiyatini o‘rganish usullari. Odam irsiyatini o‘rganish anchagina qiyinchiliklar tug‘diradi. Ma’lumki, eksperimental gene tika usullarini odamga tatbiq etib bo‘lmaydi. Odam sekinlik bilan rivojlanib, ancha kech balog‘atga yetadi. Bir oilaning ko‘radigan farzandlari soni nisbatan kam bo‘ladi. Bunday hollar odam irsiyatini o‘rganishga qiyinchilik tug‘diradi. Odam genetikasini o‘rganish da quyidagi asosiy: geneologik, egizaklar, sitogenetik, biokimyo viy, populyatsion, ontogenetik usullardan keng foydalaniladi Geneologik (shajara) usuli,Egizaklar usuli,Sitogenetik usul,Molekular genetik usul,Biokimyoviy usul. 3)81 0/1 80=4.5*2800=1 2600kkj. 9 sinf imtihon javoblari 2021 : 25-bilet biologiya 1 )Suvda erimaydigan organik birikmalar lipidlar yoki yog‘lar deb ataladi. Bu guruhga mansub birikmalar turli-tumanligi bi lan ajralib turadi. Bulardan keng tarqalgani oddiy lipidlar – ney tral yog‘lardir. Hayvonlarning neytral yog‘lari — yog‘lar, o‘simlik yog‘lari esa — moylar deb ataladi. Moylar odatdagi haroratda suyuq bo‘ladi. lipidlar 2 ga bo'linadi oddiy va murrakab murakab lipidlarga glikolipid va lipoprotainlar kiradi. 2)Gen kasalliklari – dominant va retsessiv hollarda namoyon bo‘ladi. Dominant gen kasalliklari fenotipda aniq yuzaga chiqa di. Odamda ayrim normal genlarning mutatsion o‘zgarishi nati jasida paydo bo‘luvchi irsiy kasalliklar yaxshi o‘rganilgan. Odamning autosomalari (jinsiy bo‘lmagan xromosomalari)da joylashgan genlar mutatsiyasi oqibatida yuzaga keladigan dominant holda nasldan-naslga o‘tadigan irsiy kasalliklar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: sindaktiliya – panjalarning tutashib ketishi, polidaktiliya – qo‘shimcha barmoqlarning hosil bo‘lishi, mikrotse faliya – kalla yuz qismining g‘ayritabiiy katta va bosh qismining esa juda kichik bo‘lishi, bu kasallikka duchor bo‘lgan shaxslar aqliy zaif bo‘ladi. Qayd etilgan gen kasalliklari dominant holat da irsiylanadi. Shuning uchun ularni erta, nisbatan osonlik bilan aniqlash mumkin. Bu esa zarur bo‘lgan davolash tadbirlarini vaqti da boshlash imkoniyatini beradi. Retsessiv gen kasalliklari geterozigota holda fenotipda namoyon bo‘lmay, yashirin holda faoliyatsiz bo‘lib, kasallik rivoj lanmaydi. Retsessiv gen genotipda geterozigota holatida yashirin cha saqlana borib, uning keyingi avlodlarida gomozigota holatiga kelib, gen kasalligini paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Gen kasal liklariga fenilketonuriya, albinizm, gemofiliya, daltonizm kabilarni misol qilish mumkin. Fenilketonuriya yangi tug‘ilgan chaqaloq larning 1 0000 tasidan bittasida uchraydi. Agar o‘z vaqtida aniq tashxis qo‘yib, chaqaloq ovqati tarkibidan fenilalanin ajratib tash lanmasa, miya shakllanishi buzilib, mikrosefaliya rivojlanadi, aqliy zaiflik belgilari paydo bo‘ladi. Albinizm kasalligi retsessiv genlarning gomozigota holatga o‘tishi natijasida paydo bo‘ladi. Bu kasallik odamlar orasida 1 0000 tadan yoki 200000 tadan bittasida uchrashi mumkin. Bu kasallik terida pigmentlar bo‘lmasligi, sochlari oq va ko‘rish qobiliyatida kamchiliklar bo‘lishi, quyosh nuriga juda ta’sirchan bo‘lishi bilan farqlanadi. Gemofiliya va daltonizm kasalliklari jinsiy X-xromoso maga birikkan holda nasldannaslga o‘tadigan gen kasalligidir. Odamdagi xromosoma kasalliklari. Tibbiyot genetikasida si togenetik metodni samarali qo‘llash natijasida odamda xromoso malar soni hamda ular tuzilishining o‘zgarishi bilan bog‘liq ancha gina irsiy kasalliklar bor ekanligi aniqlangan.Odam