O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tayansh iboralar: landshaft morfologiyasi, fatsiya, urochisha, elyuvial, subakval,
superakval. urochisha, fatsiya, mezorel‘ef, ona jins, litologiya, lyoss, oddiy urochisha, murakkab urochisha.
Landshaftshunoslikdagi eng muhim nazariyalardan biri landshaftlar morfologiyasi haqidagi ta‘limotdir. Landshaftning tarkibiy qismlari, ularning hududiy joylanish qonuniyati, ularga ta‘rif berish va tasniflash, taksonomik 20
ko‘lamini aniqlash bilan landshaftshunoslikning maxsus bo‘limi - landshaft morfologiyasi o‘rganadi. Landshaftning morfologik tuzilishi asosan ikki bosqichdan - urochisha va fatsiyalardan iborat. Urochisha va fatsiya terminlarini birinchi bo‘lib fanga L.G.Ramenskiy (1938) kiritgan. Landshaftlarning morfologik qismlarini N.A.Solnsev to‘liq ilmiy asoslab bergan. N.A.Solnsev va u boshchilik qilgan landshaft laboratoriyasi xodimlari o‘zlarining ilmiy izlanishlarida asosan tekislik landshaftlarining tarkibiga kiruvchi geokomplekslarni aniqlab, ularni xaritaga tushirdilar. Landshaft dala tadqiqot ishlarida fatsiyalar aniqlanib xaritaga tushiriladi. Ammo ular turli olimlar tomonidan turlisha nomlanadi. Masalan, epiforma (R.I.Abolin), elementar landshaft (B.B.Polinov, I.M.Krashennikov), makrolandshaft (I.V.Larin), biosenoz (V.N.Sukatsev) deb atashadi. Bu tushunchalarni ko‘pchiligi hozir eskirgan bo‘lsada, landshaftlar geoximiyasida fatsiya elementar landshaft deb ataladi. Fatsiya A.G.Isashenko ta‘rifiga ko‘ra joylashgan o‘rni, yashash sharoiti bir xil bo‘lgan hamda biosenozga ega bo‘lgan eng kichik bo‘linmas birlikdir. Fatsiya mezorel‘efning tuproq ona jinslari, gidrologik rejimi, mikroiqlimi hamda tuprog‘i bir xil bo‘lgan bir elementida tarkib topadi. Urochisha deb rel‘efning qabariq yoki botiq shakllari yoki tekislik qismlarida bir xil tog‘ jinslari ustida tarkib topgan, suv oqimining umumiy yo‘nalishi, nuroq jinslarning olib ketilishi, ximiyaviy elementlar migrasiyasi umumiy bo‘lgan fatsiyalar sistemasiga aytiladi. F.N.Milkov urochishalar fatsiyalarning qonuniy kompleksi bo‘lib, ular rel‘efning notekisligi, tuproq va gruntlar tarkibining xilma- xilligiga bog‘liq ravishda tabiatda bir-biridan ajralib turadi deb ta‘riflaydi. Urochishalar tipiga jar, dashtlardagi pastqam joylarni misol keltiradi. Tabiatda landshaftning tarkibiy qismlari har doim ham ikki bosqichdan iborat bo‘lavermaydi. Ba‘zan ularda ko‘proq bosqichlarni ajratishga to‘g‘ri keladi. Murakkab tuzilishga ega bo‘lgan lanjdshaftlarda joy, fatsiya guruhlari, kichik urochishashalar ham ajratiladi. Bunday morfologik qismlar murakkab landshaftlarda uchraydigan oraliq birliklardir. Urochisha va fatsiyalar asosiy birliklar bo‘lib, har bir landshaftda ajratiladi. Ko‘pchilik landshaftlarda bir xil morfologik qismlar bir necha bor almashinadi. Bunga qumli cho‘llardagi yirik qum gryadalari va barxanlarni kiritish mumkin. Landshaftni tashkil etuvchi birliklar katta kichikligiga qarab turli qatorlarga ajratiladi. Masalan, joylar birinchi qatorni, urochishalar ikkinchi qatorni, fatsiyalar uchinchi qatorni tashkil etadi. Ayrimlar