O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
fatsiyalar (mikrolandshaft yoki elementar landshaft) dan tuzilganligi, ularning
o‘zaro aloqadorligi, ya‘ni landshaftlarning morfologik tuzilishi haqidagi tushuncha shakllana boshlandi. A.G.Isashenkoni fikrisha (1991) hozirgi zamon geografiyasidagi asosiy g‘oya planetamizni tashqi sferalarini hosil qiluvchi tabiiy komponentlarning o‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi g‘oyasidir. Bu g‘oyaning ildizlari A.Gumbold va V.V.Dokuchaevlarga borib taqaladi. Geografik qobiqning o‘zi ham eng katta tabiiy geografik kompleks deb e‘tirof etiladi. XX asr 40-yillarning ikkinchi yarmida landshaftlarni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish yanada kuchaydi. Bu vaqtga kelib tabiiy geografik komplekslar, landshaftlar ham tabiiy komponentlarning o‘zaro bog‘liq va aloqador bo‘lgan tizimi ekanligi va ular turli taksonomik qiymatga ega ekanligi haqida tushunchalar mavjud bo‘lib, geografik adabiyotda lanshaftshunoslikka oid muammoli ilmiy - nazariy masalalar tez-tez muhokama qilina boshlandi. Turli hududlarda turli masshtabdagi landshaft izlanishlari o‘tkazila boshlandi va to‘plangan aniq ma‘lumotlar asosida landshaftlarni tadqiq qilish uslublari ishlab chiqila boshlandi. Ammo, hali ko‘pgina kamchiliklar mavjud bo‘lib, ulardan eng asosiysi landshaft haqidagi ta‘limotning umumiy nazariyasi ishlab chiqilmagan edi. Landshaft izlanishlarining amaliyot bilan bog‘lanishi ham hali sust borayotgan edi. Landshaftshunoslikning nazariy asoslarini yaratish va uni xalq xo‘jaligida foydalanishda landshaftlarni xaritaga tushirish ishlarining ahamiyati hammaga ayon bo‘lib qolgan edi. 1948-49 yillarda N.A.Solnsevning bir qator ilmiy mulohazalari e‘lon qilinishi ladshaftshunoslikning keyingi taraqqiyotiga qo‘shilgan katta hissa bo‘ldi. Shunki bu vaqtga kelib tabiiy geografik kompleks landshaftning tabiiy komponentlari o‘zaro bog‘liq va aloqador bo‘lgan bir butunni tashkil qilishi, uning turlisha taksonomik qiymatga ega ekanligi haqidagi fikrlar aytilgan bo‘lsa ham, qaysi qiymatdagi tabiiy geografik komplekslarni landshaft deb atash mumkin, bu ladnshaft boshqa landshaftlar bilan qanday nisbatda bo‘ladi, landshaftni belgilab beruvchi asosiy xususiyatlari qaysilar, ular qanday hosil bo‘ladi va qanday rivojlanadi degan savollarga hali javob berilmgan edi. N.A.Solnsevning ilmiy maqolalari ana shu masalalarni yoritib berishga qaratilgan edi. U o‘zining «Tabiiy geografik landshaftlar morfologiyasi haqida»(1949) nomli maqolasida landshaft tushunchasiga yanada to‘laroq ta‘rif berishga harakat qilib «tabiiy geografik landshaft deganda shunday bir genetik hudud tushuniladiki, unda hududning geologik tuzilishi, rel‘ef shakllari, yer usti va yer osti suvlari, mikro iqlimi, tuproq xillari, fito va zoosenozlarning o‘zaro bog‘liq bo‘lgan yig‘indisining qonuniy va tipik qaytalanishi kuzatiladi» deb yozadi. Shu bilan birga landshaft boshqa tabiiy hosilalar singari, o‘z rivojlanishida dialektik qonuniyatlarga bo‘ysunadi, ya‘ni hosil bo‘lgunisha uzluksiz rivojlanadi va o‘zgaradi. Bu rivojlanishni harakatlantiruvchi asosiy kuchlar esa uning o‘zida hosil bo‘ladigan kichik qarma-qarshiliklardir deb ta‘kidlab o‘tadi.