kariotipidagi ayrim juft – gomologik xromosomalar soni ning o‘zgarishi (ortishi yoki kamayishi) oqibatida paydo bo‘luvchi odamdagi ba’zi xromosoma kasalliklari bilan tanishib chiqamiz. Autosomalar sonining o‘zgarishi natijasida sodir bo‘luvchi irsiy kasalliklar jinsga bog‘liq bo‘lmagan holda irsiylanadi. Bunga misol tariqasida odamda uchraydigan “Daun sindromi” irsiy kasalligini olish mumkin. Daun sindromida 21 -juft gomologik xromosomaning bittaga oshib ketishi, ya’ni trisomik bo‘lishi kuzatiladi. Buning oqi batida bemorning diploid holatidagi (2n) xromosomalari soni odat dagidek 46 ta emas, balki 47 ta bo‘ladi. “Daun sindromi” kasali ayollarda ham, erkaklarda ham uch raydi. Bu kasallikka uchragan bemorning boshi nisbatan kichik, yuzi keng, ko‘zlari kichik va bir-biriga yaqin joylashgan bo‘ladi. Og‘zi yarim ochiq, aqli zaif bo‘ladi. Ular odatda jinsiy zaif, bepusht bo‘ladi. Bu kasallikka ega farzandlarning tug‘ilishiga sabab, tash qi muhit omillarining salbiy ta’siri hamda ona organizmining yoshi hisoblanadi. Onaning farzand ko‘rgan vaqtdagi yoshi 35–40 dan oshgan bo‘lsa, bunday kasalga chalingan farzandlar tug‘ilish ehti moli 1 8–25 yoshdagi onalarga nisbatan 1 0 hissa ko‘payadi. Odamlarda jinsiy xromosomalar soni o‘zgarishi tufayli paydo bo‘ladigan kasalliklar ham aniqlangan. Bular jumlasiga “Klayn felter sindromi” va “Shershevskiy–Terner sindromi” kasal liklarini olish mumkin. Klaynfelter sindromi kasalligi faqat er kaklarda uchraydi. Klaynfelter sindromi kasalligiga duchor bo‘lgan shaxslar jinsiy xromosomalar bo‘yicha “XXY” genotipiga ega bo‘ladilar. Shuning hisobiga ulardagi diploid xromosomalar soni odatdagicha 46 ta emas, balki 47 ta bo‘ladi. Klaynfelter sindromi kasaliga duchor bo‘lgan shaxslarda jismoniy, aqliy va jinsiy jihat dan g‘ayritabiiy o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Ularda bo‘y, qo‘l va oyoqlar haddan tashqari uzun bo‘ladi. Yelka chanoqqa nisbatan tor bo‘lib, badanda ayollarnikiga o‘xshash yog‘ to‘planishga mo yil bo‘ladi. Jinsiy bezlarning rivojlanishi buziladi. Balog‘atga yetish dav ridan boshlab, bir qadar aqliy qoloqlik yuzaga keladi. Bu kasallik o‘rta hisobda yangi tug‘ilgan 500 ta o‘g‘il boladan bittasida uchraydi. Ayollarda jinsiy xromosomalar mutatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan, Shershevskiy–Terner sindromi kasalligi uchraydi. Bu kasalikka duchor bo‘lgan ayollarda juft gomologik jinsiy xromo somalar soni bittaga kamayadi. Natijada, ulardagi jinsiy xromo somalar bo‘yicha genotip normadagi “XX” xromosoma o‘rniga “X” holatida bo‘ladi. Ularda diploid xromosomalar soni esa odat dagicha 46 ta emas, balki 45 ta bo‘lib qoladi. Bunday ayollarning bo‘yi juda past, bo‘yni qisqa bo‘ladi. Ularda jinsiy organ (tuxum don) rivojlanmagan, ikkilamchi jinsiy belgilar ham sust namoyon bo‘ladi. “Shershevskiy– Terner sindromi” kasalligi o‘rta hisobda yangi tug‘ilgan 5000 qizdan bittasida uchraydi. 3)950/0.34=2794 26-bilet biologiya 1 )Oqsillarning tuzilishi. Organik moddalar ichida eng murak kabi oqsillardir. Ular polimerlar guruhiga kiradi. Polimer molekulasi uzun zanjirdan iborat bo‘lib, bu zanjirda nisbatan oddiy bo‘ladigan monomerlar bir necha marta takrorlanadi. Monomerni A harfi bilan belgilaydigan bo‘lsak, u vaqtda polimer strukturasini quyidagicha A-A-A-A-...A tasvirlash mumkin. Tabiatda oqsillardan tashqari, boshqa polimerlar ham ko‘p, masalan, sellyuloza, kraxmal, kauchuk. Ular bir xil monomer lardan, nuklein kislotalar esa to‘rt