oraliq birlik bo‘lgan urochishalarni uchinchi qator deb hisoblaydi (Yu.Sultonov). Bitta landshaft hududida turli qatorga xos bo‘lgan morfologik birliklar uchrashi mumkin. Har bir qator o‘zidan keyingi qatordan tashkil topadi. Joy-urochishalardan, urochishalar esa o‘z navbatida eng kichik birlik bo‘lgan fatsiyalardan tashkil topgan. Morfologik birliklar tashqi o‘xshashlikka ega bo‘lsada, genetik jihatdan turlisha bo‘ladi. Landshaftning morfologik birliklari zamon va makonda o‘zgarib turadi, shuning uchun ularni o‘rganishga genetik jihatdan yondashiladi. Masalan, dengiz shekinganda dastlab tekislikda faqat bitta fatsiya vujudga keladi. Vaqt o‘tishi bilan
21
esa ishki va tashqi kuchlar ta‘sirida turli fatsiya va urochishalar vujudga keladi va ular ham vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib turadi. Masalan, suv hosil qilgan jo‘yakshalar jarliklarga, keyinshalik kichik soyliklarga aylanishi mumkin. Fatsiya takidlab o‘tganimizdek bir xil tabiiy geografik sharoitga ega bo‘lgan eng kichik tabiiy geografik birlikdir. Fatsiya termini faqat geografiyada emas, balki geologiya, geomorfologiya, iqlimshunoslik va boshqa fanlarda ham ishlatiladi. Bir xil zonal hamda azonal iqlimiy geologik-geomorfologik, biogeografik sharoitga ega bo‘lgan landshaftda fatsial bo‘linishning asosiy omili ular joylashgan o‘rnining har xilligidir. Turli fatsiyalarning hosil bo‘lishida landshaft taraqqiyotining asosiy xususiyatlari ham katta ta‘sir ko‘rsatadi. Masalan, tuproqni sho‘r bosish, botqoqlanish, ko‘llarda o‘simliklarni ko‘payishi va h.k. Fatsiyalar rel‘efning ma‘lum bir elementida: tepalik, jar, vodiy yonbag‘irlari, tog‘ etagi, tepasi, tekislik va hakozolarda joylashadi. Rel‘efning bunday elementlari eroziya ba‘zisiga nisbatan balandligi, qiyaligi, ekspozisiyasi, mikrorel‘ef shakllariga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Rel‘efning kichik shakllari - tepa, jar, do‘ng tepa yuzasidagi shamollarning yo‘nalishi hamda tezligiga ta‘sir ko‘rsatadi. Bu narsa joyning yog‘in taqsimotida, harorat sharoitida aks etadi. Balandliklarning shamolga ro‘para tomonida kam, teskari tomonida esa ko‘proq to‘planadi. Yog‘inlar ham turlisha tushadi. Yonbag‘ir ekspozisiyalari to‘g‘ri quyosh radiasiyasini taqsimlanishiga ham ta‘sir ko‘rsatadi. Janubga qaragan yonbag‘irlar quyosh nurlarini tekislikka nisbatan ko‘proq, shimoliy yonbag‘irlar esa kamroq oladi. Yonbag‘irlar ekspozisiyasi radiasiya rejimi orqali bug‘lanishga ham ta‘sir qiladi. Fatsiya joylashgan turli xil joylar issiqlik va namlik rejimi, eroziya, akkumlyasiya jarayonlari, mikroiqlimi, nuroq tog‘ jinslari hamda minerallarning tarkibi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Natijada har bir landshaftning o‘ziga xos ekologik sharoit vujudga keladi. Bunday ekologik sharoitda boshqa joylardagidan farq qiladigan o‘ziga xos biosenoz tarkib topadi. Shunday qilib o‘simlik va hayvonot dunyosi tabiatining anorganik komponentlari bilan birgalikda rel‘efning ma‘lum bir elementida o‘rnashgan eng oddiy geografik kompleksni - fatsiyani hosil qiladi. Fatsiyalar landshaftda tirik organizmlardagi