10
1953-yilda A.G.Isashenkoning «Tabiiy geografiyaning asosiy masalalari» nomli kitobining bosilib chiqishi landshaftshunoslik va tabiiy geografiyaning taraqqiyoti tarixida katta voqea bo‘ldi. Bu kitobda tabiiy geografiya va landshaftshunoslikka oid bo‘lgan munozarali muammolar ma‘lum ma‘noda tanqidiy baholandi. Ushbu asar o‘z vaqtida dolzarb bo‘lib turgan uchta yirik masala, ya‘ni, 1) lanshaft haqidagi ta‘limot, uning rivojlanishi va holati, 2)landshaftning asosiy qonuniyatlari hamda 3) geografiyada miqdor ko‘rsatkishlardan foydalanish masalalari ko‘rsatilgan hamda ularni ilmiy tahlil qilishga bag‘ishlangan edi. A.G.Isashenko landshaft haqidagi ta‘limotning tahliliga yakun yasar ekan, «geografik landshaft geografiyaning asosiy birligi, rayonlashtirishning birligidir, ya‘ni elementar tabiiy geografik kompleksning o‘zginasi ekanligini e‘tirof etmoqda deb hisoblash kerak. Landshaft va geografik rayon mohiyatan sinonimlardir. Undan kattaroq tabiiy geografik rayonlar (oblast, provinsiya, o‘lkalar, zonalar va h.k.) landshaft (tabiiy geografik) rayonlashtirishning taksonomik birliklari deb qaralmog‘i lozim» deb yozadi. Lanshaftshunoslik fanining taraqqiyotiga salmoqli hissa qo‘shgan taniqli olimlardan yana biri F.N.Milkovdir. U, qariyb 40-45 yili mobaynida landshaftshunoslikda o‘ziga xos «landshaft-umumiy tushunchadir» degan g‘oyaga asoslangan yangi yo‘nalishning shakllanishiga katta hissa qo‘shgan va keng targ‘ibot qilgan tabiiy geograflardandir. F.N.Milkovning fikrisha landshaft tushunchasi iqlim, tuproq, o‘simlik yoki rel‘ef kabi umumiy tushunchadir va bu hududning katta yoki kichikligidan qat‘iy nazar tadbiq qilinishi mumkin. Masalan, o‘rmon landshaftlari, tog‘ landshaftlari, qum landshaftlari, botqoqlik landshafti kabi. U o‘zining landshaft haqidagi ta‘limot va geografik zonallik masalalariga bag‘ishlangan monografiyasida landshaft tushunchasiga shunday ta‘rif beradi, ya‘ni «Tabiiy geografik landshaft, tabiiy elementlarning murakkab tabiiy geografik jarayoni tufayli o‘zaro bog‘liq va aloqador bo‘lgan majmuidan iboratdir va ko‘z o‘ngimizda tarixan shakllangan, uzluksiz rivojlanishda va kishilik jamiyati ta‘sirida bo‘lgan u yoki bu qiyofadagi hududiy guruhlashmalar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi». Uningsha, landshaftshunoslik katta-kichikligi jihatidan sheklanmagan va yer yuzasida ob‘ektiv mavjud bo‘lgan barsha landshaftlarni, jumladan yerning landshaft sferasini ham o‘rganadigan fandir. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda landshaftshunoslikka bo‘lgan qiziqish, landshaftlarni o‘rganishga bo‘lgan e‘tiborni kuchayishi 1960-70 yillarga to‘g‘ri keladi. Bu vaqtda landshaftshunoslikka oid ilmiy ishlar, kitoblar, to‘plamlar ko‘plab nashrdan chiqarila boshlandi. Landshaftshunoslik masalalari geografiya jamiyati anjumanlarida va landshaftshunoslik muammolariga bag‘ishlangan ilmiy konferensiyalarda keng muhokama qilina boshlandi. Muhokamalarga olib chiqilgan masalalarning aksariyati, landshaftshunoslikning nazariy masalalari, landshaft tadqiqotlar uslublariga va amaliy landshaftshunoslik mavzulariga bag‘ishlangan edi. 1960-yillarning o‘rtalaridan boshlab kishilik jamiyatining atrof-muhitga bo‘lgan ta‘siri ortib ketganligi tabiiy boyliklardan foydalanishdagi xo‘jasizlik, katta maydonlarda o‘rmonlarning qirqilib ketishi, unumli yerlardan, suvdan oqilona foydalanmaslik, suv havzalari, tuproq, havoning jadal su‘ratlar bilan ifloslanishi
11