xil monomerdan tashkil topgan. Oqsil monomeri aminokislotalardir. Oqsil molekulasi faqat ami nokislotalardan tuzulgan bo‘lsa ham bu monomerlar bir xil emas,Aminokislotalar peptid bog‘ orqali o‘zaro birikadi va polipep tid zanjirlarni hosil qiladi. Tirik organizmlar tarkibida uchraydigan oqsillar juda ko‘p va xilma xil bo‘lib, har bir oqsil o‘ziga xos ami nokislotalar ketma-ketligidan iborat. Oqsil molekulalari ipsimon yoki yumaloq shakllarga ega bo‘ladi. Aminokislotalar — quyi molekulali organik birikmalar bo‘lib, or ganik karbon kislotalarning hosilalaridir. Aminokislota organik kis lota molekulasida bir yoki bir nechta vodorod atomining aminogu ruh NH2 bilan almashinishidan hosil bo‘ladi. Ko‘pincha NH2 guruh karboksil guruhiga (COOH ) qo‘shni uglerod atomining vodorodi o‘rniga kiradi. Aminokislotalar asosan bir xil sxemada tuzilgan.Aminokislotalarning umumiy xossalari — aminokislotalar tarkibidagi amino va karbon guruhlariga hamda ularning qanday joylashganligiga bog‘liq. O‘simlik va ko‘pchilik mikroorganizmlar aminokislotalarni o‘zlari oddiy birikmalardan (CO2 , suv, ammiak) sintezlay oladi. Yuqorida bayon etilganidek oqsil tarkibidagi ami nokislotalar 20 xil bo‘lib shundan 1 0 tasi almashtirib bo‘lmaydigan 1 0 tasi esa almashtirib bo‘ladigan aminokislotalar hisoblanadi. Aminokislotalar organizmga faqat ovqat tarkibidagina kira di. Bu aminokislotalar yetishmasligi odamlarda har xil kasalliklar ga, hayvonlarda esa mahsuldorlikning pasayishiga, o‘sish va rivojlanishning sekinlashishiga, oqsil biosintezining buzilishiga sa bab bo‘lishi mumkin. Hozirgi vaqtda ko‘p almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalar genetik injeneriya va biotexnologiya usullari bilan olinmoqda. 2)Mavjud hayvon zotlari va madaniy o‘simliklar navlarining genofondi, boshlang‘ich yovvoyi turlarning genofondiga nisbatan kamroq bo‘lishi tabiiydir. Shuning uchun ham seleksion ishlarning yutuqlari asosan o‘simlik yoki hayvonlarning boshlang‘ich guruh larining genetik xilma-xilligi bilan bog‘liq. O‘simliklarning yangi navlari va hayvonlarning yangi zotlarini yaratishda yovvoyi shakl larning foydali belgilarini qidirish va uni aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Madaniy o‘simliklarning xilma-xilligi va geografik tarqa lishini o‘rganish maqsadida rossiyalik genetik va seleksioner olim N.I.Vavilov 1 920–1 940 yillarda Rossiya va chet ellarga bir qator ekspeditsiyalarni uyushtirgan. Bu ekspeditsiyalar davomida dunyo o‘simlik resurslari o‘rganilgan va urug‘chilik uchun g‘oyat muhim kolleksiya to‘plangan. Bular keyinchalik seleksion ishlarda, yangi navlarni yaratishda foydalanilgan.N.I.Vavilov ekspeditsiya natijalari asosida seleksiya nazari yasi uchun muhim hisoblangan, umumiy xulosalarni ishlab chiq di. Madaniy o‘simliklarning kelib chiqishini 7 markazga bo‘ladi. Bu markazlar butun dunyo bo‘ylab tarqalgan. 1 . Janubiy Osiyo tropik markazi. Tropik Hindiston, Hindi-Xi toy, Janubiy Xitoy, Janubiy – Sharqiy Osiyo orollari kiradi (50 % madaniy o‘simliklar, shu jumladan, sholi, shakarqamish va sabza vot ekinlari vatani). 2. Sharqiy Osiyo markazi. Markaziy va Sharqiy Xitoy, Yaponiya, Tayvan orollari, Koreya kiradi (bu yerlardan 20 % dan ortiq madaniy o‘simliklar tarqalgan, jumladan, soya va tariqning vatani hisoblanadi). 3. Janubiy-g‘arbiy Osiyo markazi. Kichik Osiyo, O‘rta Osiyo, Eron-Afg‘oniston, Shimoliy-g‘arbiy Hindistonni o‘z ichiga oladi (1 4 % madaniy o‘simliklar, shu jumladan, bug‘doy, suli, duk kaklilar, zig‘ir, sabzi va boshqa ekinlar vatani). 