hujayralar singari energetik hamda geoximik to‘qimalarni hosil qiladi, lekin har bir fatsiya o‘zi mustaqil, boshqalargabog‘liq bo‘lmagan holda rivojlanmaydi, ular o‘zaro bog‘langan holda bo‘ladi. Landshaftlarda fatsiyalar ko‘plab uchrashi sababli ularni alohida-alohida tadqiq qilishning iloji bo‘lmaydi. Natijada ularni tasniflash zaruriyati tug‘iladi. Fatsiyalarni tasniflash bilan shug‘ullangan olimlardan biri B.B.Polinovdir. U landshaftlarda ximiyaviy elementlar migrasiyasini tahlil qilib, fatsiyalarni uchta asosiy turga bo‘ladi. Bular: elyuvial, superakval va subakval fatsiyalar. Elyuvial fatsiyalar asosan rel‘efning do‘ng joylariga, atrofdan ko‘tarilib turgan suv ayirg‘ish yerlarga to‘g‘ri keladi. Bunday fatsiyalarda tuproq hosil bo‘lish jarayoni, o‘simliklar hayoti, moddaning fatsiyaga kirib kelishi asosan atmosfera orqali bo‘lib, yer osti suvlari ishtirok etmaydi. Bunda moddalar faqat atmosfera orqali keladi, infiltrasiya va oqimlar orqali chiqib ketadi. Moddalarning chiqib ketishi keladigan moddalarning miqdoridan ortiq bo‘ladi. Bunday sharoitda turoqlarning
22
yuqori gorizontida ishqorlanish sodir bo‘ladi. Tuproqlarning doimiy ravishda yuvilib turishi sababli tuproq hosil bo‘lish jarayoni tog‘ jinslarining quyi qatlamlariga ham kirib boradi. Natijada qalin nurash po‘sti hosil bo‘ladi. Superakval fatsiyalar yer osti suvlari yaqin bo‘lgan joylarda hosil bo‘ladi. Bunda moddalar atmosferadan kelmasdan bug‘lanish natijasida turli xil suvda erigan birikmalarning yer yuzasiga chiqishidan keladi. Shuning uchun ham tuproqlarning yuqori gorizontlari erigan moddalarga boyiydi. Bundan tashqari moddalar bu yerga undan yuqorida joylashgan elyuvial fatsiyalardan oqimlar orqali ham keladi. Subakval fatsiyalar suv havzalari ostida hosil bo‘ladi. Bu yerga moddalar asosan oqimlar orqali olib kelinadi. Tuproqning analogi bo‘lgan loyqa pastdan yuqoriga ortib boradi. Loyqalarda eng harakatshan elementlar to‘planadi. Subakval fatsiyalarda organizmlarning alohida yashash shakllari kuzatiladi. Suv ostida joylashganligi sababli organik qoldiqlarning minerallashish sharoiti yer ustidan farq qiladi va gumus o‘rniga sopropellar hosil bo‘ladi. Urochisha - deb rel‘efning qabariq yoki botiq shakllari yoki tekislik qismlarida bir xil tog‘ jinslari ustida tarkib topgan, suv oqimining umumiy yo‘nalishi, nuroq jinslarning olib ketilishi, kimyoviy elementlar migrasiyasi umumiy bo‘lgan fatsiyalar sistemasiga aytiladi. Ular ayniqsa parshalangan rel‘ef shakllarida aniq namoyon bo‘ladi. Mezorel‘efning har bir shakliga tepaliklar, jarliklar, sho‘kmalar, gryadalar, terrasalar uchun o‘ziga xos urochishalar mos keladi. Shunday bo‘lsada oqim jarayoni, mahalliy atmosfera sirkuliyasiyasi, kimyoviy elementlar migrasiyasi rel‘efning musbat va manfiy shakllaridagi fatsiyalarni bog‘lab turadi va bitta yondosh qatorni hosil qiladi. Mezorel‘ef shakllarining farqi kam bo‘lgan yirik yassi daryo oraliqlarida urochishalarning shakllanishi ona jinslar (ularning tarkibi, qalinligi) va tabiiy drenajdan uzoqligi bilan belgilanadi. Tabiiy drenaj omili namgarchilik ortiqsha zonalarda