O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsusta‟lim vazirligi urganch davlat universiteti tarix fakulteti

2.2. Cho„lpon ijodida Sharq va G„arb muammolarining falsafiy tahlili. 
Ma‟lumki, XX asrga kelib Sharqu G„arb masalasi keskin ijtimoiy-tarixiy va 
ma‟naviy qarashlar maydoniga aylangan edi. Sharq mamlakatlarining G„arb
imperialistlari tomonidan bosib olinishi ularning Shundoq ham ijtimoiy-tarixiy 
taraqqiyotidagi sustkashlikni yanada chuqurlashtirib yuborgan edi. Bunga qarama-
qarshi tarzda ilg„or kuchlarning, ma‟rifatparvar kishilarning Sharq ozodligi va 
mustaqilligi yo„lidagi harakatlari, faoliyatlari kuchaya boshlagan davr edi. Shunga 
binoan falsafiy ijodiyotda, ham siyosiy mavzular ko„proq ko„tarildi, Sharq va 
G„arb mamlakatlarida yashovchi xalqlarning turmush tarzi qiyoslana boshlandi va 
bunday tafovutlar sababini aniqlash tamoyili kuchaydi. Ismoil To„lakov 
yozishicha, «Oq va Qora, Tun va Kun, G„arb va Sharq asr boshlariga kelib falsafiy 
ijodda o„zlikni anglash va uni saqlab qolish tuyg„ularini ifodalash vositasi sifatida 
she‟riyatda mustahkam o„rin tuta boshladi»
1
. 
Mullanur Vohidovga qarata «Sharqning qaysi burchagiga qarasang, yo„qlik, 
o„lim, zulm, qarshi ko„rarding», axir Sharq bu buyuk tarix va madaniyatlar 
timsoliku deb xitob qiladi.
Sharqni Misr ehromlari va Nil daryosi, fallohlar to„yi, Suriya shomiyu, 
Himolay tog„i, hind qizi, Nishopur bog„lari, Xayyom g„azallari, Konfutsiy 
falsafasi, Zardo„sht ta‟limoti, Bedil kalomlarisiz tasavvur etib bo„lmaydi. «Sharq» 
deganda Mutafakkir buyuk ma‟naviyat saltanatini va bu madaniyatni barpo etgan 
shaxslar, davrlarni tilga oladi. Biroq uning yuragini tilka-pora qilgan savol va 
javoblar mavjud:
Bir zamonlar er yuzinda o„z boshli 
1
Тўлаков Исмоил. Чўлпон маҳорати. Андижон: «Меҳр» нашриѐти, 1997. – 37 б. 

---

47 
Ulug„, shonli, madaniyat tug„dirg„on 
U go„zal Sharq, shirin tuproq so„ng zamon 
Bo„ldi chetlar panjasida ko„z yoshli…
(«Sharq nuri»). 
Mutafakkir biron o„rinda Turkiston, o„zbek yoki Samarqandu Buxoro kabi 
Sharq mash‟allarini tilga olmaydi. Lekin uning tafakkur tarzi Shu zaminni ko„zda 
tutayotgani, Shu el va yurtni o„ylab qalam tebratgani ma‟lum.
Mutafakkirni iztirobga solgan asosiy masala – bu ko„hna va go„zal, 
madaniyatli va shirin tuproqli Sharqning «chetlar panjasida ko„z yoshli…» bo„lib 
qolganligi. «G„arb» deb atalgan umumiy dushman tomonidan bosib olinib, oyoq 
osti qilingani. 
Agar «Sharq nuri»da hali Mutafakkirning falsafiy ideali ijtimoiy idealining 
bevosita ifodasi darajasiga o„sib chiqmagan va ta‟kidlash bilan chegaralangan 
bo„lsa, oradan 2 yil o„tib uning «Qizil Baynalminal» she‟ri paydo bo„ladiki, unda 
Mutafakkir Sharq va G„arb mavzusini ancha chuqur va keng ko„lamda ifoda 
etishga muvaffaq bo„ladi. SHe‟rda Sharqning ozodlikka erishish va istiqboli 
masalasi ko„tariladi.
Cho„lpon Sharq va G„arb obrazini nihoyatda ta‟sirchan chizib beradi. 
Sharqning havosi anchadan buyon buzilgan, uni «oppoq qo„llar» buzgan. Sharq 
ellari yot ellardan kelgan, o„zlarini madaniyat yaratuvchilar deb bilgan bir hovuch 
odamlar qo„lida ezilmoqda. Sharq kishisi qatiq esa noni yo„q, non topolsa choyi 
yo„q, bir hovuchlar boyligini qo„yishga joy topmas. Shu tariqa Sharqda bir oila 
ichida olti-etti kishi ochidan o„lmoqda; G„arbda ahvol o„zgacha. Bazmgohlar, 
bog„chalar semizlikdan yuzi qizil odamlarga to„lib ketgan. Kimni aqchasi bo„lsa u 
ulug„ va hurmat egasi… ammo isroflarning oxiri yo„q, restoran va bog„chalarda 
buzuqlik, tubanlik va ifloslik.
Ko„rinib turibdiki, Cho„lpon o„n olti satrlik mazkur lirik she‟rga ijtimoiy 
ma‟no ham bag„ishlab, kuz obrazini mustabid tuzum mohiyatini ochuvchi timsol 
darajasiga ko„taradi. «Shu tarzda tabiat manzaralari Cho„lpon lirikasida beixtiyor 

