O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

O‗z-o‗zini tekshirish va muhokama uchun savollar 
1. Xalqaro savdoni rivojlantirishning obyektiv va subyektiv 
sabablari nimalardan iborat? 
2. Xalqaro savdoning shakllari va ular xajmini belgilovchi 
omillarni tushuntirib bering. 
2. A. Smitning «Mutlak ustunlik» nazariyasi kamchiligi nimada 
ko‗rinadi? 
3. «Nisbiy ustunlik» nazariyasining moxiyatini tushuntirib bering. 
4. Savdo sharoitlari tushunchanchasini izoxlab bering. Savdo 
sharoitining yaxshilanishi qanday okibatlarga olib keladi? 
5. Xeksher-Olinning neoklassik konsepsiyasini izoxlab bering. 
6. ―Leontev taajubi‖ qaysi sababli yuzaga keldi va qanday yechim 
topti? 

---

189 
XV BOB. TASHQI SAVDO SIYOSATI 
15.1. Xalqaro savdoning zaruriyati va uning asosiy 
ko‗rinishlari 
Hozirgi 
zamon 
iqtisodiyotining 
ochiqlik 
darajasi 
ya‘ni 
mamlakatlarning 
ixtisoslashuvi 
va 
ular 
o‗rtasida kooperatsiya 
chuqurlashib bormoqda. Mamlakatlar o‗z iqtisodiyotini rivojlantirish, 
iqtisodiy muammolarni hal qilish borasida tadbirlar ishlab chiqish va 
ularni amalga oshirishda bu holatlarni etiborga olishi shart.
Jahon savdosi tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shaklidir. Uning 
kengayishi va chuqurlashuvi natijasida kapitalni chetga chiqarish 
imkoniyatlari yuzaga keldi va unga bog‗liq ravishda xalqaro moliya-
valyuta, kredit munosabatlari rivojlandi. 
Tashqi savdoning vujudga kelishi ikki muhim obyektiv sabab bilan 
izohlanadi. 
Birinchidan, bu tabiiy va xom ashyo resurslarining mamlakatlar 
o‗rtasida notekis taqsimlanganligi. Eng katta hududga ega bo‗lgan yoki 
rivojlangan davlatlar ham barcha resurslar bilan o‗zini to‗liq ta‘minlay 
olmaydi. Ular o‗zlarida ortiqcha bo‗lgan resurslarni eksport qilishga va 
mamlakatda taqchil bo‗lgan resurslarni import qilishga majburlar. 
Xalqaro savdo rivojlanishining zarurligini belgilovchi ikkinchi 
muhim sabab shundaki hamma mamlakatlar ham barcha turdagi 
mahsulotni bir xil samaradorlik bilan ishlab chiqara olmaydi. Ya‘ni bir 
tovar Yaponiyada arzon ishlab chiqarilsa, ikkinchi tovar O‗zbekistonda 
arzon ishlab chiqarilishi mumkin. Shu sababli resurslardan samarali 
foydalanish maqsadida mamlakatlar ixtisoslashadilar va o‗zaro savdo-
sotiqni yo‗lga qo‗yadilar. Bu ikki obyektiv sabab har qanday milliy 
iqtisodiyotning takror ishlab chiqarishi jarayonida xalqaro savdoning 
ahamiyatini aniqlaydi.
Tashqi savdo xalqaro ayirboshlashning an‘anaviy shakli sifatida 
quyidagi ko‗rinishlarni o‗z ichiga oladi: 

mahsulotlarni ayirboshlash: yoqilg‗i-xom ashyo mahsulotlari, 
qishloq xo‗jaligi mahsulotlari, sanoat mahsulotlari; 

xizmatlarni ayirboshlash: muhandislik-maslahat xizmatlari; 

---

190 

transport xizmatlari, sayyohlik va boshqa xizmatlar. Hozirgi 
vaqtda xizmatlarning jahon eksportidagi hissasi 30 foizdan oshib ketdi; 

yangi ilmiy-texnik ma‘lumotlarni ayirboshlash: lisenziyalar va 
«nou-xou‘lar. Ular hissasiga xalqaro savdo aylanmasining 10 foiziga 
yaqini to‗g‗ri keladi. 
Xalqaro 
savdo 
mahsulotlari, 
xizmatlar 
va 
fan-texnika 
ma‘lumotlarini ayirboshlashning barcha ko‗rinishlari tashqi savdo 
operasiyalari yordamida amalga oshiriladi. Ular o‗z navbatida eksport, 
import, reeksport va reimport operasiyalariga bo‗linadi. 
Eksport operasiyasi
- mahsulotlarni chet mamlakatlarga chiqarish. 
Import operasiyasi
- mahsulotni xorijiy sherikdan sotib olish va 
uni mamlakatga olib kelish. 
Reeksport operasiyasi
- avval import qilingan va qayta ishlov 
berilmagan mahsulotni chet elga olib chiqib sotish. 
Reimport operasiyasi
- avval eksport qilingan va u yerda qayta 
ishlov berilmagan mahsulotni chet elda sotib olish va mamlakatga olib 
kelish.