4. O‘rta yer dengizi markazi. O‘rta dengiz qirg‘oqlaridagi mamlakatlar kiradi (1 1 % madaniy o‘simliklarning, karam, qand lavlagi, beda, zaytun daraxti vatani). 5. Abissiya (Efiopiya) markazi. O‘ziga xos alohida dehqon chilik madaniyatining juda qadimgi o‘chog‘i bo‘lgan (oq jo‘xori, arpa, banan, yovvoyi no‘xat, kofe daraxti vatani). 6. Markaziy Amerika. Janubiy Meksika (oshqovoq, loviya, makkajo‘xori, qalampir, g‘o‘za, kakao daraxti vatani). 7. Janubiy Amerika (And) markazi. Janubiy Amerikaning g‘arbiy sohili bo‘ylab And tog‘lari tizmasi rayonlarining bir qismini o‘z ichiga oladi (kartoshka, ananas, tamaki vatani) kiradi. Hozirgi vaqtda markazlar soni 1 2 tagacha ko‘paytirilgan. N.Vavilov kolleksiyasining subtropik o‘simliklariga tegishli juda katta qismi O‘zbekiston o‘simlikshunoslik institutida hozirgi kunda ham saqlanmoqda va undan yangi navlarni yaratishda foydalanil moqda. Rossiyada saqlanayotgan kolleksiya 320 ming dan ortiq na munalarni o‘z ichiga olib, 1 041 o‘simlik turlariga mansub.Bularga yovvoyi turlar, madaniy o‘simliklarning avlodlari, eski mahalliy navlar kiradi. Dunyo genofondidan olimlar xo‘jalik jihatdan qim matli hisoblangan belgilarning genetik manbalarini tanlab oladilar. Bularga hosildorlik, tezpisharlik, kasalliklar va zararkunandalar ga, qurg‘oqchilik va boshqa ta’sirlarga chidamlilik belgilarini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Zamonaviy genetika uslublari, o‘simliklar seleksiyasida misli ko‘rilmagan yutuqlarga erishishga imkoniyat yaratadi. Masalan, yovvoyi g‘o‘za qimmatli genlari asosida yaratil gan “Toshkent” navlari o‘z vaqtida vilt kasalligiga chidamli eng yaxshi nav hisoblangan. 3)A va T 1 1 *2=22 G va S 7*3=21 22+21 =43. 27-bilet biologiya 1 )Oqsillarning tuzilishi. Organik moddalar ichida eng murak kabi oqsillardir. Ular polimerlar guruhiga kiradi. Polimer molekulasi uzun zanjirdan iborat bo‘lib, bu zanjirda nisbatan oddiy bo‘ladigan monomerlar bir necha marta takrorlanadi. Monomerni A harfi bilan belgilaydigan bo‘lsak, u vaqtda polimer strukturasini quyidagicha A-A-A-A-...A tasvirlash mumkin. Tabiatda oqsillardan tashqari, boshqa polimerlar ham ko‘p, masalan, sellyuloza, kraxmal, kauchuk. Ular bir xil monomer lardan, nuklein kislotalar esa to‘rt xil monomerdan tashkil topgan. Oqsil monomeri aminokislotalardir. Oqsil molekulasi faqat ami nokislotalardan tuzulgan bo‘lsa ham bu monomerlar bir xil emas,oqsil molekulasi tarkibiga bir-biridan farq qiladigan 20 xil amino kislota kiradi. 2)Seleksiyaning asosiy vazifasi – odamlarning oziq-ovqat, este tik va texnik talablarini to‘liq qondiruvchi yuqori mahsuldor hayvon zotlari, o‘simlik navlari va mikroorganizmlar shtammlarini yara tishdan iboratdir. Zot yoki nav (toza liniya) deb, odam tomonidan sun’iy ravishda yaratilgan organizmlar populyatsiyasiga aytiladi. Bular barqaror va qimmatli biologik hamda xo‘jalik xossalariga ega bo‘lib, bu xossalar nasldan-naslga o‘tadi. Har bir zot va nav o‘ziga hos xususiyatga, ya’ni reaksiya normasiga ega. Masalan, tovuqlarning oq lekgorn zoti ko‘p tuxum beradi. Yashash sharoit lari va ozuqa bilan ta’minlanishi yaxshilansa, tuxum berishi ortadi ammo uning massasi amalda oshmaydi. Fenotip (shu jumladan, mahsuldorlik ham) ma’lum sharoitlarda namoyon bo‘ladi, shu sa babli iqlim sharoitlari agrotexnik usullari va boshqarish har xil bo‘lgan hududlar uchun moslashgan zot yoki nav yaratilishi zarur. 