O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus

3-mavzu. Mustaqil O‘zbekiston respublikasining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati.
Reja:

1. Mustaqillik arafasida respublikadagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvol. Oʻzlikni anglashga intilishning kuchayishi.

2. Mustaqillikning eʼlon qilinishi. Oʻzbekiston Respublikasining tashkil etilishi.

3. Mustaqillikning ilk davrida davlat suverenitetini mustahkamlash yoʻlidagi saʼy-harakatlar.

4.Mustaqil Oʻzbekiston davlatining yuzaga kelishi va mustahkamlanishida I. Karimovning tarixiy xizmatlari.
Sobiq ittifoq va respublikalar о‘rtasidagi munosabatlar tobora taranglashib, markaz boshqaruv qobiliyatini yо‘qotgan, har bir mintaqa, har bir respublika о‘z holiga tashlab qо‘yilgan bir sharoitda О‘zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti I. Karimov Oliy Kengash sessiyasini chaqirish va unda О‘zbekiston Mustaqilligi haqida Qonun qabul qilishni talab qildi.

О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi 1991 yil 26 avgust kuni О‘zbekistonning davlat mustaqilligi tо‘g‘risida qonun loyihasini tayyorlash hamda 31 avgustda Oliy Kengash sessiyasini chaqirishga qaror qildi.

О‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qо‘mitasi va Markaziy nazorat qо‘mitasining 28 avgustda bо‘lgan qо‘shma Plenumi Respublika Kompartiyasining KPSS MQ bilan har qanday aloqasini tо‘xtatishga, KPSSning barcha tashkilotlaridan chiqishga, uning Markaziy organlaridagi о‘z vakillarini chaqirib olishga qaror qildi.

Ana shunday vaziyatda О‘zbekiston Oliy Kengashining XII chaqiriq navbatdan tashqari VI sessiyasi 1991 yil 31 avgustda о‘z ishini boshladi. О‘zbekistonning mustaqil davlat deb e’lon qilinishida mazkur sessiya katta tarixiy ahamiyat kasb etishini alohida ta’kidlash lozim. Unda «О‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi tо‘g‘risida» hamda «О‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog‘i tо‘g‘risida»gi masalalar kun tartibiga qо‘yilib, qizg‘in muhokama qilindi.

Sessiyada О‘zbekistonning birinchi prezidenti I.A. Karimov nutq sо‘zlab, sobiq Ittifoqda sо‘ngi paytlarda yuz bergan ijtimoiy – siyosiy voqealarni, davlat tо‘ntarishiga urinish oqibatlarini tahlil qilib, ular О‘zbekiston taqdiriga, xalqimiz tarixiga bevosita daxldor ekanligini har tomonlama asoslab berdi. Vaziyatdan kelib chiqqan holda, О‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini e’lon qildi va uni mustaqillik tо‘g‘risidagi qonun bilan mustahkamlashni taklif qildi.

Oliy Kengash deputatlari moddama – modda muhokamadan sо‘ng «О‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari tо‘g‘risida»gi qonunni qabul qildilar.

Sо‘ngra «О‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi tо‘g‘risidagi Oliy Kengash Bayonoti» qabul qilindi. Bayonotda bunday deyilgan edi: ... «Mustaqillik deklaratsiyasini amalga oshira borib, О‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi О‘zbekistonning Davlat mustaqilligini va ozod suveren davlat – О‘zbekiston Respublikasi tashkil etilganligini tantanali ravishda e’lon qiladi».

Oliy Kengash sessiyasida «О‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini e’lon qilish tо‘g‘risida» qaror qabul qilindi. Mazkur qarorda:

1) Respublikaning davlat mustaqilligi tо‘g‘risidagi Oliy Kengash bayonoti tasdiqlansin va respublika bundan buyon О‘zbekiston Respublikasi deb atalsin;

2) 1 sentabr – О‘zbekiston Respublikasining Mustaqillik kuni, deb belgilansin va 1991 yildan boshlab bu kun bayram va dam olish kuni deb e’lon qilinsin, deb qat’iy belgilab qо‘yildi.

«О‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari tо‘g‘risida»gi qonun g‘oyat katta ahamiyatga ega bо‘lib, bu qonun asosida О‘zbekistonning huquqiy holati tubdan о‘zgardi. О‘z mohiyatiga kо‘ra bu hujjat respublika uchun vaktincha konstitusiya rolini ham о‘ynaydigan bо‘ldi. 17 moddadan iborat ushbu qonun suveren О‘zbekiston Respublikasining asosiy belgalarini aniqlab berdi. Qonunining birinchi moddasida: «О‘zbekiston Respublikasi о‘z tarkibidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi bilan birga, mustaqil, demokratik davlatdir», – deb qonunlashtirib quyildi.

Bunday Qonunning qabul qilinishi huquqiy, iqtisodiy hamda ma’naviy – axloqiy munosabatlar natijasi sifatida muxim ahamiyatga ega. Shuning uchun ham mazkur Qonunga О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1991 yil 30 sentabrda bо‘lib о‘tgan VII sessiyasida qabul qilingan qarori bilan Konstitusiyaviy Qonun maqomi berildi. Jumladan, unda shunday deyiladi:

«О‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari tо‘g‘risida» 1991 yil 31 avgustda qabul qilingan О‘zbekiston Respublikasining Qonuniga konstitusiyaviy maqom berilsin».

