O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

16.3. Valyuta va valyuta tizimi tushunchasi 
 
Valyuta
– keng ma‘noda mamlakat pul birligini (masalan, so‗m, 
dollar, marka, funt-sterling va hokazo) anglatadi. Qisqa ma‘noda valyuta 
atamasi chet davlatlarning pul belgisi ma‘nosida qo‗llaniladi.
Har bir milliy bozor xususiy milliy valyuta tizimiga ega. 
Milliy valyuta tizimi
bazasida jahon bozori rivojlanishi natijasida 
tarkib topadigan va davlatlararo kelishuvlar bilan mustahkamlangan 
xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil qilish shakli bo‗lgan jahon 
valyuta tizimi amal qiladi.
Jahon valyuta tizimi
- bu, xalqaro ayirboshlashning barcha 
shakllariga xizmat qilishga va ularning samarali rivojlanashini 
ta‘minlashga 
qaratilgan 
mamlakatlar 
o‗rtasidagi 
valyuta 
munosabatlarining yig‗indisidir. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning 
tarkibiy qismi sifatida u quyidagilarni o‗z ichiga oladi:
1. Xalqaro bitimlarda foydalaniladigan to‗lov va kredit vositalarini 
(oltin, eng rivojlangan mamlakatlarning milliy valyutalari, xalqaro pul 
birliklari);
2. Valyuta kurslarini o‗rnatish va saqlab turish mexanizmini; 

---

207 
3. Valyuta bozorining ishlash tartibini; 
4. Xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish tartib va qoidalarini; 
5. Valyuta yordamida tartibga solish va nazorat qilish tizimini; 
6. Valyuta munosabatlarini tartibga solib turuvchi va jahon valyuta 
tizimining barqaror faoliyatini ta‘minlovchi xalqaro tashkilotlar tizimi 
(Xalqaro valyuta fondi, Umumjahon banki, Yevropa tiklanish va 
taraqqiyot banki). 
Xalqaro valyuta yoki xalqaro to„lov
-hisob va kreditlash 
vositalariga javob berishi kerak bo‗lgan talab ularning konvertirlashuvi 
hisoblanadi 
Davlat valyuta kurslarini barqororlashtirish uchun valyuta 
bozorining amal qilishiga bevosita yoki bilvosita aralashishi zarur. 
Buning bir qator usullari mavjud: 
1. Zahiralardan foydalanish- valyuta kursini mustahkamlash uchun 
rasmiy zahiralar bilan bozorda manipulyasiya qilish hisoblanadi 
2. Savdo siyosati- savdo va moliyaviy oqimlar ustidan to‗g‗ridan-
to‗g‗ri nazorat qilish. Masalan, AQSh dollarining yetishmasligi 
sharoitida valyuta kursini tegishli darajada importni cheklash hisobiga 
ushlab turish mumkin.
3. Valyuta nazorati- milliy eksportyorlar olgan barcha tegishli chet 
el valyutalarini davlatga sotish talabi bilan ularning yetishmasligi 
muammosini hal qilishi va chet el valyutasining bu zahirasini turli 
milliy importyorlar o‗rtasida taqsimlash. 
4. Ichki makroiqtisodiy tartibga solish- ichki soliq yoki pul-kredit 
siyosatidan tegishli chet el valyutasining yetishmasligi bartaraf qilish 
maqsadida foydalanish. Masalan, cheklovchi soliq va pul kredit siyosati 
tadbirlari mamlakat milliy daromadini boshqa bir davlat milliy 
daromadiga nisbatan pasaytiradi