O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

 

---

4 
I BOB. MAKROIQTISODIYOT FANIGA KIRISH 
1.1.
 
Asosiy makroiqtisodiy masalalar. Makroiqtisodiyot 
fanining predmeti 
Makroiqtisodiyot - milliy ishlab chiqarish, ishsizlik va inflyatsiya 
umumiy darajasini o‗rganadi; iqtisodiy tizimning xususiyatlari bilan 
shug‗ullanadi, umuman mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish omillari 
va natijalarini o‗rganadi. 
Mustaqil ilmiy yo‗nalish sifatida makroiqtisodiyot 30-yillarning 
boshlarida shakllana boshladi. XX asr,mikroiqtisodiyotning shakllanishi 
XIX asrning so‗nggi yillariga to‗g‗ri keladi (L. Valras, K. Menger, A. 
Marshall). Makroiqtisodiyotning asoslarini Jon Maynard Keyns 
yaratgan.
J. Keyns o‗zining "Bandlik, foizlar va pullarning umumiy 
nazariyasi" (1936) kitobida barqaror ishsizlik darajasi va bozor 
iqtisodiyoti 
sharoitida 
ishlab 
chiqarish 
quvvatlaridan 
to‗liq 
foydalanmaslik imkoniyatini isbotladi, ammo shu bilan birga davlatning 
to‗g‗ri moliyaviy va pul-kredit siyosati ishlab chiqarishga ta'sir qilishi 
mumkin. shu bilan ishsizlikni kamaytirish va iqtisodiy inqirozlar 
davomiyligini qisqartirish. Binobarin, Keyns butun iqtisodiyotni davlat 
tomonidan tartibga solish zarurligini asoslab berdi. Makroiqtisodiyot va 
davlat siyosatida Keyns iqtisodiy nazariyasi hukmronlik qildi. Urushdan 
keyingi davrdan 1960 yillarga qadar, makroiqtisodiy siyosatning har 
qanday tahlili Keyns postulatlariga asoslangan edi. Keyns tomonidan 
ishlab chiqilgan g‗oyalarni uning izdoshlari - J. Xiks, A. Xansen, P. 
Samuelson ishlab chiqdilar. 
Biroq, 
yangi 
nazariy 
o‗zgarishlar Keyns makroiqtisodiy 
nazariyasining avvalgi ahamiyatini pasaytirdi. Keynschilikning eng og‗ir 
tanqidini M. Fridman boshchiligidagi monetaristik oqim namoyish etdi.
"Makroiqtisodiyot" atamasi ilmiy muomalaga nisbatan yaqinda 
kiritilgan, ammo umumiy iqtisodiy tendentsiyalarni makroiqtisodiy 
tahlil qilishning o‗zi ko‗p asrlar davomida markaziy o‗rinni egallab 
kelgan. Shunday qilib, fransuz iqtisodchisi- fiziokrat F. Kene o‗zining 
"Iqtisodiy jadval" asarida (1758) iqtisodiyotda birinchi marta ijtimoiy 

---

5 
takror ishlab chiqarishni ijtimoiy mahsulotning tabiiy va qiymat 
elementlari o‗rtasidagi muvozanat nisbatlarini aniqlash nuqtai nazaridan 
tahlil qilishga urindi. 
Makroiqtisodiy tahlilning ayrim nuqtalari ingliz iqtisodchisi D. 
Yumning to‗lovlar balansiga monetaristik yondashuvida asarlarida 
mavjud. Ijtimoiy takror ishlab chiqarishni tahlil qilishda makroiqtisodiy 
yondashuvni Karl Marks o‗zining "Kapital" ning (1885) 2-jildida bayon 
qilgan modelida ishlatgan bo‗lib, unda jami ijtimoiy mahsulotning 
tabiiy-moddiy va qiymat tuzilmalari o‗rtasidagi yozishmalardan kelib 
chiqqan. 
Makroiqtisodiyot aniq maqsadlarga ega va tegishli vositalardan 
foydalanadi. 
Maqsad tizimi quyidagi elementlarni o‗z ichiga oladi. 
1.
Milliy ishlab chiqarishning yuqori va o‗sib borayotgan 
darajasi, ya'ni real yalpi ichki mahsulot (YaIM) darajasi.
2.
Past majburiy ishsizlik sharoitida yuqori ish bilan bandlik.
3.
Erkin bozorlarda talab va taklifning o‗zaro ta'siri orqali 
narxlar va ish haqini aniqlash bilan birlashtirilgan barqaror narx darajasi. 
4.
To‗lov balansining nol qiymatiga erishish. 
Birinchi maqsad - iqtisodiy faoliyatning yakuniy maqsadi aholini 
tovar va xizmatlar bilan ta'minlashdir. Milliy ishlab chiqarishning 
umumiy o‗lchovi - bu yakuniy tovarlar va xizmatlarning bozor qiymatini 
ifodalovchi yalpi ichki mahsulot (YaIM).
Makroiqtisodiy siyosatning ikkinchi maqsadi yuqori bandlik va 
ishsizlikni pasaytirish. Iqtisodiy sikl davomida ishsizlik darajasi o‗zgarib 
turadi. Turg‗unlik bosqichida ishchi kuchiga talab kamayadi va ishsizlik 
darajasi oshadi. Tiklanish bosqichida ishchi kuchiga talab ortadi, 
ishsizlik kamayadi. Barchaning munosib mehnatga bo‗lgan ehtiyojini 
qondirish, bu qiyin vazifadir.
Uchinchi makroiqtisodiy maqsad - erkin bozorlar sharoitida 
narxlarning barqarorligi. Umumiy narxlar darajasining umumiy o‗lchovi 
iste'mol tovarlari va xizmatlarining belgilangan "savat" to‗plamini sotib 
olish xarajatlarini hisobga oladigan iste'mol narxlari indeksidir.
To‗rtinchi maqsad ochiq iqtisodiyotga taalluqli bo‗lib, to‗la ish bilan 

---

6 
ta'minlanganlik darajasida to‗lash balansi bilan umumiy iqtisodiy 
muvozanatga erishishni anglatadi. 
Asosiy 
makroiqtisodiy 
maqsadlarning 
nisbati 
asosiy 
makroiqtisodiy maqsadni belgilaydi, bu makroiqtisodiy siyosatning 
asosiy vazifasini aks ettiradi, uni amalga oshirish ikki shaklda namoyon 
bo‗ladi: 
• oraliq makroiqtisodiy maqsadlar; 
• taktik makroiqtisodiy maqsadlar. 
Birinchisi asosiy makroiqtisodiy o‗zgaruvchilar qiymatlarini 
tartibga solsa, ikkinchisi milliy iqtisodiyotni o‗zgartiradi. Davlat o‗z 
ixtiyorida iqtisodiyotga ta'sir o‗tkazish uchun foydalanishi mumkin 
bo‗lgan tegishli vositalarga ega. Davlat o‗z ixtiyorida iqtisodiyotga ta'sir 
o‗tkazish uchun foydalanishi mumkin bo‗lgan tegishli vositalarga ega. 
Makroiqtisodiy siyosatning quyidagi vositalari ajratib ko‗rsatiladi.