---

48 
jamiyat manzaralari bilan uyqash holda tasvir etiladi»
1
. Shuningdek, bu she‟rlar 
Cho„lponning nainki poetik dahosi, balki yuksak insoniy jasoratidan, xalqparvar, 
elparvar shaxs ekanligidan ham darak beradi. 
Poeziyasidagi shartli ishoralar, majoziy obrazlar o„lka tanasidan oqayotgan 
qon tomchilari kabi turlanib, mutafakkir poeziyasidagi botiniy va zohiriy 
ma‟nolarning ulug„vor ko„lamini tashkil etadi. Uning she‟rlaridagi umumiy Sharq 
mavzusi asta-sekin haqiqatparvar el va yurt tomon siljidi va qator she‟rlarida 
Turkiston xalqlarining zamonaviy tarixi va taqdirini ifoda eta boshladi. Bugun biz 
yuzma-yuz bo„lib turganimiz milliy g„oya, milliy mafkura masalalari bundan yuz 
yil oldin jadidlarimiz tomonidan ham kun tarkibiga qo„yilgan va qizg„in 
muhokama qilingan edi. 
Avvalo “millat” va “milliylik haqida”. “Mulla Nasriddin” jurnalining 
muxarriri, “O„liklar” dramasi bilan Toshkentning “Kolizeyi”da mahalliy xalqni 
larzaga solgan Jalil Mamadqulizodaning “Millat” nomli maqolsi bor. Ma‟lum 
bo„lishicha, millat tuShunchasi ilk bor qadim yunon faylasufi, bundan sal kam 2 
yarim ming yil muqaddam yashagan Demokrit tomonidan qo„llanilgan ekan. U bu 
tushinchani “har bir mamlakatning yagona sababi” deb tushintiradi. Shundan so„ng 
qancha zamon o„tib, XVIII asr fransuz inqilobi davrida bu masala yana o„rtaga 
tushdi, biroq hali ham bu tushincha ayrim xalqlarda shakllanib ulgurgan emas, deb 
davom etadi adib.
2
Bunga Shuni qo„shimcha qilish mumkinki, din va irq masalasi, millat va 
mahzab masalasi turkiy xalqlarda hech bir zamonda chetga surib qo„yilgan emas. 
Aksincha xamisha diqqat e‟tiborda kelgan. Buyuk Navoiy zamondoshlarini 
ta‟riflar ekan, “shams ul-millat”, “zayn ul-millat”, “nur ul-millat” sifatlarini 
qo„llaydi. Ehtimol, buyuk bobolarimizning millat xaqidagi tushinchalari u xaqidagi 
bugungi ko„z-qarashlarimizdan birmuncha farqlanar (masalan, u millat bilan dinni 
xamisha yonma-yon, xatto sinonim darajasida qo„llaydi). Biroq fakt Shuki, u 
millatni insoniyatning yashash shakli sifatida tushinadi va uni ma‟lum diniy, 
1
Каримов Наим. Истиқлолни уйғотган шоир. –Тошкент: Маънавият, 2000. -55 б. 
2
Қосимов Б. “Миллий уйғониш” Т., “Маънавият” 2002 йил 

---

49 
xududiy, insoniy qiyofada, muayyan asliy xususiyatlariga ega xolda tasavvur etadi. 
Bunday tushinish XVIII asrdan Ovro„pada konkretlashib boradi va 3-Salimning 
“Nizomi Jadid”i, ayniqsa, Mustafo Rashid Poshoning 1837 yilgi “Tanzimot 
farmoni”dan so„ng Usmonli Turkiyasiga, undan Kavkaz, Volgabo„yi orqali 
Turkistonga keldi. O„z navbatida bu g„oya va tushinchalar bevosita Ovro„pa orqali 
Rusiyaga yoyildi, undan o„sha davr chor tuzimi istilohi bilan aytganda, “g„ayrirus 
musulmonlar”ga o„tdi. Millat tushinchasiga yana bir ibora “Tarjimon” gazetasining 
1908 yil 58-sonida muxarrirning “Millat” nomli bir maqolasi bosilgan. Muallif 
“Millat nodir?” degan savol qo„yadi va bu boradagi G„arbu Sharqning 
nazariyalarini keltirarkan, yoshligidan qulog„iga quyilgan “din va millat birdir” 
degan fikrga to„xtaladi. Uningcha bu g„oyat “eski nazarya”, “siyosiy nazariya”. 
Uni islom fuqarosi musoviylardan-yaxudiylardan olgan. Turklar, eroniylar tarixi 
shuni ko„rsatadiki, ular islomlashdilar, lekin arablashmadilar, turklikni, eronlikni 
saqlab qoldilar. Demak bu nazariya ilmiy asosga ega emas. 
Endi g„oya haqida I.Gasprinskiy 1895 yilda yozgan maqolalaridan birini 
“G„oya” deb yozgan edi. Uningcha, xalqlar hayotidagi barcha buyuk voqealarning 
tag-zaminida u yoki bu g„oya yotadi. Eng ulug„ kashfiyotlar, avvalo ular haqidagi 
orzu-niyatlardan boshlangan. 
Islom g„oyalari yarim dunyoni bir xovuch arablar atrofiga birlashtirildi. 
Moskva atrofiga birlaShuv g„oyasi qudratli Rusiyani maydonga keltirdi. Tenglik 
va ozodlik g„oyasi fransuzlar mavqeini Ovro„pada sarbaland qildi.
G„oyasizlik – chi! Millatni zaiflantiruvchi, turg„inlikka – tanazzulga olib 
boruvchi mana Shu g„oyasizlik, maqsadsizlikdir. 
Tarix necha martalab aqlu iste‟dodiga guvoh bo„lgan Sharq xalqlari nega 
bunday zalolatga botdi? Necha yuz milion xitoylar, hindlar so„ngi ming yil 
davomida o„zlarini ko„rsata olmay, nega boshqalar etoviga tushib qoldilar? Sababi 
– g„oyasizlik,- deb tushintiradi muallif
1
. 
1
Турсунов И. Истиқлолга интилган қалблар нидоси. -Фарғона: Фарғона политехника институти 
босмахонаси, 1993. -138 б. 