3)6000/2=3000*0.34=1 020nm 28-bilet biologiya 1 )Oddiy va murakkab oqsillar. Hujayra tarkibidagi barcha oqsillar ikkita katta guruhga: oddiy va murakkab oqsillarga bo‘li nadi. Oddiy oqsillar faqat aminokislotalardan tashkil topgan bo‘la di. Oddiy oqsillar suvda yoki boshqa eritmalarda erish xususiyati ga qarab bir-biridan farq qiladi. Toza distillangan suvda eriydigan oqsillar albuminlar deb ataladi. Tuxum oqsili, bug‘doy va no‘xat oqsillari albuminlarga misol bo‘ladi. Osh tuzining kuchsiz eritmasi da eriydigan oqsillar globulinlar deyiladi. Qon tarkibidagi oqsillar va ko‘pchilik o‘simlik oqsillari globulinlarning vakillaridir. Tirik or ganizmlarning hujayralarida yana spirtlarda, kuchsiz ishqoriy erit malarda eriydigan oddiy oqsillar ham mavjud. Murakkab oqsillar tarkibidagi boshqa oqsil bo‘lmagan birikma larning xarakteriga qarab, nukleoprotein, xromoprotein, lipoprotein va boshqalarga bo‘linadi. Xromoproteinlar rangli oqsillar bo‘lib, tirik organizmlarda ko‘p tarqalgan. Qondagi gemoglobin oqsili xromopro teinlarga kiradi, uning tarkibida temir atomi mavjud. Nukleoprotein lar oqsil va nuklein kislotalarning birikishidan hosil bo‘lgan murak kab birikmalardir. Ular barcha tirik organizmlarning tarkibida uchray di va yadro hamda sitoplazmaning ajralmas qismi hisoblanadi. 2)Hozirgi vaqtda mikroorganizmlar faoliyatidan turli-tuman tex nologik jarayonlarda keng foydalanilmoqda. Prokariotlar va bir hujayrali eukariotlar hayot faoliyatining mahsuloti bo‘lgan ferment lardan foydalanish xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida yildan- yil ga ko‘paymoqda. Non pishirishda, pivo, vino, turli tuman sut mahsulotlarini tayyorlashda mikroorganizmlar, zamburug‘lar va bakteriyalarning fermentativ faoliyatidan foydalaniladi. Shu mu nosabat bilan sanoat mikrobiologiyasi keng rivojlanmoqda va in son uchun zarur bo‘lgan, moddalarni ko‘p miqdorda ishlab chiqa radigan mikroorganizmlarning yangi shtammlari seleksiyasi jadal o‘smoqda. Bunday shtammlar antibiotiklar, ferment va vitamin preparatlari hamda ozuqabop oqsillarni ishlab chiqishda katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, mikroorganizmlardan B2, B1 2 vitaminlarini olishda foydalaniladi. Yog‘och qipiqlari yoki parafinda o‘sadigan achitqi zamburug‘laridan ozuqabop oqsillar olinadi. Zamburug‘lar tarkibi da 60 % gacha oqsil moddasi to‘planadi. Oqsilga boy bu prepa ratni chorvachilikda qo‘llash natijasida yiliga qo‘shimcha ravish da bir million tonnagacha go‘sht yetishtirish mumkin. Mikroorga nizmlar yordamida almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalarni ishlab chiqish ham muhim ahamiyatga ega.Ozuqa tarkibida bunday moddalarning yetishmasligi organizmlarning o‘sishini keskin sekinlashtiradi. Hayvonlarning an’anaviy ozuqasi tarkibida almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalar kam bo‘ladi. Mikrobiologik yo‘l bilan olingan lizin aminokislotasidan bir tonnasi hayvonlar ozuqasiga qo‘shilsa, o‘nlab tonna hayvonlar ozuqasini tejab qo lish mumkin. Inson uchun zarur bo‘lgan mahsulotlarni tirik hujay ralardan yoki ular yordamida olish texnologiyasi biotexnologiya deb ataladi. Biotexnologiya jadal rivojlanayotgan fanlar qatoriga kiradi. Keyingi 30 yil ichida turli xil bakteriyalar va zamburug‘lar faoliyati dan foydalanishga asoslangan bir qator yangi ishlab chiqarish korxonalari paydo bo‘ldi. Mikroorganizmlar metallurgiya sohasi da ham “faoliyat” ko‘rsatadi. Rudalardan metallarni ajratib olishda qo‘llaniladigan odatdagi texnologiyalar tarkibi jihatdan