Shu tariqa, xalqimizning asriy orzusi, umidlari ushaldi, rо‘yobga chiqdi. Uzoq yillar davom etgan kurash natijasida mamlakatimiz, xalqimiz siyosiy mutelikdan, asoratdan qutildi. Dunyo xaritasida yana bitta mustaqil davlat – О‘zbekiston Respublikasi paydo bо‘ldi. О‘zbekiston tarixida yangi davr – milliy istiqlol davri boshlandi. О‘zbekiston uchun mustaqil ichki va tashqi siyosat yuritish, xalqimiz uchun о‘z taqdirini о‘zi belgilash, о‘zlari uchun munosib turmush yaratish imkoniyati vujudga keldi.

О‘zbekiston erishgan istiqlolni mustahkamlash uchun, avvalo, xalqning fikrini bilish, mustaqillikka munosabatini aniqlash zarur edi. Shu maqsadda 1991 yilning 18 noyabrida О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining VIII sessiyasi «О‘zbekiston Respublikasi referendumini о‘tkazish tо‘g‘risida» qaror qabul qildi. Qarorda quyidagilar belgilandi:

1. 1991 yil 29 dekabr, yakshanba kuni О‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi tо‘g‘risidagi masala bо‘yicha О‘zbekiston Respublikasining referendumi о‘tkazilsin.

2. Referendumda ovoz berish byulleteniga masala quyidagi ta’rifda kiritilsin: «О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan e’lon qilingan О‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini ma’qullaysizmi?»

Referendumga katta tayyorgarlik kо‘rildi. Referendumni uyushqoqlik bilan о‘tkazish maqsadida Markaziy saylov komissiyasi, 13 okrug, 7 ming uchastka saylov komissiyalari tuzildi. 1991 yil 29 dekabr kuni bо‘lib о‘tgan referendumda 9 million 898 ming 707 kishi yoki saylov rо‘yxatiga kiritilganlarning 94,1 % qatnashdi. Ularning 98,2 % referendumda qо‘yilgan savolni ma’qullab ovoz berdi. Demak, О‘zbekistonning Davlat mustaqilligi umumxalq tomonidan yakdillik bilan ma’qullandi. Shuni ta’kidlash lozimki, referendum butun respublika hududida qonun asosida tashkiliy jihatdan uyushqoqlik, fuqarolarning yuksak siyosiy faolligi bilan о‘tdi. Buni referendumda AQSH, Turkiya, Malayziya va boshqa mamlakatlardan kelgan mustaqil kuzatuvchilar ham tasdiqladilar.

О‘zbekiston musta­lilikka erishgandan keyin davlat boshq­aruvining yangi, zamonaviy va samarali tizimi – Prezidentlik respublika boshqaruvi shaklini rivojlantirishga kirishildi. О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1991 yil 18 noyabridagi VIII sessiyasida umumhalq referendumini о‘tkazish qarori bilan birga «О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi tо‘g‘risida»gi Qonuni, shuningdek, «О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini tayinlash tо‘g‘risida»gi qaror qabul qilindi va О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi 1991 yil 29 dekabr, yakshanba kuniga belgilandi. Saylovga jiddiy tayyorgarlik kо‘rilib, 13 ta okrug va qariyb 7 mingta uchastka saylov komissiyalari tuzildi. Oliy lavozimga ikki nomzod – О‘zbekiston XDP va О‘zbekiston kasaba uyushmalari Federatsiyasi nomzodi I.A. Karimov va «Erk» Demokratik partiyasi vakili Saloy Madaminov (Mu­hammad Solih­) nomzodi qо‘yildi.

1991 yil 29 dekabrda bо‘lib о‘tgan saylovlar yakuniga kо‘ra 8 million 514 ming 136 ovoz yoki ovoz berishda q­atnashganlarning 86 foizi Islom Karimov nomzodini, 1 million 220 ming 474 saylovchi (12,3 %) Saloy Madaminov nomzodini yoqlab ovoz berdi.

1991 yil 30 dekabrda Markaziy saylov komissiyasi okrug komissiyalari majlis bayonlarini kо‘rib chiqib, О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi tо‘g‘risidagi qonunning 35 – moddasiga asosan Islom Abdug‘aniyevich Karimovni О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylangan deb ­hisoblashga q­aror q­ildi. Shunday qilib, mamlakatimizda birinchi marta yashirin ovoz berish yо‘li bilan о‘tkazilgan tо‘g‘ridan – tо‘g‘ri umumiy va alternativ asosdagi saylovda I.A. Karimov 5 yil muddatga О‘zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti etib saylandi.

О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992 yil 4 yanvarda bо‘lgan navbatdan tashqari IX sessiyasida birinchi prezident Islom Karimov qasamyod qildi.

1995 yil 26 martda О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qaroriga muvofiq О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolat muddatini 1997 yildan 2000 yilgacha uzaytirish masalasi bо‘yicha umumxalq referendumi bо‘lib о‘tdi. Unda 11 mln. 245 028 kishi yoki ovoz berish huquqiga ega bо‘lgan fuqarolarning 99,3 % ishtirok etdi.