---

50 
Shundan keyin u Rusiya qo„l ostidagi musulmonlar hayotiga o„tadi. 
“Taasufki, Rusiyaning musulmon jamiyatida asl va chinakkam g„oya, orzu yo„q, - 
deb yozadi muallif. – Ular yolg„iz Shu kunning, shu daqiqaning manfaati, Shu 
birgina qorinni to„qlab olish manfaati bilan yashaydilar va hozirgidan bir necha 
marta yaxshiroq ishlamoq va yashamoq mumkinligini bilmaydilar. Bizda tushni 
tabir qiluvchi risolalar, gul va bulbul haqidagi qo„shiqlar, o„zi bir qarich, soqoli bir 
qarich polvon haqidagi kitoblar ko„p, ammo miyamizni qoplab olgan jaholatni 
tarqatuvchi, ahvolimizni tushintirib berguvchi, taraqqiyot xususida, kelajak 
xususida o„ylashga, ilgariga intilishga majbur etadigan biror kitob yo„q. Shunday 
ekan, maorifga, taraqqiyotga intilishni o„z oldimizga vazifa va orzu qilib qo„ymoq 
kerak emasmi. 
Shu g„oya bilan ish tutilsa, millatning rivojlanishiga, ma‟rifatli avlod 
shakllanib hayotning go„zallashishiga Ismoilbek dil-dildan ishonadi. 
Bugina emas, a‟zolaridagi madaniyat va taraqqiyotga omil hayotiy 
xususiyatlarining darajasi bilan o„lchanadi” – deb yozadi Ismoilbek 1908 yilda 
“Ilm va ma‟rifat davri” maqolasida. Ilm-hunar, g„ayrat va mehnat bilan qo„lga 
kiritadi. G„ayrat va mehnat esa ilmu xunar tufayli samara beradi. Bular o„zaro 
bog„liq. Qavmining ko„pchiligi jismonan sog„ bo„lib, ilmu-hunardan bebaxra 
qolishi va hayoti parishon bo„lib, o„zini ximoya qilmoqdan ojiz xolga tushishi 
mumkin. Ilmu – marifatda quvvatli Ovro„pa millatlarning sog„lom Afrikaning 
asoratga olishlari bejiz emas. 
Bugun biz yuzma-yuz bo„lib turganimiz milliy g„oya, milliy mafkura 
masalalari bundan yuz yil oldin jadidlarimiz tomonidan ham kun tarkibiga 
qo„yilgan va qizg„in muhokama qilingan edi. 
Avvalo “millat” va “milliylik haqida”. “Mulla Nasriddin” jurnalining 
muxarriri, “O„liklar” dramasi bilan Toshkentning “Kolizeyi”da mahalliy xalqni 
larzaga solgan Jalil Mamadqulizodaning “Millat” nomli maqolsi bor. Ma‟lum 
bo„lishicha, millat tushunchasi ilk bor qadim yunon faylasufi, bundan sal kam 2 
yarim ming yil muqaddam yashagan Demokrit tomonidan qo„llanilgan ekan. U bu 
tushinchani “har bir mamlakatning yagona sababi” deb tushintiradi. Shundan so„ng 

