O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

kapitallar harakati hisobida
aks 
ettiriladi.
Mamlakatda ma‘lum bir vaqtda moddiy va moliyaviy aktivlarini 
sotib olish va sotish bilan bog‗liq operasiyalariga kapital harakati hisobi 
deyiladi. Kapital harakati hisobi balansida korxonalar, yer, uy-joylar, 
qimmatbaho qog‗ozlar, aksiyalar, xazina majburiyatlari va boshqa 
aktivlarni olish-sotish bilan bog‗liq kapitallar oqimi aks ettiriladi.
Kapital xarajatlari hisobida aktivlar bo‗yicha barcha xalqaro 
operasiyalar ko‗rsatiladi. 
Kapital harakati balnsi =Aktivlarni sotishdan tushadigan barcha 
tushumlar – Xorijiy aktivlarni sotib olishga kilingan xarajatlar. 
Xorijga aktivlarni sotish valyuta zahirasini ko‗paytirsa, sotib olish 
esa uni kamaytiradi. Shuning uchun kapital harakati balansi barcha 
operasiyalardan keladigan sof valyuta tushumlarini ko‗rsatadi. Kapital 
harakati hisobining ijobiy qoldig‗i mamlakatda kapital ko‗payishini 
bildirsa, uning salbiy qoldig‗i mamlakatda kapital kamayishini bildiradi. 
Joriy operasiyalar bo‗yicha balans va kapital harakati balansi 
o‗zaro chambarchas bog‗liq, ya‘ii balansning bu ikki bo‗limi bir-biri 
bilan tenglashib boradi. 
To‘lov balansi qoldig‘i= Joriy operasiyalar + Kapital harakati 
balansi 
Biroq, amalda to‗lov balansining bu qismida ham ko‗pincha 
kamomad yoki ortiqchalik yuzaga keladi. Barcha mamlakatlarning 
Markaziy banklari rasmiy zahiralar deb ataluvchi xorijiy valyuta 
zahiralariga ega bo‗lib, bu zahiralar joriy operasiyalar bo‗yicha balans 
va kapital harakati bo‗yicha balans nomutanosibligini bartaraf etishda 
qo‗llaniladi.

---

204 
Joriy operasiyalar hisobi bilan kapital harakati hisobining o‗zaro 
aloqalarini 
umumlashtirsak, 
uning 
makroiqtisodiy 
ko‗rinishi 
quyidagicha bo‗ladi: 
Y=C+I+G+Xn; 
Y-C-G = C+I+G+Xn-(C+G); 
Sn = I+Xn
(I-S)+Xn=0 ( egiluvchan valyuta kursi rejimida markaziy 
bank aralashmagan sharoitda). 
Bu yerda: Sn – milliy jamg‗arish; (I-S) – miqdori ichki 
investitsiyalarning ichki jamg‗armalardan ortiqchaligini ko‗rsatadi va 
kapital harakati hisobi qoldig‗ini bildiradi. 
Asosiy makroiqtisodiy ayniyatga ko‗ra joriy operasiyalar va 
kapital harakati hisoblari bir-biriga tenglashadi: 
X-M = Xn=-(I-S)=S-I ichki balans
Bu shuni bildiradiki, to‗lov balansining joriy operatsiyalar bo‗ycha 
kamomadi kapitalning sof oqib kelishi hisobiga moliyalashtiriladi. 
Xn < 0

X-M < 0

X< M ; 
I-S >0

I >S

xorijdan kapital kiritilishi.
Agarda investitsiyalar (I) milliy jamg‗armalardan ko‗p bo‗lsa (I > 
S), ortiqcha investitsiyalar xorijdan olinadigan qarz hisobiga 
moliyalashtirilishi lozim. Bu qarzlar mamlakatga tovar va xizmatlarni 
eksport qilishga nisbatan ko‗proq import qilinishini taminlaydi (M>X). 
Ya‘ni, sof eksport manfiy qoldiqqa (Xn<0) ega bo‗ladi. Mamlakat 
xalqaro jarayonga qarzdor bo‗lib qatnashadi. 
Joriy operasiyalar musbat qoldiqqa ega bo‗lganda, ortiqcha 
mablag‗lardan xorijga investitsiya qilishda yoki xorijdan ko‗chmas mulk 
sotib olishda foydalaniladi. 
Xn>0

X-M>0

X>M; 
I-S<0 

I
xorijga kapital chikarilishi 
Davlatlar rasmiy zahiralar va qarzlar hisobiga qoplash qobiliyatiga 
ega bo‗lmagan to‗lov balansining katta davriy taqchilligi bo‗lgan 

---

205 
hollarda o‗z valyutalari devalvasiyasini amalga oshirishlari mumkin. Bu 
importning fizik hajmi ko‗payishiga va oqibatda mamlakatda xorijiy 
valyuta tushumining o‗sishi hamda to‗lov balansi kamomadi tugatiladi.