O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

11.4. Jinoyatda ishtirok etgan shaxslarning
javobgarlik doirasi

Jinoyat qonunida birinchi marta (Jinoyat kodeksining 30-mod­dasida) jinoyatda ishtirok etganlik uchun javobgarlik doirasi belgilandi. Jinoyat kodeksining 30-moddasi, 1-qismiga ko‘ra: «Тashkilotchi, dalolatchi va yordamchilar ham ushbu kodeks «Maxsus» qismining bajaruvchini javobgarlikka tortish uchun belgilangan moddasi bo‘yicha javobgarlikka tortiladilar». Bu umumiy qoida hisoblanadi.

Qonunda jinoyat ishtirokchilari (tashkilotchi, dalolatchi, yordamchi) bir tomondan va bajaruvchi, ikkinchi tomondan bir-biri bilan bog‘liqdir. Jinoiy natija umumiy va yagonadirki, jinoyat sodir qilishda har bir ishtirokchining o‘ziga yarasha o‘rni bor, ya’ni tashkilotchi – tashkillashtiradi, dalolatchi – qiziqtiradi, yordamchi – jinoyatning amalga oshirilishiga yordam beradi.
Ishtirokchilarning sodir etilgan jinoyat uchun javobgarligi jinoyatning obyektiv va subyektiv belgilariga asosan belgilanadi. Bunda obyektiv tomon ishtirokchilardan har birining javobgarligi «Umumiy» qism qoidalari (28-modda) va Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi normasiga asosan belgilanadi.
Ishtirokchilikda sodir etilgan jinoyat har doim qasddan sodir etilib, subyektiv tomondan ishtirokchilarning ijtimoiy xavfli xususiyatdagi oldindan ogohlantirilganligi, ularning birgalikdagi faoliyati, ruhiy tomoni esa, kuchlarni birlashtirish asosida jinoiy natijaga erishish yoki unga ongli ravishda yo‘l qo‘yilishida ifodalanadi.
Ishtirokchilarning javobgarligi doirasini belgilash uchun jinoyat tarkibi elementlaridan tashqari, umumiy va maxsus shartlar ham bo‘lishi kerak. Umumiy shartlar o‘z ichiga ishtirokchilikning turini, shaklini to‘g‘ri belgilashni, ishtirokchilik shakli jinoyat tarkibining zaruriy belgisi ekanligini yoki uning jazoni og‘irlashtiruvchi holat ekanligi kabilarni oladi. Jinoyat kodeksining 242-moddasi, 2-qis­mida ishtirokchilik asosiy belgi sifatida ko‘riladi va qurolli jinoiy guruh tashkil etganlik, unga rahbarlik qilganlik va unda ishtirok etganlik uchun javobgarik belgilangan.
Maxsus shartlar ishtirokchilarning javobgarligiga ta’sir qiluchi obyektiv va subyektiv belgilarga, shuningdek, ekssess bajaruv­chilik, bajaruvchining va boshqa ishtirokchilarning jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytishini o‘zida ifodalaydi.
Har bir jinoyat ishtirokchisi sodir etilgan jinoyat uchun jinoiy javobgarlikka tortiladi. Unga nisbatan jazo tayinlashda sud jinoiy javobgarlikni jinoyatning og‘irligi, ayb darajasi va jinoyat sodir etgan shaxsning ijtimoiy xavfliligiga mos kelishini hisobga olishi lozim bo‘ladi. Bu sud jazo tayinlashda sodir etilgan qilmishning ijtimoiy xavfliligini, ish holatlari va aybdor shaxsini, jazoni yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi holatlarni hisobga olish kerak­ligini anglatadi.
Agar sodir etilgan jinoyatning xavflilik darajasi barcha ishti­rokchilar uchun bir xil xususiyatga ega bo‘lishi (ularning harakati «Max­sus» qismning ayni bir moddasi bilan kvalifikatsiya qilin­ganda), lekin ishtirokchilarning har birini ijtimoiy xavfliligi turlicha bo‘lishi mumkin. Ular bir qator obyektiv va subyektiv holatlarga bog‘liq bo‘lib, shaxsning jinoyat sodir etishdagi ishtiroki darajasi va xususiyatida namoyon bo‘ladi. Ishtirokchi xususiyati ishtirok­chilikda sodir etilgan jinoyatda aybdorlik vazifasini belgilaydi.