---

51 
qancha zamon o„tib, XVIII asr fransuz inqilobi davrida bu masala yana o„rtaga 
tushdi, biroq hali ham bu tushincha ayrim xalqlarda shakllanib ulgurgan emas, deb 
davom etadi adib.
1
Bunga shuni qo„shimcha qilish mumkinki, din va irq masalasi, millat va 
mahzab masalasi turkiy xalqlarda hech bir zamonda chetga surib qo„yilgan emas. 
Aksincha xamisha diqqat e‟tiborda kelgan. Buyuk Navoiy zamondoshlarini 
ta‟riflar ekan, “shams ul-millat”, “zayn ul-millat”, “nur ul-millat” sifatlarini 
qo„llaydi. Ehtimol, buyuk bobolarimizning millat xaqidagi tushinchalari u xaqidagi 
bugungi ko„z-qarashlarimizdan birmuncha farqlanar (masalan, u millat bilan dinni 
xamisha yonma-yon, xatto sinonim darajasida qo„llaydi). Biroq fakt Shuki, u 
millatni insoniyatning yashash shakli sifatida tushinadi va uni ma‟lum diniy, 
xududiy, insoniy qiyofada, muayyan asliy xususiyatlariga ega xolda tasavvur etadi. 
Bunday tushinish XVIII asrdan Ovro„pada konkretlashib boradi va 3-Salimning 
“Nizomi Jadid”i, ayniqsa, Mustafo Rashid Poshoning 1837 yilgi “Tanzimot 
farmoni”dan so„ng Usmonli Turkiyasiga, undan Kavkaz, Volgabo„yi orqali 
Turkistonga keldi. O„z navbatida bu g„oya va tushinchalar bevosita Ovro„pa orqali 
Rusiyaga yoyildi, undan o„sha davr chor tuzimi istilohi bilan aytganda, “g„ayrirus 
musulmonlar”ga o„tdi. Millat tushinchasiga yana bir ibora “Tarjimon” gazetasining 
1908 yil 58-sonida muxarrirning “Millat” nomli bir maqolasi bosilgan. Muallif 
“Millat nodir?” degan savol qo„yadi va bu boradagi G„arbu Sharqning 
nazariyalarini keltirarkan, yoshligidan qulog„iga quyilgan “din va millat birdir” 
degan fikrga to„xtaladi. Uningcha bu g„oyat “eski nazarya”, “siyosiy nazariya”. 
Uni islom fuqarosi musoviylardan-yaxudiylardan olgan. Turklar, eroniylar tarixi 
Shuni ko„rsatadiki, ular islomlashdilar, lekin arablashmadilar, turklikni, eronlikni 
saqlab qoldilar. Demak bu nazariya ilmiy asosga ega emas. 
Endi g„oya haqida I.Gasprinskiy 1895 yilda yozgan maqolalaridan birini 
“G„oya” deb yozgan edi. Uningcha, xalqlar hayotidagi barcha buyuk voqealarning 
tag-zaminida u yoki bu g„oya yotadi. Eng ulug„ kashfiyotlar, avvalo ular haqidagi 
orzu-niyatlardan boshlangan. 
1
Қосимов Б. “Миллий уйғониш” Т., “Маънавият” 2002 йил 

---

52 
Islom g„oyalari yarim dunyoni bir xovuch arablar atrofiga birlashtirildi. 
Moskva atrofiga birlaShuv g„oyasi qudratli Rusiyani maydonga keltirdi. Tenglik 
va ozodlik g„oyasi fransuzlar mavqeini Ovro„pada sarbaland qildi.
G„oyasizlik – chi! Millatni zaiflantiruvchi, turg„inlikka – tanazzulga olib 
boruvchi mana Shu g„oyasizlik, maqsadsizlikdir. 
Tarix necha martalab aqlu iste‟dodiga guvoh bo„lgan Sharq xalqlari nega 
bunday zalolatga botdi? Necha yuz milion xitoylar, hindlar so„ngi ming yil 
davomida o„zlarini ko„rsata olmay, nega boshqalar etoviga tushib qoldilar? Sababi 
– g„oyasizlik,- deb tushintiradi muallif
1
. 
Shundan keyin u Rusiya qo„l ostidagi musulmonlar hayotiga o„tadi. 
“Taasufki, Rusiyaning musulmon jamiyatida asl va chinakkam g„oya, orzu yo„q, - 
deb yozadi muallif. – Ular yolg„iz Shu kunning, Shu daqiqaning manfaati, Shu 
birgina qorinni to„qlab olish manfaati bilan yashaydilar va hozirgidan bir necha 
marta yaxshiroq ishlamoq va yashamoq mumkinligini bilmaydilar. Bizda tushni 
tabir qiluvchi risolalar, gul va bulbul haqidagi qo„shiqlar, o„zi bir qarich, soqoli bir 
qarich polvon haqidagi kitoblar ko„p, ammo miyamizni qoplab olgan jaholatni 
tarqatuvchi, ahvolimizni tushintirib berguvchi, taraqqiyot xususida, kelajak 
xususida o„ylashga, ilgariga intilishga majbur etadigan biror kitob yo„q. Shunday 
ekan, maorifga, taraqqiyotga intilishni o„z oldimizga vazifa va orzu qilib qo„ymoq 
kerak emasmi. 
Shu g„oya bilan ish tutilsa, millatning rivojlanishiga, ma‟rifatli avlod 
shakllanib hayotning go„zallashishiga Ismoilbek dil-dildan ishonadi. 
Bugina emas, a‟zolaridagi madaniyat va taraqqiyotga omil hayotiy 
xususiyatlarining darajasi bilan o„lchanadi” – deb yozadi Ismoilbek 1908 yilda 
“Ilm va ma‟rifat davri” maqolasida. Ilm-hunar, g„ayrat va mehnat bilan qo„lga 
kiritadi. G„ayrat va mehnat esa ilmu xunar tufayli samara beradi. Bular o„zaro 
bog„liq. Qavmining ko„pchiligi jismonan sog„ bo„lib, ilmu-hunardan bebaxra 
qolishi va hayoti parishon bo„lib, o„zini ximoya qilmoqdan ojiz xolga tushishi 
1
Турсунов И. Истиқлолга интилган қалблар нидоси. -Фарғона: Фарғона политехника институти 
босмахонаси, 1993. -138 б. 

