Foydali qazilma konlarining klassifikasiyalarga ajratish

FOYDALI QAZILMA KONLARINING KLASSIFIKASIYALARGA AJRATISH.

Reja:

1. Foydali qazilma konlarini sanoat va genetik tiplari haqida
2. Foydalm qazilmalarning razvedkasi va sanoat turlarini baxolash foydali qazilmalarni qidirish usullari
3.Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning asosiy usulalari va vazifalari

Qidiruv ishlarining asosiy maqsadi ma'lum turdagi foydali qazilmalar uchraydigan istiqbolli kon uchastkalarini ularning bashoratlangan resurslarining yig’ma baxosi bilan birgalikda aniqlash va qidirishdan iboratdir.

Umumiy qidiruv ishlardan farqi: ularning qidiruv yunalishdagi turining zichligi, yuqori qatlamda laxim va quduqlarni burg’ulash xamda maxsus turli qidiruv usullarini keng ko’lamda qullash, geofizik va geoximik suratga olishdan iboratdir.
Foydali qazilma turlari, qazilma konlari va ma'dan maydonlarining murakkab tuzilishi va o’lchamlariga bog’liq xolda qidiruv ishlari masshtablari 1:50000 dan 1:5000 gacha o’zgarishi mumkin.
Ko’plab rangli, kamyob metallarning qazilma konlari qidiruvi 1:10000 masshtabda olish boriladi, xajm jixatdan katta bo’lmagan p'yezooptik minerallar qazilma konlarining, qimmatbaxo toshlarning va boshqa qimmatbaxo foydali qazilmalarning qidiruvi esa 1:5000 masshtabda olib boriladi.
Qidiruv ishlarining oxirada samaradorlik ma'dan maydonllarida mavjud bo’lgan foydali qazilma konlari chegaralanadi va ular R2 kategoriya bo’yicha baxolanadi. Bashoratlangan resursli uchastkalardagi ishlar esa R1 kategoriya bo’yicha baxolanadi.
Qidiruv baxolash ishlari qidiruv etapidan razvedka etapiga o’tuvchi stadiya kabi, geologik-razvedka jarayonida muxim o’rin egallaydi. Geologik-razvetka ishlaridagi boshqa stadiyalardan farqi shundaki, baxolash va chegarash amaliy jixatdan mos tushadi. Qidiruv baxolash ishlariga quyidagilar kiradi:
— Konning asosiy geologik tuzilishining xosligi; 
—mineral tipidagi foydali qazilmalarning va geologik sanoat tipidagi konlarni to’liq aniqlash;
— Yo’qori qatlamdan dastlabki yuz metrlardagi chuqurlikda sanoat konini aniqlash va kon maydonini chegaralash;
— Yopish shartlari morfologiyasini terma baxolash;
— Mineral xom ashyoniyeng texnologik tarkibini bashoratlangan tarzda baxolash;
— Zaxira va kondagi resurslarning baxolanishiga qarab, brak maxsulotlarni aniqlash uchun ma'lumollar yigish:
Qidiruv baxolash ishlari katta masshtabdagi xaritalash, xamda foydali qazilmalarni va ortiqcha jinslarning geologiya —mineralogik tarkibi va mukammal tuzilishini yunaltirilgan geofizik va geoximik qidiruvlarda, yuqori qoplamli kon laximlarini xaritaga tushiruvchi, qidiruvchi va razvedka qiluvchi quduqlarni o’tkazish va kalonkali burg’ulashni qo’llashni o’z ichiga qamrab oladi.
Qidiruv —suratga olish ishlarining yig’indisidan foydali qazmilmalarning namunasi kiritilgan 1:2000 masshtabdagi konning geologik tuzilishi xaritasi tuziladi. Murakab tuzilishda bo’lmagan katta konlar uchun 1:5000 —:10000 masshtabli karta tuziladi. Kuchli, qalin qatlamlar yoki umuman yer yuzasiga chiqmagan joylarda qidiruv baxolash ishlari po rednoy seti razvedka quduqlari orqali amalga oshiriladi. Bir necha konditsion qirqimlari tasdiqlangandan keyingina butun ob'yektdagi foydali qazilmalarini tekshirish tavsiya etiladi. Undan keyin ma'dan miqdorini baxolash uchun burg’ulash ishlariga o’tiladi. Qidiruv ishlarining natijasida resurslarni baxolash R1 kategoriya asosida amalga oshiriladi. Qidiruv baxolash ishlari natijasida konning sanoatda egallangan o’rni xaqida TIF ya'ni texnik iqtisodiy fikrlash tuziladi. TIFda: konning iqtisodiy geografik shart —sharoiti uning geografik tuzilishi, kon texnik xususiyatlari, foyda olish usullari, tashish va mineral xom —ashyoni qayta ishlash ko’rib chiqiladi.
TIF yakunida kon korxonasining texnik iqtisodiy ko’rsatkichlari va geologik iqtisodiy analizm bilan tenglatirilib, ob'yektda oldindan razvetka ishlarini o’tkazish xaqida rekomendatsiya beriladi.
Foydali qazilma konlarida kon korxonlarining qurilishini loyixalashga qadar, ikki davr, ya'ni: oldindan razvedka va mukammal razvedkadan iborat razvedka ishlari olib boriladi.
Qidiruv baxolash ishlari natijasida olingan TIFning geologik —iqtisodiy baxosiga asosan topilgan foydali qazilma konlarida oldindan razvedka ishlari olib boriladi.
Oldindan razvedka ishlarining maqsadi: mineral xom —ashyoning o’rtacha sifati va mineralizatsiya sanoatining umumiy masshtablarini aniqlash, ularning texnologik tuzilishining umumiy baxosini, va konning kon —geologik sharoitini o’rganagan xolda ularning sanoatda tadbiq etilishi va ularning ishlab chiqarish xajmini aniqlashdan iboratdir. Oldindan razvedka ishlarining baxosi va izlash ob'yektlari konning umumiy chegaralari bo’lib xisoblanadi.
Oldindan qidiruv ishlariga quyidagilar kiradi:
— Konning geologik umumiy tuzilishining xossalarini o’rganish;