katta rol o‘ynaydi. Daryo vodiylarlaridan uzoqlasha borgan sari daryo oraliqlrida grunt suvlari sathi ko‘tariladi, oqim qiyinlashadi, namlikning turg‘unligi kuchayadi, bu esa o‘z navbatida tuproq-o‘simlik qoplamida o‘z aksini topadi. Natijada daryo bo‘yi yonbag‘irlaridan daryo oralig‘i markaziga tomon urochishalarning o‘zgarishiga olib keladi. Urochisha - geosistemalar ierarxiyasida fatsiya va landshaft orasidagi muhim bosqichdir. Bu dalada landshaft xaritalarini tuzish va aerosu‘ratlarni deshifrirovka qilishning asosiy ob‘ekti hisoblanadi. Amaliy landshaft tadqiqotlarida yerlarni hisobga olish va baholashda, ulardan foydalanish bo‘yisha tavsiyalar berishda urochishalar katta rol o‘ynaydi. Sug‘oriladigan qadimgi vohalarda rel‘ef shakllari tekislanib yuborilgan. Bu yerlarda tabiiy o‘simliklar o‘rnida madaniy o‘simliklar o‘sib yotadi. Tabiiy tuproqlar o‘rnini madaniy tuproqlar egallaydi va ular tabiiy tuproqlardan o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra farq qiladi. Madaniy tuproqlar tabiiy tuproqlarga nisbatan chirindiga ansha boy bo‘ladi. Tuproq qansha qadimdan o‘zlashtirilgan bo‘lsa, u shuncha serhosil bo‘ladi. Shu sababli ham sug‘oriladigan yerlardagi urochishalarni uch guruhga ajratish mumkin: 23
1. Eng qadimgi sug‘oriladigan yerlardagi urochishalar (madaniy qatlamlar qalinligi 2 metrdan ziyod); 2.Qadimdan sug‘oriladigan yerlardagi urochishalar (madaniy qatlamlar qalinligi 1 metrdan 2 metrgasha); 3.Yangidan sug‘oriladigan yerlardagi urochishalar (madaniy qatlamlar qalinligi 1 metrgasha). Geografik landshaftlar strukturasida egallab yotgan maydoniga ko‘ra urochishalar asosiy va ikkinchi darajaliga ajratiladi. Agar jar landshaftning asosiy maydonini egallab yotsa bunday urochishalar asosiy urochishalar, kam maydonni egallasa ikkinchi darajali urochishalar deyiladi. Shuni ta‘kidlash lozimki, urochishalarni bunday klassifikasiya qilishda ular egallab yotgan rel‘ef shakllarning kelib chiqishi, yoki urochishalarni hosil qiluvchi tog‘ jinslarining xarakterini asosiy ko‘rsatkish qilib olish zarur. Urochishalar o‘zining ishki tuzilishiga ko‘ra oddiy va murakkab urochishalarga bo‘linadi. Agar mezorel‘efning bir elementi bir tipdagi fatsiyadan tashkil topgan bo‘lsa oddiy urochisha, agar bir necha fatsiyalardan tashkil topgan bo‘lsa murakkab urochishalar deyiladi. Murakkab urochishalar quyidagi sharoitda hosil bo‘ladi: ikkinchi darajali mezorel‘ef shakllari bilan o‘yilgan yirik mezorel‘eflarda (jarlik va botqoqliklardan iborat gryadalar, ko‘llar va botqoqliklardan iborat sho‘kmalar). Litologik jihatdan turlisha bo‘lgan bitta mezorel‘ef shaklida. Ikkinchi darajali urochisha yoki alohida fatsiyaga ega bo‘lgan suv ayirg‘ishlarda. Ikkilamchi yoki uchlamchi urochishalar (balandliklardagi botqoq massivlari va ularning har birlari alohida urochisha hisoblanadi). Landshaftlarning morfologik qismlari ichida eng kattasi joy (mestnost) deb ataladi. Joy deganda ma‘lum landshaft uchun xos bo‘lgan urochishalar yig‘indisining alohida varianti tushuniladi. Geografik adabiyotda «joy turi» degan atama ham tez-tez uchrab turadi (Milkov, 