---

53 
mumkin. Ilmu – marifatda quvvatli Ovro„pa millatlarning sog„lom Afrikaning 
asoratga olishlari bejiz emas. 
Bugun biz yuzma-yuz bo„lib turganimiz milliy g„oya, milliy mafkura 
masalalari bundan yuz yil oldin jadidlarimiz tomonidan ham kun tarkibiga 
qo„yilgan va qizg„in muhokama qilingan edi. 
Avvalo “millat” va “milliylik haqida”. “Mulla Nasriddin” jurnalining 
muxarriri, “O„liklar” dramasi bilan Toshkentning “Kolizeyi”da mahalliy xalqni 
larzaga solgan Jalil Mamadqulizodaning “Millat” nomli maqolsi bor. Ma‟lum 
bo„lishicha, millat tushunchasi ilk bor qadim yunon faylasufi, bundan sal kam 2 
yarim ming yil muqaddam yashagan Demokrit tomonidan qo„llanilgan ekan. U bu 
tushinchani “har bir mamlakatning yagona sababi” deb tushintiradi. Shundan so„ng 
qancha zamon o„tib, XVIII asr fransuz inqilobi davrida bu masala yana o„rtaga 
tushdi, biroq hali ham bu tushincha ayrim xalqlarda shakllanib ulgurgan emas, deb 
davom etadi adib.
1
Bunga Shuni qo„shimcha qilish mumkinki, din va irq masalasi, millat va 
mahzab masalasi turkiy xalqlarda hech bir zamonda chetga surib qo„yilgan emas. 
Aksincha xamisha diqqat e‟tiborda kelgan. Buyuk Navoiy zamondoshlarini 
ta‟riflar ekan, “shams ul-millat”, “zayn ul-millat”, “nur ul-millat” sifatlarini 
qo„llaydi. Ehtimol, buyuk bobolarimizning millat xaqidagi tushinchalari u xaqidagi 
bugungi ko„z-qarashlarimizdan birmuncha farqlanar (masalan, u millat bilan dinni 
xamisha yonma-yon, xatto sinonim darajasida qo„llaydi). Biroq fakt Shuki, u 
millatni insoniyatning yashash shakli sifatida tushinadi va uni ma‟lum diniy, 
xududiy, insoniy qiyofada, muayyan asliy xususiyatlariga ega xolda tasavvur etadi. 
Bunday tushinish XVIII asrdan Ovro„pada konkretlashib boradi va 3-Salimning 
“Nizomi Jadid”i, ayniqsa, Mustafo Rashid Poshoning 1837 yilgi “Tanzimot 
farmoni”dan so„ng Usmonli Turkiyasiga, undan Kavkaz, Volgabo„yi orqali 
Turkistonga keldi. O„z navbatida bu g„oya va tushinchalar bevosita Ovro„pa orqali 
Rusiyaga yoyildi, undan o„sha davr chor tuzimi istilohi bilan aytganda, “g„ayrirus 
musulmonlar”ga o„tdi. Millat tushinchasiga yana bir ibora “Tarjimon” gazetasining 
1
Қосимов Б. “Миллий уйғониш” Т., “Маънавият” 2002 йил 

---

54 
1908 yil 58-sonida muxarrirning “Millat” nomli bir maqolasi bosilgan. Muallif 
“Millat nodir?” degan savol qo„yadi va bu boradagi G„arbu Sharqning 
nazariyalarini keltirarkan, yoshligidan qulog„iga quyilgan “din va millat birdir” 
degan fikrga to„xtaladi. Uningcha bu g„oyat “eski nazarya”, “siyosiy nazariya”. 
Uni islom fuqarosi musoviylardan-yaxudiylardan olgan. Turklar, eroniylar tarixi 
shuni ko„rsatadiki, ular islomlashdilar, lekin arablashmadilar, turklikni, eronlikni 
saqlab qoldilar. Demak bu nazariya ilmiy asosga ega emas. 
Endi g„oya haqida I.Gasprinskiy 1895 yilda yozgan maqolalaridan birini 
“G„oya” deb yozgan edi. Uningcha, xalqlar hayotidagi barcha buyuk voqealarning 
tag-zaminida u yoki bu g„oya yotadi. Eng ulug„ kashfiyotlar, avvalo ular haqidagi 
orzu-niyatlardan boshlangan. 
Islom g„oyalari yarim dunyoni bir xovuch arablar atrofiga birlashtirildi. 
Moskva atrofiga birlaShuv g„oyasi qudratli Rusiyani maydonga keltirdi. Tenglik 
va ozodlik g„oyasi fransuzlar mavqeini Ovro„pada sarbaland qildi.
G„oyasizlik – chi! Millatni zaiflantiruvchi, turg„inlikka – tanazzulga olib 
boruvchi mana Shu g„oyasizlik, maqsadsizlikdir. 
Tarix necha martalab aqlu iste‟dodiga guvoh bo„lgan Sharq xalqlari nega 
bunday zalolatga botdi? Necha yuz milion xitoylar, hindlar so„ngi ming yil 
davomida o„zlarini ko„rsata olmay, nega boshqalar etoviga tushib qoldilar? Sababi 
– g„oyasizlik,- deb tushintiradi muallif
1
. 
Shundan keyin u Rusiya qo„l ostidagi musulmonlar hayotiga o„tadi. 
“Taasufki, Rusiyaning musulmon jamiyatida asl va chinakkam g„oya, orzu yo„q, - 
deb yozadi muallif – Ular yolg„iz Shu kunning, shu daqiqaning manfaati, Shu 
birgina qorinni to„qlab olish manfaati bilan yashaydilar va hozirgidan bir necha 
marta yaxshiroq ishlamoq va yashamoq mumkinligini bilmaydilar. Bizda tushni 
tabir qiluvchi risolalar, gul va bulbul haqidagi qo„shiqlar, o„zi bir qarich, soqoli bir 
qarich polvon haqidagi kitoblar ko„p, ammo miyamizni qoplab olgan jaholatni 
tarqatuvchi, ahvolimizni tushintirib berguvchi, taraqqiyot xususida, kelajak 
1
Турсунов И. Истиқлолга интилган қалблар нидоси. -Фарғона: Фарғона политехника институти 
босмахонаси, 1993. -138 б. 

