O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’limi vazirligi

Gazdan zaharlanganda birinchi yordam qanday ko‘rsatiladi?
— Barcha holatdagi og‘ir zaharlanishlarda, avvalo, zudlik bilan tez tibbiy yordam chaqirish zarur, — deydi Chilonzor tumanidagi 36-sonli oilaviy poliklinika oliy toifali shifokori Mamlakat Shamsiyeva. — Ular yetib kelgunga qadar jabrlanuvchini gazlangan hududdan toza havoga olib chiqish kerak. Shundan so‘ng uni qo‘l va oyoqlari ko‘tarilgan holatda yotqizish, nafas olishiga xalaqit beruvchi barcha narsalarni bartaraf qilish — tugmalarni yechib, yoqani ochish, kamarni bo‘shatish, jabrlanuvchining uxlab qolmasligini nazorat qilish shart. Bemorni yurgizish mutlaqo taqiqlanadi. Jabrlanuvchi nafas olmayotgan bo‘lsa, unga toza havoda yoki havosi yaxshi aylanadigan xonada sun’iy nafas oldirishni boshlash lozim. Nashatir spirtini hidlatish, jabrlanuvchining holati yaxshi bo‘lsa, issiq choy yoki qahva ichirish kerak. Tez tibbiy yordam yetib kelgach, jabr­lanuvchi tegishli tartibda shifoxonaga yotqiziladi.
Kеyingi paytlarda aholi orasida tabiiy gazdan noto’g’ri foydalanish bilan bog’liq
baxtsiz hodisalar noxush oqibatlarga olib kеlmoqda. Soha mutaxassislari tomonidan
ushbu hodisalarning kеlib chiqish sabablari o’rganilib chiqilganda, xonadonlarning
isitish tizimlariga tabiiy gazning ulanishida mе’yor talablari va ehtiyot choralari
ko’rilmaganligi, tabiiy gaz oqimining bеxosdan uzilib qolishi, avtomashinalarga gaz
sig’imlarining mе’yor talablari asosida o’rnatilmaganligi, aholini gaz asboblaridan
foydalanish qoidalariga rioya etmaganligi, bu borada yetarli malakaga ega emasligi
natijasida, aholining, ayniqsa yosh bolalarning tabiiy va is gazidan zahrlanishi
hodisalari ro’y bеrayotganligi kuzatilmoqda.
Monooksid uglerod (is gazi, uglerod oksid) – rangsiz, hatto yuqori
kontsentratsiya sharoitida taʼmsiz va hidsiz zaharli kimyoviy birikma, havodan yengil
boʼlgan gaz.
Is gazi hidsiz boʼlgani bois juda xavfli. Umumzaharlovchi taʼsiri tufayli muhim
aʼzo va tizimlarga zaharli taʼsir koʼrsatib, oʼlimga sabab boʼlishi mumkin.
Havoda 12,5-74% dan ortiq kontsentratsiyada portlaydi. Is gazining kichik
konsentratsiyasi (0,08% dan koʼp boʼlmagan) boʼgʼilish va bosh ogʼrigʼiga sabab
boʼladi, 0,32% dan oshganda hushdan ketish va falajlik kuzatiladi. Ushbu
konsentratsiyaga 25-30 daqiqa taʼsir qilganda, oʼlim ehtimoli yuqori.
Is gazi tarkibida uglerod boʼlgan har qanday materiallar, masalan, benzin, tabiiy
gaz, dizel yoqilgʼisi, koʼmir, oʼtin va boshqa organik materiallar, shu jumladan mebel
va uy-roʼzgʼor buyumlari yondirilganda hosil boʼladi. Agar yonish paytida kislorod
yetishmasligi (ayniqsa, yopiq yoki yomon shamollantiriladigan joyda) kuzatilsa, bu
uglerodning toʼliq oksidlanmasligiga va is gazi hosil boʼlishiga olib keladi.
