O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

Eksport narxlar indeksi Ei 
Savdo sharoiti indeksi = ---------------------------------- 100 = ----- 100 
Import narxlar indeksi Ii 
Indeksning o‗sishi (masalan, 100 dan 105 gacha) savdo 
sharoitlarining 
yaxshilanayotganligini 
ko‗rsatadi. 
Ya‘ni, 
ushbu 
miqdordagi importga hisob-kitob qilish uchun undan kam miqdorda 
eksport talab etiladi.
Amaliyotda savdo sharoiti, birinchidan, tovarlar bahosi o‗zgarishi 
hisobiga, unga bo‗lgan talabning oshishi yoki kamayishiga bog‗liq. 
Ayrim mahsulot ishlab chiqaruvchilar (masalan, neft va neft 
mahsulotlari ishlab chiqaruvchilar) narxlarda bo‗layotgan o‗zgarishlarga 
qaramay, katta yutuqlarga erishadilar.
Ikkinchidan, savdo sharoiti ishlab chiqaruvchilar yoki yetkazib 
beruvchilarning bozorga moslashishiga (egiluvchanligiga) bog‗liq 
bo‗ladi.
Uchinchidan, savdo sharoiti ishlab chiqarish sharoitlari yoki 
mahsulotlar iste‘molidagi o‗zgarishlarga qarab o‗zgaradi.
Savdo sharoiti indeksi mamlakatning xalqaro savdodagi holati 
to‗g‗risida ma‘lumotlar bersada, ko‗pgina kamchiliklardan xoli emas. 
Ularning eng asosiylaridan biri mamlakatda umumiy sharoitni 
yaxshilasada, sotilgan mahsulotlar miqdorini hisobga olmaydi. 
Boshqacha aytganda, savdo sharoiti yaxshilanishi eksport hajmi 
qisqarishi va import hajmi oshishiga olib keladi. Bu esa to‗lov balansini 
yomonlashtiradi. 
A. Smit va D. Rikardo nazariyasida ishlab chiqarishga ta‘sir 
qiladigan eng asosiy omil mehnat hisoblangan. Mahsulotlar narxi esa 
ishlab chiqarish xarajatlariga bog‗liq. 
Keyingi tadqiqotlar ishlab chiqarishda asosiy omillar sifatida yer, 
kapital kabi omillardan foyda olish imkoniyatini hisobga olgan. Agarda, 
mehnatning bozor bahosi ish haqi sifatida gavdalansa, kapitalning 
bahosi foiz stavkalari ko‗rinishida, yerning bahosi renta miqdorida 
aniqlangan.

---

185 
J. St. Millning xalqaro savdo nazariyasi. 
Millning fikriga ko‗ra, 
import qilinadigan tovarlarning narxi evaziga berilishi kerak bo‗lgan 
eksport qilingan tovarlarning miqdori bilan o‗lchanadi, ya'ni Millga 
ko‗ra birja narxi talab qonuni va ta'minot qonuni bo‗yicha aniqlanadi, bu 
esa mamlakat eksporti va importi o‗rtasidagi muvozanatni ta'minlaydi. 
Binobarin, xalqaro savdo muammolarini tahlil qilishda u talab va taklif 
omillaridan foydalanadi. Mill shuni aniqladiki, tovarlari chet elda eng 
katta talabga ega bo‗lgan va chet eldan tovarlarga eng kam ehtiyoj 
sezadigan mamlakat g‗olib hisoblanadi. Demak, J. St. Millning xalqaro 
savdo nazariyasi, talab va taklifning o‗zaro ta'siri asosida belgilanadigan 
va mamlakatlar o‗rtasidagi tovar ayirboshlashni muvozanatlashtiradigan 
bozor narxi mavjudligidan kelib chiqadi.