---

55 
xususida o„ylashga, ilgariga intilishga majbur etadigan biror kitob yo„q. Shunday 
ekan, maorifga, taraqqiyotga intilishni o„z oldimizga vazifa va orzu qilib qo„ymoq 
kerak emasmi. 
Shu g„oya bilan ish tutilsa, millatning rivojlanishiga, ma‟rifatli avlod 
shakllanib hayotning go„zallashishiga Ismoilbek dil-dildan ishonadi. 
Bugina emas, a‟zolaridagi madaniyat va taraqqiyotga omil hayotiy 
xususiyatlarining darajasi bilan o„lchanadi” – deb yozadi Ismoilbek 1908 yilda 
“Ilm va ma‟rifat davri” maqolasida. Ilm-hunar, g„ayrat va mehnat bilan qo„lga 
kiritadi. G„ayrat va mehnat esa ilmu hunar tufayli samara beradi. Bular o„zaro 
bog„liq. Qavmining ko„pchiligi jismonan sog„ bo„lib, ilmu-hunardan bebaxra 
qolishi va hayoti parishon bo„lib, o„zini himoya qilmoqdan ojiz xolga tushishi 
mumkin. Ilmu – marifatda quvvatli Ovro„pa millatlarning sog„lom Afrikaning 
asoratga olishlari bejiz emas. 
Shu tariqa xar bir g„oyaning milliy g„oyaga aylanishi, jadidlarimiz fikricha 
ikki shartni taqozo etadi. 
1. G„oya millatning tub, asil ehtiyojlaridan, turish turmishidan, asriy 
an‟analaridan, o„zligidan, va tabiyki, imkoniyatidan kelib chiqmog„i lozim. 
2. Mazkur g„oya millat tomonidan anglanishi, xis qilinishi, boshqacha 
aytganda, ongiga joylashib, yuragidagi o„tga aylanmog„i, so„ngsiz ishtiyoq xosil 
qilmog„i kerak.
Tabiyki, har bir millat taraqqiy topmog„i uchun, jahon ilmu-fan 
yangiliklaridan, umum insoniy g„oyalardan foydalanmog„i shart. Lekin bir muxim 
bir shart bilan. Bu fikr – g„oyalar millatning qalbi va ongidan o„tmog„i, 
“Milliylashmog„i” kerak. Shundagina u millat yo„lida xizmat qila oladi.
1
Bunda buyuk masuliyat ziyoli zimmasiga tushadi. Chunki millat ehtiyojini 
dil-dildan anglovchi va uni oldinga boshlovchi ziyoli sinfidir. Buning uchun esa 
o„sha ziyolining o„zi “milliy ahloq va tarbiya egasi” bo„lmog„i kerak. 
Dunyoda yashab turgan har bir millatning o„z fe‟li – tabiatidan, hayot sharoiti 
va turmish tarzidan, maslak – e‟tiqodidan kelib chiqqan, asosiy tarixiy tajribalari 
1
Назаров Қ. Қадриятлар тизимининг барқарорлиги ва ўзгаришлари. -Т.: Ўзбекистон, 1994. -86 б. 