Is gazi hosil boʼlishini maxsus qurilmalarsiz aniqlash mumkin emas, chunki
havoning rangi, taʼmi va hidi oʼzgarmaydi. Shu sababli is gazini aniqlash uchun
maxsus tizimlar ishlab chiqarilmoqda, ular maishiy turmush va ishlab chiqarish
jarayonlarining xavfsizligini taʼminlashga hamda sogʼliq uchun xavflarni
kamaytirishga yordam beradi.
MUHOKAMA
Odam muntazam havo bilan nafas olganda (CO)ning yarim chiqarilish muddati
taxminan 300 daqiqani tashkil qiladi.
Agar siz kislorodga boy havodan yoki havoni filtrlaydigan niqob orqali nafas
olsangiz, yarim chiqarilish davri taxminan 90 daqiqani tashkil qiladi.
100% giperbarik kislorodda bu muddat taxminan 30 daqiqagacha
qisqaradi.[1,2,5]
Tabiiy gaz togʼ choʼkindi jinslari hosil qilgan, asosan metan, qisman boshqa
gazlardan iborat boʼlgan uglevodorodlar aralashmasi hisoblanadi.
Tabiiy gazning asosiy qismini metan (CH4) tashkil qiladi – 70 dan 98% gacha.
Tabiiy gaz tarkibiga nisbatan ogʼirroq boʼlgan uglevodorodlar – metan gologenlari
kirishi mumkin:
etan (C2H6), rangsiz, hidsiz va taʼmsiz gaz. Havodan ogʼir. Yonish va portlash
xususiyatiga ega. Yoqilgʼi sifatida ishlatilmaydi. Toksiklik darajasi past, lekin inson
salomatligi uchun xavfli.
propan (C3H8), rangsiz, hidsiz gaz. Zaharli. Metandan farqli oʼlaroq, u xona
haroratida va nisbatan past bosimda (12-15 atm) suyuladi, bu uni saqlash va tashishni
osonlashtiradi.
butan (C4H10), oʼziga xos hidli rangsiz gaz. Zaharli. Havodan ikki baravar
ogʼir.
Pentan (C5H12). uchta izomerga ega (normal pentan, izopentan va neopentan).
Oddiy pentan va izopentan oʼziga xos hidga ega boʼlgan juda uchuvchan mobil
suyuqliklardir. Neopentan oʼziga xos hidga ega boʼlgan rangsiz gaz. Yonish va
portlash xususiyatiga ega. Zaharli. Maishiy
turmushda foydalanish uchun ikki turdagi gaz aralashmasi ishlatiladi – ballonlarga
joylangan propan-butan va quvur orqali yetkazib beriladigan metan.
Metan havo ogʼirligining yarmini tashkil etganligi sababli, u sizib chiqqanda
honaning yuqori qismda toʼplanadi. Propan-butan aralashmasi, aksincha, pastga
tushadi. Bu favqulodda vaziyatlarda eʼtiborga olinishi kerak.
Аlanganing qizil rangga kirishi havodagi gazning yuqori kontsentratsiyasidan
darak beradi. Olovning koʼk rangiga qarab gazning sifati baholanadi. Sof gaz moviy
rangda yonadi. Аlanga rangining ahamiyati: sariq “til”larning mavjudligi gazda
har xil aralashmalarning mavjudligidan darak beradi;
toʼq sariq rang kislorod chang va qurum aralashganligidan darak beradi;
qizil rang esa havoda is gazi miqdorining koʼpayganini koʼrsatadi.
Agar havoda gaz miqdori chegaradan oshsa zaharlanishga olib keladi. Xavfli
kontsentratsiyadagi gaz uchqun tufayli portlashni keltirib chiqaradi, bu yongʼinga va
uyning tuzilmalarini yoʼq boʼlishiga olib keladi.
Metan yoki propan-butan bugʼlaridan nafas olish odamda bosh ogʼrigʼi,
boʼgʼilish, ogʼizning qurishiga sabab boʼladi. Shuning uchun agar siz toʼsatdan
oʼzingizni yomon his qilsangiz, uydagi barcha gaz uskunalarini tekshirishingiz kerak.