1956). Joy turlari landshaftlarning morfologik qismi hisoblanmaydi-ku, ammo u ham xo‘jalikda foydalanishi nuqtai nazaridan qaraganda nisbatan bir xil bo‘lgan yirik tabiiy hududiy kompleksdir va urochishalarning majmuidan iboratdir. Yuqoridan bayon etilgan morfologik birliklar asosan tekislik o‘lkalarning landshaftlari misolida o‘rganilgan birliklar bo‘lib, tog‘lik o‘lkalar landshaftlari tadbiq etilganda, ba‘zan qo‘shimsha oraliq birliklarni ajratishga to‘g‘ri keladi. Masalan, landashftshunos G.P.Miller (1974) Karpat tog‘lari landshaftlarining morfologik birliklari tizimiga sektor-joy-striya-murakkab urochisha-oddiy urochisha-urochishasha-zveno-fatsiya kabi birliklarni kiritadi. Bunday ko‘p pog‘onali morfologik birliklar tizimi mahalliy ahamiyatga ega bo‘lib, boshqa o‘lkalarda yana boshqasharoq ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Shunday qilib qilib landashft o‘zidan kichik bo‘lgan komplekslaran, ya‘ni morfologik qismlardan tashkil topgan murakkab tabiiy hududiy kompleksdir. Landshaftning har bir morfologik qismi ham o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan kompleks deb qaralishi bilan birga, ular ayrim o‘xshash belgilarga asoslangan holda tasnif qilinishi mumkin, ya‘ni tipologik birlik sifatida qaralishi mumkin. Landshaftlar bir-biridan turli tabiiy chegaralar bilan ajratilgan bo‘ladi. Landshaftlar bir-biriga o‘tishida uning tuzilishi ham o‘zgaradi, ya‘ni landshaftning komponentlari va uning morfologik tuzilishi ham o‘zgaradi. Landshaftlarning bu
24
birliklari keskin o‘zgarsa uning chegarasi aniq bo‘ladi, agar sekinlik bilan o‘zgarsa chegara aniq bo‘lmaydi. Landshaft chegaralarining vujudga kelishi zonal va azonal omillarning ta‘siri bilan bog‘liq. Landshaftlar chegaralarini o‘zgarishi turli sabablarga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Masalan, absalyut balandlikning o‘zgarishi, to‘rtlamchi davr yotqiziqlari, iqlimning zonalligi va h.k. Landshaftlar kamdan-kam hollardagina keskin chegaralarga ega bo‘ladi. Uning uchun hamma komponentlar keskin va baravariga o‘zgarishi kerak. Bunday hodisa esa tabiatda kam kuzatiladi. Landshaft chegaralari uni hosil qilgan omillar keskin o‘zgargan sharoitdagina aniq ifodalanadi. Azonal geologik-geomorfologik omillar o‘zining sekin o‘zgaruvshanligi sababli eng turg‘un landshaft chegaralarini hosil qiladi. Masalan, baland orfografik ko‘tarilmalar. Azonal chegaralar gidrografik chegaralar, ya‘ni daryo va uning tarmoqlariga ham to‘g‘ri kelishi mumkin. Ko‘pgina daryolar turli morfostrukturalar chegaralari bo‘ylab oqadi, ular o‘ng sohillarini emirib, shap sohilida terrasalarni hosil qiladi. Azonal omillar keskin o‘zgarishi sababli ko‘pchilik landshaftlarning chegarasi ham azonal kelib chiqishiga ega. Landshaftning morfologik qismlari landshaft chegaralariga nisbatan aniq ifodalanadi. Landshaft chegaralarini ayrim urochishalarning chegaralari bo‘ylab o‘tkazib bo‘lmaydi, shunki morfologik birliklarni ba‘zi tiplari ikkala landshaft uchun ham umumiy bo‘ladi. Shuning uchun urosheshalarning chegarasi keskin bo‘lganda ham landshaftlar o‘rtasidagi chegaralar ham keskin