Тashkilotchi, yordamchi, dalolatchining harakatlari bajaruv­chining harakati qaysi norma bilan kvalifikatsiya qilingan bo‘lsa, o‘sha norma bilan kvalifikatsiya qilinadi, aniqrog‘i bajaruvchi tomonidan jinoyatning obyektiv tomoni qay darajada bajarilgani muhim rol o‘ynaydi. Agar biron-bir sababga ko‘ra bajaruvchi jinoyatni oxirigacha yetkaza olmagan bo‘lsa, ishtirokchilarning harakatlari ham tugallanmagan jinoyat, deb kvalifikatsiya qilinishi lozim.
Jinoyat ishtirokchisi qonunda belgilangan tartibda aybi isbot­langan ijtimoiy xavfli qilmishlari uchungina javobgar bo‘ladi (Jinoyat kodeksining 9-moddasi).
Jinoyat sodir qilgan shaxsga jazo tayinlashda sud jazo tayin­lashning umumiy asoslariga rioya qiladi (Jinoyat kodeksining 54-mod­dasi). Sud jazo tayinlashda sodir etilgan jinoyatning xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasini, qilmishning sababini, yetkazilgan zararninig xususiyati va miqdorini, aybdorning shaxsini hamda jazoni yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi holatlarni hisobga oladi (Jinoyat kodeksining 54-moddasi, 1-qismi).
Ishtirokchilarning jinoyat sodir etishdagi ishtiroki darajasi ham­da jinoiy harakatlarning ijtimoiy xavflilik darajasi jazo tayinlashda hisobga olinadi. Sud jazo tayinlashda shaxsning sudlangan-sudlan­maganligini, giyohvandlik vositalari yoki alkogolli ichimliklarni iste’mol qilgan yoki qilmaganligini va boshqa holatlarni hisobga olishi zarur.
Sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavfliligini belgilashda aniq bir jinoyat sodir etilgan holatlardan kelib chiqish lozim (ayb shakli, jinoyat motivi, sodir etish bosqichi va boshqalar). Тashkilot­chi, dalolatchi va yordamchining harakatlari bajaruvchining jinoyat­ni qaysi bosqichda to‘xtatilganligiga qarab, ya’ni bajaruvchi jinoyatni oxiriga yetkazgan, suiqasd qilgan yoki tayyorgarlik ko‘­rishda to‘xtatilganligiga qarab kvalifikatsiya qilinadi.
Sud-tergov amaliyotida jinoyatni faqat maxsus subyekt amalga oshirib, boshqa shaxslar jinoyat ishtirokchisi sifatida sodir etilganligi ham uchrab turadi. Bunda jinoyat ishtirokchi (tashkilotchi, dalo­latchi, yordamchi)larning jinoyatda ishtiroki darajasi aniq­lanishi kerak. Jinoyatning subyekti faqat maxsus subyekt jinoyatlarda ishtirokchilar (tashkilotchi, dalolatchi, yordamchi) maxsus subyekt so­dir etgan jinoyatda faqat ishtirokchi sifatida kvalifikatsiya qilinadi. Masalan, onaning o‘z chaqalog‘ini qasddan o‘ldirishida (99-mod­da) subyekt faqat ona bo‘ladi, tashkilotchi, dalolatchi, yordamchi esa uning onasi, eri bo‘lishi mumkin yoki 114-modda­dagi jinoiy abortda subyekt akusher-ginekolog bo‘lib, tashkilotchi, dalolatchi, yordamchi har qanday shunga bog‘liq shaxs bo‘lishi mumkin.
Jinoyat bir guruh shaxslar tomonidan sodir etilgan qilmish kvalifikatsiya qilinayotganida ishtirokchilikdagi bajaruvchilardan biri guruh tomonidan kelishilmagan boshqa jinoyatni sodir qilsa, unga baho berishda ayrim qiyinchiliklar vujudga keladi. Buni jinoyat huquqida ekssess bajaruvchi, deyiladi. Ekssess deganda, bajaruvchi tomonidan boshqa ishtirokchilarning jinoyatidan tashqari yana bir jinoyatning sodir qilinishi tushuniladi. «Boshqa ishtirok­chi­larning jinoiy niyati bilan qamrab olinmagan qilmish uchun uni so­dir etgan shaxs javobgar bo‘ladi» (30-moddaning 4-qismi).
Agar bajaruvchi jinoyatni oxirigacha yetkazishdan bosh tortsa yoki o‘ziga bogliq bo‘lmagan holda bajara olmasa va harakatni sodir etsa, ishtirokchilarning harakatini kvalifikatsiya qilish qiyinlashadi. Bunday holda tashkilotchi, dalolatchi, yordamchi tashkilotchilik, dalolatchilik, yordamchilikka suiqasd qilganlik uchun javobgar bo‘ladilar. Chunki barcha ishtirokchilar birgalikda kelishilgan jinoyat amalga oshmagan. Bajaruvchi ishtirokchilarning jinoiy niyatidan tashqari sodir etgan jinoyat uchun javobgar bo‘ladi va bajaruv­chinivg qilmishi ekssess jinoyatidir.