Toza tabiiy gaz rangsiz va hidsizdir. Gaz sizib chiqishini aniqlash imkoniyatini
yengillashtirish uchun unga oz miqdorda yoqimsiz hidga ega boʼlgan odorantlar
qoʼshiladi.[2,3,4]
Gaz oqimining to‘satdan (avariyaviy) uzilishi va qayta ulanishi natijasida, xona
ichida gaz to‘planishi, yonib turgan gaz anjomlarini qarovsiz qoldirish, isitish asbobanjomlariga gazni ulashda xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik, gaz quvurlariga
o’zboshimchalik bilan ulanish oqibatida havo-gaz aralashmasini portlashi hamda
yong’in sodir bo‘lishi mumkin. Shuningdek, aholi tomonidan xavfsizlik talablariga
javob bermaydigan qo’lbola, nostandart gaz jihozlaridan foydalanish, gaz
tarmoqlariga rezina shlang orqali ulanish, nosoz holatdagi dudburonlardan hamda
xonadon ichida ochiq olovdan isitish maqsadida foydalanish holatlarining uchrab
turishi fuqarolarining is gazidan zaharlanishiga hamda havo-gaz aralashmasini
chaqnashi natijasida jabrlanishi, hattoki halok bo’lishiga olib keladi.
Bir qancha profilaktik tadbirlar o’tkazilishiga qaramasdan aholi o’rtasida tabiiy
gaz sizib chiqishi, havo gaz aralashmasining chaqnashi va is gazidan zaharlanish
holatlari kun sayin ko’paymoqda. Uning oldini olishning bir qancha usullari mavjud
bo’lib, samarali va xavfsiz usullaridan biri bu xonadonlarda tabiiy gaz sizib chiqishi
va is gazini paydo bo’lishini monitoring qiluvchi va xabar beruvchi qurilmalar
(gazoanalizatorlar, detektorlar) xisoblanadi. Hozirgi kunda ko’plab sanoat, maishiy
xizmat ko’rsatish binolari hamda aholi yashash xonadonlarida turli xildagi zamonaviy
gazoanalizatorlar bilan jixozlangan bo’lishiga qaramasdan yildan yilga tabiiy gaz va
havo aralashmasi chaqnashi va is gazidan zaharlanish holatlari ko’payib
borayotganini statistik ma’lumotlar ko’rsatib turipti. Ko’ngilsiz xodisalarning oldini
olishga mo’ljallangan qurilmalarni yutuq va foydali tomonlarini ko’rib chiqadigan
bo’lsak: Bu gazoanalizatorlarni qo’llagan holda bir xonadon yoki bir xona
xavfsizligini ta’minlash mumkin lekin ushbu analizatorlarni bir qator kamchiliklari
mavjud.
-qo’llash doirasi: bu gazoanalizatorlar bir xonadon yoki bitta maishiy xona
uchun qo’llashga mo’ljallangan;
- tan narx qimmatligi;
- barcha savdo shaxobchalaridan topish imkoni yo’qligi;
- aholining barcha qatlamlariga yetkazib berishdagi muammolar;
- bu qurilmalar doimiy elektr ta’minoti yoki manbaiga ulangan tarzda ishlaydi elektr ta’minoti bilan bog’liq muammolar.
Natija. Shunga o’xshash yana ko’plab muammo va kamchiliklarni inobatga olgan holda yangi “Xonadon, sanoat va maishiy binolarda tabiiy gazni sizib chiqishini va is gazini paydo bo’lishini monitoring qiluvchi va xabar beruvchi qurilma to’plamlari”ni yaratish zaruriyati paydo bo’ldi. Innovatsion yechim: Bugunga qadar yaratilgan gazoanalizatorlarni kamchiliklarini inobatga olgan holda galdagi vazifa har tomonlama qulay hamda havfsiz tizimli ogohlantiruvchi qurilma yaratish. Ushbu qurilmaning farqli jixati nafaqat bir xonadon balki qo’shnilarni ham ogohlantira oladigan tizimli bosh qurilmaga ega bo’ladi. Bosh qurilma ko’p qavatli uylarning podyez qismiga o’rnatiladi hamda, har bir honadondan kelgan signalga ko’ra boshqalarni ham ogohlantiradi. Bu qurilma to’plamining afzalligi uning qamrov doirasining kengligida uni mahalla guzari yoki odamlar ko’p to’planadigan joylarga o’rnatish esa katta samara beradi. Bu to’plamning bosh qurilmasini to’g’ridan to’g’ri shahar gaz taminoti korxonasiga xabar berishini ham ta’minlash mumkin. Natijada esa nafaqat bir honadon balkim butun uyda yashovchilar yoki mahalla fuqarolarining sog’ligi va hayot faoliyati tarzini buzilishining oldi olinadi. Qurilmaga o’rnatilgan tok manbai esa elektr ta’minoti uzilib qolgan hollarda 4-6 soat davomida qurilma ishlashini ta’minlab bera oladi. Bu esa qurilmaning uzluksiz ishlashini ta’minlaydi.