murakkab bo‘lgan rudalardan keng foydalanishga imkon bermaydi; ularni qayta ishlash natijasida juda ko‘p chiqindilar hosil bo‘ladi, atmos feraga zaharli gazlar ajralib chiqadi. Metallar biotexnologiyasida sulfid bakteriyalari minerallarni ok sidlashi natijasida ko‘pchilik rangli metallar va noyob elementlar eritmalar tarkibiga o‘tadi. Bu usul yordamida dunyo miqyosida bir necha ming tonna mis olinadi. Bu mis ana’naviy usulda olinadigan mislarga nisbatan 2–3 marta arzonga tushadi. Bakteriyalar fao liyati yordamida rudalardan uran, oltin va kumush kabilar ajratib olinib, zararli elementlar mishyak kabilar zararsizlantiradi. Olimlar bakteriya hujayrasiga ma’lum genlarni, shu jumladan odam genini ham kiritish usullarini ishlab chiqdilar. Bu usullar gen muhandisligi deb ataladi. Bakteriya hujayrasi o‘ziga yot (begona) bo‘lgan gen asosida ko‘p miqdorda oqsillarni sintez qiladi. Hozir gi kunda shu yo‘l bilan viruslar ko‘payishini to‘xtatuvchi interfe ron oqsilini, qonda glukozaning miqdorini nazorat qiluvchi insulin oqsilini olishmoqda. Mamlakatimizda mikrobiologiyani rivojlanishi uchun qulay sharoit mavjudligi tufayli bir qator sanoat tarmoqlarini: oziq-ovqat, konserva, sut mahsulotlarini qayta ishlash, antibiotik va vitaminlar ishlab chiqarish sanoatlari yanada rivoj topmoqda. Olimlarimiz A.M.Muzaffarov, M.I.Mavloniy, S.Asqarova, A.Xolmurodov va boshqalar mikrobiologiya fanining rivojlanishi ga katta hissa qo‘shdilar. A.Muzaffarov va uning shogirdlari xlo rella suv o‘tidan chorva mollarining mahsuldorligini oshirishda va bir qator suv o‘tlaridan ifloslangan suv havzalarini tozalashdan keng miqyosda foydalanishni yo‘lga qo‘ydilar. M.Mavloniy bir qator achitqi zamburug‘larini o‘rganib, ularni novvoychilik, chorvachilik va boshqa sohalar uchun achitqilar tayyorlash texnologiyalarini yaratdi. 3)(36+1 4+28+22)×2=200 29-bilet biologiya 1 )Hujayrada oqsillar turli xil funksiyalarni bajaradi. Qurilish funksiyasi — oqsillar hujayra va uning organoidlari membranasini hamda membranasiz organoidlarni hosil qilishda ishtirok etadi. Oqsil membraning ajralmas qismidir. Oqsillarga xos bo‘lgan muhim xususiyatlardan biri katali zatorlik funksiyasidir. Hujayra katalizatorlari odatda fermentlar deb ataladi. Hujayrada kechadigan moddalar almashinuvi jarayo nini fermentlar ta’minlab beradi. Barcha fermentlar oqsil tabiat ga ega bo‘lib hujayraning o‘zida sintezlanadi. Hujayra ichida fer mentlar bir vaqtning o‘zida yuzlab minglab reaksiyalarni tezlata di. Hujayradagi har bir reaksiyaning ketishi uchun ayrim ferment kerak bo‘ladi. Ya’ni har bir ferment alohida birikmaga tanlab ta’sir ko‘rsatish xususiyatiga ega. Signal funksiyasi — hujayra membranasining yuza qismi da o‘zining uchlamchi strukturasini tashqi muhit omillari ta’sirida o‘zgartira oladigan oqsil (radopsin) molekulalari joylashgan. Tash qi muhitdan signallar qabul qilish va hujayraga axborot berib tu rish oqsil strukturalarni o‘zgarishi orqali amalga oshadi. Harakat funksiyasi — yuksak hayvonlarning hujayralari uchun zarur bo‘lgan harakatlarining hamma turlari, sodda hayvon larda kipriklarning tebranishi, xivchinlarning harakatlanishi maxsus qisqaruvchi oqsillar faoliyati tufayli amalga oshadi. Transport funksiyasi — bu oqsillarning o‘ziga kimyoviy ele mentlar yoki biologik faol moddalarni biriktirib olishi va xilma-xil to‘qima hamda organlarga yetkazib berishidir. Eritrotsit tarkibidagi gemoglobin oqsili kislorodni biriktirib olib barcha to‘qima va organ larga