bo‘lishi kerak, degan xulosa noto‘g‘ridir. Landshaftlar faqatgina gorizontal yoki hududiy chegaralarga ega bo‘lmasdan, ular balandlik chegaralariga ham ega. Landshaftlarning vertikal chegaralari to‘g‘risidagi mulohazalarni biz A.Yu.Regesom (1966), K.N.Dyakonov (1971), V.B.Soshava (1978), N.L.Berushashvili (1990) kabilarning asarlarida uchratishimiz mumkin. A.Yu.Regesomning (1966) yozishicha biogeosenozlarning (fatsiya) yuqori chegarasi juda o‘zgaruvshandir va yer yuzasining past-balandligi, meteorologik sharoitlari, radiasiya balansi va moddaning biologik aylanishiga bog‘liqdir. O‘tloq biogeosenozlarda yuqori chegara bir necha o‘n santimetrdan bir necha metrgasha balanddan o‘tishi mumkin. O‘rmon biosenozlarida esa bir necha o‘n metr yuqoridan o‘tadi. Urochishalarning yuqori chegarasi bir necha o‘n metrdan bir necha yuz metrgasha bo‘ladi. Landshaftlarning maydoni kattaroq bo‘lgani uchun ularning yuqori chegarasi 0,8-2,0 km balanddan o‘tadi. O‘rmon-tundra landshaftlarini o‘rgangan K.N.Dyakonov (1971) oq qayinli siyrak o‘rmon fatsiyalarining yuqori chegarasini 4-5 metrdan, urochishalarning yuqori chegarasini esa yer yuzidan 7-9 metr balanddan o‘tishini aniqlagan. K.N.Dyakonov ana shu balandlikda fatsiyalararo va urochishalararo havo haroratining farqlari yo‘qolar ekan. Bu ko‘rsatkishlar bir martalik o‘lshash natijalaridir. Boshqasha ob- havo sharoitida bu ko‘rsatkishlar boshqasha bo‘lishi ham mumkin. Shuning uchun A.G. Isashenko (1991) tabiiy geografik komplekslarning taksonomik ko‘lami kattalashgan sari ularning yuqori chegarasi balandlashib borishi haqidagi fikrni noto‘g‘ri deb hisoblaydi. A.G.Isashenkoning o‘zi landshaftlarning yuqori chegarasini yer yuzasidagi o‘simliklar egallagan 10 metr qalinlikdagi qatlamdan 25
30-50 m balanddan, ayrim hollarda esa undan ham balanddan o‘tkazgan ma‘qul deb hisoblaydi. A.L.Berushashvili ham tabiiy geografik komplekslarning yuqori chegarasi ob-havo sharoitiga, turli komponentlarning holatiga bog‘liq holda tez-tez o‘zgarib turishini inobatga olib, bu chegarani aniqlash qiyin ekanligini ta‘kidlaydi. Uning fikrisha biogeosenozlarning yuqori chegarasini eng baland o‘simliklarning uchlaridan o‘tkazish kerak. Fatsiyaning yuqori chegarasini aniqlab olish uchun yilning turli fasllarida maxsus gradient kuzatishlari olib borish zarur va qashon bu chegara eng yuqoridan o‘tsa, o‘sha chegarani fatsiyaning chegarasi deb hisoblash mumkin. Tabiiy geografik komplekslarning pastki chegaralari haqida ham qat‘iy bir xulosaga kelinmagan. A.G.Isashenkoning (1991)
yozishicha, landshaft zonalarining pastki chegarasi, bir vaqtlar A.A.Grigorev aytganidek yer sathidan 15-20 m pastdan o‘tishi lozim. Landshaftlarning pastki chegarasi esa zonaning chegarasidan past bo‘lmasligi lozim. Landshaftning pastki chegarasi komponentlarning o‘zaro ta‘siri, quyosh energiyasining o‘zgarishi, namlikning aylanishi, organizmlarning geokimyoviy faoliyati kabi jarayonlarning izlari sezilib turadigan qatlamning pastidan o‘tishi, ya‘ni yer sathidan bir necha metr shuqurdan o‘tishi kerak.
Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|