---

56 
bilan mustahkamlanib, takomillashib borgan va boradigan fikr-qarashlari tizimi 
bor. Menimcha milliy mafkura degani – Shu. Bu xalq qanday xalq? Tarixiy ona 
vatani qaerda? Do„stlari? Dushmanlari? Dushmanga aylangan do„stlari? 
Davlatchiligi, uning kamoli va zavoli. Iroda tuzimi, askar tuzimi. Zehniyati, zavqi-
didi, imon-etiqodi kabi millatning tarixi, turmishi bilan bog„liq o„nlab masalalarni 
oydinlashtirmasdan, u haqda aniqroq birnarsa deyish qiyin.
1
“Mafkura” – “fikr”dan olingan. Fikr – g„oya demakdir albatta. Fikr – g„oya 
ko„proq “xikmatliso„zlar”da, maqollarda saqlanib qolgan. 1505 yilda Xusayn 
Bayqaroning temuriylar qo„shinini Shayboniyga qarshi birlashtirgan muhokama 
qilinadigan yig„inga taklifiga javoban esa, “El ayoq bila borsa, biz bosh bila 
borgaymiz. El tayoq bila borsa, biz tosh bila borgaymiz”, - deb yozadi. Bu 
millatning muhabbatiga, sadoqatiga timsol. Muhabbat va sadoqatning bu millatda 
hech qachon chala-chulpa bo„lmaganligiga, xamisha butun kelganiga dalil. 
Shunday Mutafakkirlar bo„ladiki, ular uchun biror fikr yoki hayotiy voqea, 
hodisa va xabar turtki bo„lib, uni she‟rga solishga, Shu voqea munosabati bilan o„z 
fikrini, tasavvurlarini izhor etishga muvaffaq bo„ladi: Shunday Mutafakkirlar 
bo„ladiki, ularni umumiy bir g„oya, falsafiy tuShuncha yoki hayotiy, insoniy 
haqiqat qiziqtirib qo„yadi va Shunga mos keluvchi voqealar mantiqidan she‟riy 
marjonlar to„qiydi; yana Shunday Mutafakkirlar bo„ladiki, yozilajak she‟ri yoki 
she‟riy badiasining yakunlovchi fikri avvaldan aniq bo„lib, to„qilgan satrlar ana 
Shu fikr mag„zini har tomonlama tavsiflashga qaratilgani seziladi. 
Cho„lpon – Mutafakkir Pushkin singari hissiyotlar va kechinmalar ortidan 
bulbul o„z tovushiga mahliyo bo„lib sayragani kabi tuyg„ular shalolasiga sho„ng„ib 
ketadi. Bu shalola qaysi manzilga eltadi, qanaqa yangidan-yangi voqealar, 
tashbehlar va kechinmalarga duchor etadi, ularni oldindan aytish qiyin. 
Bu toifa Mutafakkirlarga buning ahamiyati ham yo„q, Chunki ular bunday 
xayolot kemasiga tushgach, unda kuchi etgancha, irodasi chidaguncha va xayoli 
qamraguncha, so„z gavharlari etguncha doimiy qalqib va balqib, entikib va tinib, 
1
Каримов И.А. “Ўзбекистон: Миллий истиқлол, иқтисод, сиѐсат, мафкура” Т., “Ўзбекистон” 1993 йил 74-бет

---

57 
oldinga, yana oldinga – she‟riyatning mo„„jizakor manzillari, nafosatning bezavol 
Shu‟lalari sari intiladi. 
Darhaqiqat, «Mutafakkir Cho„lponning buyukligi va buyuk Cho„lponning 
Mutafakkirligi xuddi ana Shu oddiy va beminnat izhori dilda edi. U mana Shu 
muhabbat tufayli boshini dorga qo„yib berdi. Majnun bo„lib elni sevgani, 
muhabbatdan bo„lak uning hech narsasi qolmagani uchun, el deb, qadrdon o„lka 
deb har nafasda kuyub yurgani uchun, Vatanini Ka‟ba sanab, unga sajda qilib, 
bo„yin eggani uchun pok vijdonli ko„kragini razolat o„qiga tutib berdi»
1
. 
Bu degan so„z, ya‟ni muhabbat ustuvorligi Pushkin va Cho„lpon singari 
Mutafakkirlarda hissiyot ko„pu fikr yo„q, degan gap emas. Fikr hissiyotsiz, hissiyot 
ma‟lum tasavvursiz bo„lmaydi. Cho„lpon hissiyotlari uning doimiy va uzluksiz 
o„ylarining, dard va kechinmalarining, tafakkur to„lg„oqlarining ifodasi sifatida 
ko„rinadi. Uning fikru zikri o„lka, xalq, Sharqu G„arb tarixi, taqdiri, istiqboli bilan 
band. Binobarin, u qanday kayfiyatda, qaysi mavzu yoki kechinmalarni 
ifodalashga bel bog„lamasin, tili ona tabiat va jafokash diyor, mushfik xalqi va 
uning erki, istiqboli xususida so„zlardi. Ishq – muhabbat mavzusiga qo„l urganda 
ham obrazlar silsilasi maysalar ustida tebranib, ko„k qa‟riga botib ketsa-da, yulduz 
kabi uzoq tursa-da aylanib-aylanib erdagi odamlar qismati, sharq va vatan istiqboli 
haqidagi orzularga kelib qo„shilib ketadi. 
Buzilgan, vayronaga aylangan, talon-taroj bo„lgan, qarg„alar, kalxatlar uya 
qura boshlagan yurtni ozod qilish, kelajagi haqida qayg„urish doimo Cho„lponning 
diqqat markazida turdi. «Ozodlik uning xayoli, oromini o„g„irladi, – deb yozadi 
I.G„afurov, – u butun hayotini ozodlikka bag„ishladi. Ozodlik Cho„lponni ozod 
qildi. Cho„lponning ozodlik orzusidan ham, ozodlik fikridan holi bir qator so„zi 
yo„q, bir dona she‟ri yo„q. Uning muhabbat haqidagi eng intim, eng tuyg„uli 
she‟rlarida ham ozodlik, ozod inson haqidagi fikr markazda turadi»
2
. Ozod 
Sharafiddinov ham bu fikrni tasdiqlaydi: «Erkin kuylash, adolat va tenglikni 
ulug„lash, har qanday kamsitishlar, fakir ko„rinishlarni qoralash, zulmni la‟natlash, 
1
Маҳмудов Т., Зайниддинова З. Чўлпон – романтик шоир // Санъат. –Тошкент, 1991. -№10. – 4 б. 
2
Ғафуров И.. Нега шоирлар девона бўладилар? «Ўзбекистон адабиѐти ва санъати» газетаси. 1991 йил, 21- 
май. 