tashib beradi, organlar faoliyati natijasida hosil bo‘lgan kar bonat angidrid gazini o‘pkaga olib keladi. Himoya funksiyasi – organizmga yot zarrachalar, begona oqsillar yoki mikroorganizmlar o‘tganda leykositlardan antitana va antitoksinlar ishlab chiqib ularga qarshi kurashadi. Antitana va an titoksinlar ta’sirida immunitet hosil bo‘ladi. Zaxira funksiyasi — ayrim oqsillar sut, tuxum, o‘simlik donlarida zaxira holatda to‘planib embrion, murtak uchun ozuqa sifatida sarf bo‘ladi. Energetik funksiyasi — oqsillar muhim energiya manbayi hamdir. 1 g oqsil kislorod ta’sirida to‘liq parchalanganda 1 7,6 kJ energiya ajralib chiqadi. Oqsillar gormon vazifasini ham bajaradi. Masalan, insulin gormoni oqsil tabiatiga ega bo‘lib, qonda glukoza miqdorini na zorat qilib turadi. Umuman tirik organizmlarga xos bo‘lgan barcha vazifalarni bajarish oqsil molekulalari tomonidan amalga oshiriladi. 2)Vatandoshlarimiz Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Zahiriddin Muxammad Bobur kabi buyuk allomalarimiz o‘zlari ning tibbiyot va ekologiya sohasidagi qarashlari bilan biologiya fanlarining rivojlanishiga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Hozirgi davrda ham biologiya sohasining turli yo‘nalishlarida o‘zbek olimlarining hissalari juda katta va salmoqlidir. Jumladan, akademiklarimiz Q.Zokirov, A.Muzaffarovlar – botanika, T.Zoxi dov, A.Muhammadiyev, J.Azimovlar – zoologiya, Yo.X.To‘raqulov, B.Toshmuhammedovlar biokimyo va endokrinologiya, J.Xamidov hujayra va hujayra injeneriyasi, K.Zufarov hujayraning kimyoviy tarkibi bo‘yicha, S.Mirahmedov, N.Nazirov, O.Jalilovlar seleksiya so hasida, J.Musayev, A.Abdukarimovlar genetika sohasida, akademik I.Abdurahmonov, professorlar R.Muhammedov, O.Odilovalar ge netik injeneriya va biotexnologiya, akademik K.SH.Tojiboyev O‘zbekiston florasini o‘rganish sohasida katta ilmiy tadqiqot ishlarini o‘z shogirdlari bilan olib bormoqdalar. Shuningdek,O‘.T.Allanazorova O‘zbekiston va MDH davlatlari o‘simliklar qoplamini tarqalish qonuniyatlariga asoslanib, geobotanik xari tasini tuzish sohasida ilmiy izlanishlar olib borib fan rivojiga katta hissa qo‘shganlar va qo‘shib bormoqdalar. Davlatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng g‘allachilik, me va-sabzavotchilik, g‘o‘za seleksiyasi va chorvachilik seleksiyasiga alohida e’tibor berilmoqda. O‘zbekistonlik seleksioner olimlar to monidan g‘alla ekinlarining zararkunandalarga chidamli, kam suv talab qiladigan navlari yaratildi. Bulardan ayniqsa, mamlakatimiz sharoitiga mos serhosil “Ulug‘bek-600” va “Sanzor” navlari diqqat ga sazovordir. O‘zbekistonda yaratilayotgan bug‘doy navlari o‘ziga xos bo‘lib, boshqalardan fizik-kimyoviy tarkibi va texnologik xusu siyatlari bilan ajralib turadi. O‘zbekiston g‘o‘za seleksiyasida dunyo miqyosida salmoq li o‘rinlardan birini egallaydi. Shuning uchun ham mamlakatimiz da g‘o‘za navlarini yaratishga katta ahamiyat berib kelinmoqda. G‘o‘za kolleksiyasini yaratishda akademik J.A.Musayev va uning shogirdlarining xizmatlari katta. Olimlarimiz tomonidan g‘o‘za ning serhosil, viltga chidamli navlari ko‘plab yaratilgan. Bularga akademik Sodiq Mirahmedov tomonidan yaratilgan viltga chidam li “Toshkent-1 ”, “Toshkent-2”, “Toshkent-3” navlari, akademiklar Nabijon Nazirov va Oston Jalilovlar tomonidan g‘o‘zaning serhosil “AN-402”, “Samarqand-3”, “Yulduz” kabi navlari mashhurdir. Respublikamiz olimlari keyingi yillarda ham g‘o‘za seleksiyasi sohasida samarali ishlar olib borib, ko‘plab g‘o‘za navlarini yara tishdi. Bularga istiqbolli yangi g‘o‘za navlari: “Buxoro-9”, “Buxo ro-1 2”, “Namangan-39”, “Omad” kabi navlarni misol qilib olish mumkin. Akademik Ibrohim Abduraxmonov genetik injeneriya va biotexnologiya usullarini qo‘llash orqali g‘o‘za genlaridan foydala nishning yangi imkoniyatlarini ochib “Porloq” navini yaratdi. 