O’z vaqtida ogohlantirish qutqarish demakdir. Bizning maqsadimiz “Xonadon, sanoat va maishiy binolarda tabiiy gazni sizib chiqishini va is gazini paydo bo’lishini monitoring qiluvchi va xabar beruvchi qurilma to’plamlari”ni yaratib aholining barcha qatlamlarini tabiiy gaz sizib chiqishi va chaqnashi hamda is gazidan zaharlanib halok bo’lishi, jarohat olishi, yohud hayot faoliyati jarayoni buzilishini oldini olishdan iborat.
Is gazi – yonuvchi modda va materiallarning (gaz, yog’och, ko’mir kabilar) chala yonishi natijasida hosil bo’ladigan rangsiz va hidsiz gaz hamda zaharli modda hisoblanadi. Is gazining ajralishi nostandart va nosoz gaz asboblaridan hamda isitish pechlaridan foydalanish, talabga javob bermaydigan dudbo’ronlarni o’rnatish yoki ularni noto’g’ri o’rnatish, mavjudlarini o’z vaqtida tozalamaslik, gazning yetarli miqdorda havo bilan aralashmasligi kabilar tufayli sodir bo’ladi.
Is gazi vujudga kelishi sabablariga yo’l qo’ymaslik va undan zaharlanmaslik uchun bir qator ehtiyot choralarini ko’rish tavsiya etiladi:
Gaz va muqobil yoqilg’i (ko’mir, o’tin va boshqa) turlaridan foydalanishda xavfsizlik qoidalariga qat’iy rioya etish;
Nostandart (qo’lbola yasalgan) yoki sertifikatga ega bo’lmagan isitish pechlari va anjomlaridan foydalanmaslik;
Isitish pechlarining dudbo’ronlarini toza va soz holatda bo’lishini ta’minlash;
Gaz yoki boshqa muqobil yoqilg’iga moslashtirilgan isitish pechlari hamda suyultirilgan uglevodorod gaz ballonlari (anjomlari)ni dam olish (uxlash) xonalariga olib kirmaslik;
Oshxonada o’rnatilgan tabiiy gazda ishlovchi gaz plitalardan xonalarni isitish maqsadida foydalanmaslik;
Havo almashmaydigan xonalarni isitishda ochiq olov (ko’mir va o’tin cho’g’lari)dan foydalanmaslik;
Havoni almashtiruvchi shamollatish shaxtalari yoki tuynuklarni ochiq va ishchi holatda bo’lishini ta’minlash;
Xonadonlarga is gazini aniqlovchi qurilma o’rnatish tavsiya qilinadi. Zero, qurilmani sotib olish va o’rnatish xarajatlari oila a’zolari, ayniqsa yosh bolalarning hayotidan qimmatga tushmasligi aniq.
Gaz ballonlarini isiqlik manbaiga yaqin joyda qoldirmaslik lozim. Agarda binoda gaz hidi sezilsa, oyna va eshiklarni zudlik bilan ochish, ko’chaga chiqish va 104 raqami orqali gaz xo’jaligi avariya xizmati yoki 1050 raqami bo’yicha qutqaruv xizmatiga qo’ng’iroq qilish kerak. Bunday holatlarda chiroq, olov yoqish, elektr uskunalarini ishga tushirish taqiqlanadi.