---

58 
inson tuyg„ularini tarannum etish, uni e‟zozlashga chaqirish Cho„lpon 
she‟riyatining asl mohiyatini tashkil qiladi. Xuddi Shu insonparvarlik jihatlari bilan 
Cho„lpon butun bir xalqning milliy uyg„onishiga salmoqli ta‟sir ko„rsatdi. 
Ijodining ana shu umumbashariy yo„nalishi bilan Cho„lpon XX asrning atoqli 
Mutafakkirlari qatoridan o„rin oldi»
1
. 
Cho„lpon poeziyasida inson va uning erki barcha ijtimoiy masalalar 
markazida turishi ehtirosli misralarda o„z ifodasini topdi. Uning poeziyasida 
qadrdon o„lka, jonajon xalqni xuddi tabiat singari erkin va ko„rkam ko„rish orzusi 
mujassam. Azaliy va abadiy tabiatning o„z tabiiy qonuniyatlari mavjud: fasllar 
ketidan fasllar kelishi, quyosh chiqib, kun botishi va tabiatdagi bunday ixtiyoriy 
erkinlik inson qalbiga ham musaffo erkinlik va ozodlik nurlarini olib kiradi. 
Tabiat bilan inson o„rtasidagi bunday ma‟naviy uyg„unlik ko„ngil xijillarini 
yozib, tasavvurdagi zanjir, kishanlarni parchalab tashlashga da‟vat etilgan. Shuning 
uchun Mutafakkirning lirik qahramoni «quyuq bulut»larning tarqalishi, po„rtanalar 
shovqini, shamollar guvillashi, ko„klamoyning go„zal libosga burkanishlarida 
falsafiy bir o„y tuyadi, ya‟ni elu yurt osmoni beg„ubor bo„larmikan, kishanlar 
parchalanib, odamlar boshqalarga bo„yin egmay, inson bo„lib hayot kechirarmikan, 
deb orzu qiladi. 
Cho„lponning elu yurt ozodligi, erkinligi haqidagi o„ylari bevosita o„zbek 
xotin-qizlarining taqdiri bilan ham bog„liq. Erkini boy bergan Sharqning tutqun 
qizi obrazi Cho„lpon poeziyasida asosiy qahramon bo„lib gavdalanadi. 
Lirik qahramon ko„nglida yig„layotgan malaklar kimlar, Sharq onalarimi, 
juvonlarimi, yo qullar o„lkasining insonlarimi? Lirik qahramon dilini vayron etgan 
tovushlar nainki o„tgan asrlarning yig„i ohangi, balki «mangu tutqunlikka kirgan 
o„lka» ayollarining dodu faryodidir. 
Izg„irinli qishlar o„tib, kelmish chiroyli bahor; gullarning nozlanib-nozlanib 
ochilishiga qarab qushlar sayrab qolganda bulbul singari; dalada er beti ko„m-ko„k 
duxobadan ko„ylaklar kiyib, tong sabosi kelinlar labidan olganda bo„sa; dunyo 
1
Шарафиддинов О. Маънавий камолот йўлларида. –Тошкент: Маънавият, 2001. – 201 б. 

---

59 
ko„z ochib, rohat quchog„iga kirganda ko„ngil, chollar ham kampirin chorlab 
yoniga, issiq nigohida erkalaganda Sharq qizlarining ko„nglida nelar kechadi? 
Cho„lpon she‟riyatining g„oyaviy-falsafiy kuchi Shundaki, u o„z qalbida 
tug„ilgan kechinmalar qurtagini atrofdagi barcha jonli va jonsiz narsalarga, insoniy 
dard va orzularga payvand qiladi, singdiradi va bu ruhiy jarayondan o„zi ham kuch 
olib yangi manzil, yangi mavzu, yangi tuyg„ular sari intiladi. Cho„lpon poeziyasi 
o„quvchini loqayd qoldirmaydi, o„zligini anglashga, o„ziga o„zi savol berishga, 
men erkinmanmi, nega, nima uchun degan savollarga javob izlashga majbur etadi. 
Shuning uchun bahor takroran kelishi bilan tabiat manzaralari yashnab, 
yayrab ketganday Cho„lpon she‟riyati ham har qachon o„quvchi ko„ngliga tushishi 
bilan uning ko„nglini tog„day ko„taradi, unda erk va ozodlik gashtini his qilishga 
chaqiradi.