— Konning umumiy chegaralarini, foydali qazilmaning o’rtacha sifatni, yotish sharoitlarini, marfologiyani aniqlash;
— Marfologiya va qatlamlarning sharoitini terma baxolash;
— Foydali qazilmalarning texnologik turlarini aniqlash, ularning ishlab chiqarish texnologiyasining son jixatdan belgilarini aniqlash;
— Konlarning mukammal etalonli maydonlarida, umumiy kon —geologik sharoitlarida ishga tushishini baxolash;
— Konning va uning vaqtinchalik TIF da konditsiyasini ishga tushirish, iqtisodiy xisob —kitob natijasini yig’ish;
— Konning umumiy zaxirasini S2 kategoriya asosida xisoblash va geologik razvedka ishlarining mukammalliligini maydonlar chegarasi S2 kategoriya asosida to’g’rilash;
Oldindan razvedka stadiyasida joylarda keng ko’lamli va turli geologik razvedka ishlari olib boriladi. Bu ishlarning asosiy texnik vositasi bo’lib quyidagilar hisoblanadi: yuqori qatlamli kon laximlari, va burg’ulash quduqlari, preimuhestvenno kolonkovogo bureniya. Yer osti kon laximlarini ishlab chiqish cheklangan xajmda olib boriladi. Konlarning geologik tuzilishida kon laximlarining roli oldindan razvedka ishlaridagi asosiy texnik vosita kabi o’sib boradi. Oldindan razvedka ishlarining yakuniy etapida xamma olingan ma'lumotlar yig’indisidan texnologik xarita tuziladi va turli texnologik tip va nolar buyicha ma'dan zaxiralarini xisoblash uchun qirqimlar olinadi. Oldindan razvedka ishlaridagi ma'lumotlar asosida olingan zaxiralar xisobi S2 kategoriya buyicha tasniflanadi. Oldindan razvedka ishlarining yig’indisi bo’yicha texnik iqtisodiy ma'ruza TIM tuziladi, unda konning sanoatga tadbiq etilish vaqtlari tavsifnomasi beriladi.
Geologik qidiruv natijasida kon topilgach, shu konni tashkil qilgan foydali konning zaxirasi aniqlanadi. Chunki foydali qazilma qimmatbaxo bo`lsa xam, xarajatlarni qoplamasligi mumkin. Lekin ba`zi bir konlar sarflanadigan xarajatlarni qoplamasa xam qazib olinadi. Chunki bunday konlarda mavjud bo`lgan foydali qazilmalar xalq xo`jaligi uchun juda zarur bo`lishi mumkin.
Kon zahira qazilmaning xajmi, vazni nuqtai nazaridan hisoblanadi. Zaxiraning miqdorini aniqlash uchun uning yotish kengligi, uzunligini, qalinligini ko`paytirish kerak. Zaxira xajmi kub metrda o`lchanadi. Vaznini topish uchun xajmini zichligiga ko`paytiriladi, tonnada o`lchanadi.
V q L* H * m, m3
L – Kon qatlamining uzunligi m.
H – Kon qatlami yoki ruda tomirining yotish uzunligi m
m – Kon qatlamining qalinligi, m
QqV (m)
V – Konning xajmi, m3.
(-ruda zichligi, tG`m3.
Rudaning zichligi deganda 1m3 xajmga ega bo`lgan foydali qazilmada necha tonna ruda borligi tushuniladi. Xar bir konda aniqlangan foydali qazilma miqdori geologik zaxira deb ataladi, ya`ni foydali qazilmaning umumiy miqdori tushuniladi. Geolgik zaxira o`z axamiyatiga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi, balansli, balansdan tashqari, sanoatga yaroqli. Kon zaxirasidagi umumiy foydali qazilma miqdorining bunday turlarga bo`linishiga sabab rudali jinsda foydali qazilmaning tarkibi bir xil bo`lmaydi (1-rasm).
1- rasm. Qazilma jinsining joylashish elementlari.
1-foydali qazilma; 2-qalinligi;3–ostki yon; 4–ustki yon; 5-chiziqligi; 6–og`ish burchagi.
Balansli zaxira deganda zamonaviy texnologiya taraqqiyoti darajasida iqtisodiy jixatdan qazib olish samarali bo`lgan umumiy miqdorning qismi tushuniladi. Balansdan tashqari zaxira deganda zamonaviy texnologiya taraqqiyoti darajisida qazib olish iqtisodiy jixatdan samarasiz bo`lgan umumiy miqdorning tegishli qismi tushuniladi. Umumiy miqdorning tegishli qismida foydali mineral yetarli bo`lmaydi. Lekin keyinchalik umumiy ruda miqdorining bunday qismi qazib olish va metallni bunday rudadan ajratib olish texnologiyasi va texnikasi rivojlanishi natijasida balansga o`tkazilishi mumkin.
Foydali qazilmaning balansli miqdori xam xar doim to`liq qazib olinmaydi. Yerning ustki qismida joylashgan inshootlarni va yer osti laxmlarining geometrik o`lchamlarini butunligini saqlab turish maqsadidayer osti xavfsizlik tirgagi sifatida bir qism ruda qoldiriladi. Ba`zi bir foydali qazilmalar qazib olinayotganda xosil bo`lgan bo`shliqning yon tomonlarini va shiftini butunligicha saqlab turish maqsadida foydali qazilmaning o`zidan tabiy tirgak qoldiriladi. Tirgakning katta-kichikligi va shakli qazish natijasida hosil bo`lgan bo`shliqqa ta`sir qilayotgan kon bosimiga bog`liq. Kupincha tirgak turtburchak, uzun tug`ri burchakli, doira, ellips shaklida qoldiriladi.
Qazib olingan rudaning miqdori uni balansi miqdoridan kam yoki ko`p bo`lishi mumkin. Kamayishining sababi yer ostidagi rudaning bir muncha miqdori nobud bo`lishidir. Rudaga yon atrofdagi jinslar qo`shilib ketsa, unda qazilma miqdori ko`payib ketishi mumkin.
Foydali qazilma zaxirasi. Foydali qazilma zaxirasi o`rganilish darajasi buyicha qo`yidagi toifalarga bo`linadi:

1. 
   Mujassam tekshirilgan – A, V va S toifalar.
   
2. 
   Xammasi baxolangan – S2 toifa.
   

“A” toifali zaxirasi quyidagi talablarga javob berishi lozim:

• 
  O`lchamlari belgilangan;
  
• 
  foydali qazilmaning tabiiy joylashish sharoiti va shakli anialangan;
  
• 
  foydali qazilma ichida joylashgan atrof kon jinslarining tarxi ajratilgan va belgilangan;
  
• 
  foydali qazilmaning ichki tuzilishi va tabiiy joylashish sharoiti belgilangan;
  
• 
  tabiiy sharoitda hosil bo`lgan minerallarning turlari aniqlangan;
  
• 
  Foydali qazilmaning tarxi belgilangan yoki laxmlar yordamida aniqlangan.
  

“S1” kategoriyali zaxirasi quyidagi talablarni qoniqtirishi lozim:

• 
  foydali qazilmaning shakli va o`lchami belgilangan;
  
• 
  foydali qazilmaning texnologik xususiyati sanoatga yaroqli deb baxolash uchun yetarli darajada o`rganilgan;
  
• 
  foydali qazilmalarning tarxi aniqlangan yoki laxmlar yordamida aniqlangan;
  

“S2” kategoriyali zaxirasi quyidagi talablarga javob berishi lozim:

• 
  foydali qazilmaning o`lchamlari, shakli, ichki tuzulishi va tabiiy joylashish sharoiti o`rganilgan;
  
• 
  foydali qazilmaning xusuiyatlari laboratoriya sharoitida aniqlangan;
  
• 
  Geologik ma`lumotlarga asoslanib foydali qazilmaga yul ochish mumkinligi belgilanadi.