3)Amilazaning kraxmalga ta’siri 29- §. 4- laboratoriya mashg‘uloti Ishning maqsadi. Amilazaning kraxmalga ta’sirini o‘rganish. Kerakli jihozlar. Probirka, suv, yod, don maysasi. Amilaza fermenti kraxmalni shakargacha parchalaydi. Amila za fermenti unayotgan donlarning tarkibida va odam so‘lagida ko‘p bo‘ladi. Shuning uchun ferment shirasini unayotgan don maysalari dan (sumalakni eslang) yoki so‘lakdan tayyorlash mumkin. Buning uchun og‘izni bir-ikki ho‘plam suv bilan yaxshilab chayqaymiz, so‘ng bir ho‘plam suvni 2–3 daqiqa davomida og‘izda ushlab turiladi va bo‘sh stakanga solinadi. Shu yo‘l bilan tayyorlangan so‘lak eritma si amilaza fermenti shirasi hisoblanadi. Тajriba uchun yana yodning 1 % li va kraxmalning 0,5 % li eritmasi tayyorlanadi. Ishning borishi. 1 . Ikkita quruq probirka olamiz. 2. Birinchi pro birkaga 1 –2 ml suv va 1 –2 ml kraxmal eritmasi quyiladi va yaxshilab aralashtiriladi. Uning ustiga 1 tomchi yod tomiziladi. Ko‘k rang hosil bo‘ladi. 3. Ikkinchi probirkaga 1 –2 ml amilaza fermenti shirasidan va 1 –2 ml kraxmal eritmasidan quyamiz va 5 daqiqa o‘tgandan keyin 1 tomchi yod tomiziladi. Bunda probirkada ko‘k rang emas, balki qizg‘ish yoki sariq rang paydo bo‘ladi. Bu kraxmalni ferment ta’sirida parchalanganidan darak beradi. 30-bilet biologiya 1 )DNK molekulasi ikki zanjirdan tuzilgan qo‘sh spiral bo‘lgani uchun uning sintezi shu qo‘sh spiralni yaratishdan iborat. Bu zanjirlar bir-biriga to‘la komplementar, ya’ni biri ikkinchisini to‘ldirib turadi. DNK molekulasining sintezi uning boshlang‘ich qo‘sh zanjirining ikkita alohida zanjirlarga ajralishiga va ular har birining strukturasiga mos ikkinchi zanjir yaratilishiga asoslangan. DNK zanjirlarini bir-biridan ajratuvchi alohida ferment mavjud bo‘lib, bu ferment DNK molekulasida asta siljib, birin-ke tin nukleotidlar orasidagi kuchsiz vodorod bog‘larini uzadi. Boshqa ferment esa har bir alohida zanjir bo‘ylab harakatlanishi davomida eski zanjir nukleotidlarga komplementar bo‘lgan yangi zanjir nuk leotidlarni ulaydi. Demak, yangi sintezlangan DNK ikki zanjirli duragay molekula bo‘lib, uning bitta zanjiri eski, ikkinchisi esa yangidir. Bu jarayonda bir zanjirdagi adenin A qarshisida ikkinchi zanjirda timin T, guanin G qarshisida sitozin C va aksincha, joylashadi. DNK molekulasining ikki hissa ortishiga DNK replikatsiyasi deyiladi. 2)Jinssiz ko‘payish. Jinssiz ko‘payish tirik tabiatda o‘simliklar va hayvonlar orasida keng tarqalgan. Jinssiz ko‘payishda ona organizmidagi bitta yoki bir nechta somatik hujayralar guruhidan yangi organizm rivojlanadi. Ko‘pchilik bir hujayrali organizmlar jinssiz yo‘l bilan ko‘payadi. Bir hujayrali organizmlarning bo‘linib ko‘payishini quyidagi xillarga ajratish mumkin.1 . Ikkiga bo‘linish;2. Shizogoniya — ko‘p bo‘laklarga bo‘linish.;3. Kurtaklanib ko‘payish;Sporalar hosil qilib ko‘payish,;Ko‘p hujayralilarda jinssiz ko‘payish usullari mavjud bo‘lib uni quyidagi xillarga ajratish mumkin: 1 . Vegetativ ko‘payish;2. Kurtaklanib ko‘payish;3. Bo‘linib ko‘payish;4. Sporalar orqali ko‘payish. 3)hammasi sog' bo'ladi. Yüklə 57,64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|