orqali tezda sezila boshladi, ba‘zan o‘zining salbiy oqibatlari bilan e‘tiborni jalb qila boshladi. Endi u yoki bu hayvon yoki o‘simlik turini saqlab qolishgina emas, balki insonning o‘zi yashab turgan muhiti hisoblangan landshaftlarni bir butun holida muhofaza qilish, tiklash va yaxshilash muammosi dolzarb bo‘lib qoldi. Ana shunday murakkab hamda ko‘p mehnat va mablag‘ talab qiladigan muammoni hal etishning ilmiy asoslarini yaratishda landshaftshunoslikning ahamiyati katta ekanligi ma‘lum bo‘lib qolgan edi. Natijada landshaftshunoslar oldida faqat landshaftlarni aniqlash emas, balki xaritaga tushirish va ularni ta‘riflab berish hamda ularni xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarini rifojlantirish nuqtai nazardan baholash, landshaftlarni keyingi rivojlanishi insonning xalq xo‘jaligidagi faoliyati ta‘sirida qaysi yo‘nalishda borishini va o‘zgarishini oldindan aytib berish (bashoratlash) zaruriyati tug‘ildi. Bunday masalalarni ijobiy hal etish uchun landshaftshunoslik o‘zining an‘anaviy uslublardan tashqari geokimyoviy, geofizikaviy va ekologik usullardan foydalanishga majbur bo‘la boshladi. Landshaftshunoslarni landshaftlarda ro‘y beradigan modda va energiya almashinuvi landshaftlar imkoniyatlarini o‘rganishni yanada qiziqtira boshladi. Bunday masalalarni o‘rganish landshaftlarni bevosita joyida, tabiiy geografik yoki landshaft stasionarlari tashkil qilib o‘rganishni taqozo etadi. Shunki landshaftlardagi biomassa va uning mahsuldorligi, moddaning biologik aylanishi va biogeosiklni, suvning harakati va aylanishini, modda va energiyaning landshaft komponentlari orasida, landshaftning morfologik qismlari orasida, hamda bir landshaft bilan qo‘shni landshaftlar orasida ko‘chib yurishi va taqsimlanishi kabi masalalarni o‘rganish shunday stasionarlar tashkil qilish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Tabiiy geografik va landshaft stasionarlarida to‘plangan aniq ma‘lumotlar tahlili natijasida anshagina nazariy xulosalar yuzaga keladi. Ulardan eng asosiysi landshaft yoki boshqa tabiiy geografik komplekslar, jumladan geografik qobiqni ham geotizim deb qarash bo‘ldi. Shu bilan birga landshaftshunoslikda funksional- dinamik landshaftshunoslik shakllana boshladi. Landshaftshunoslik yoki tabiiy
geografiyaning rivojlanish tarixi bilan
shug‘ullangan tadqiqotchilarni ko‘pchiligi fanning taraqqiyot tarixini ma‘lum bosqichlarga yoki davrlarga bo‘lib o‘rganishga harakat qilganlar. Jumladan, rus geografiyasida tabiiy-hududiy komplekslar haqida tushunchalarni rivojlanishi Mavzuida maxsus izlanishlar olib borgan N.G.Suxova (1981) to‘rtta davrni ajratadi, ya‘ni: I. XIX-asrning 80-yillaridan XX-asrning 10-yillarigasha bo‘lgan davr. Bu tabiiy geografik kompleks g‘oyasini tug‘ilish davridir. II. 20-30 yillar davri. Bu davr landshaft tabiiy geografik kompleks ekanligi haqidagi tushunchaning ommalashuv davridir. III. 40-yillardan 60-yillarning boshigasha bo‘lgan davr. Bu landshaft haqida ta‘limotning nazariy asoslari ishlab chiqilgan davr hisoblanadi. IV. 60-yillar boshidan 80-yillargasha bo‘lgan davr, ya‘ni tabiiy geografik komplekslar geotizimlar ekanligi haqida tushunchaning ishlab chiqilishi, tarqalishi davri. 12
1950-yillarnig oxirida Toshkent Davlat Universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy Universiteti) tabiiy geografiya kafedrasini olimlari L.N.Babushkin va N.A.Kogay tomonidan O‘zbekiston xududini qishloq xo‘jaligi maqsadlarida tabiiy geografik rayonlashtirish Mavzusida ilmiy tadqiqot ishlarining boshlab yuborishi ham O‘zbekistonda landshaftshunoslikning taraqqiyot tarixidagi muhim voqealardan edi. Shunki shu Mavzuda o‘tkazilgan bir qator ilmiy anjumanlarida tabiiy geografik rayonlashtirishning asosiy uslubi tipologik birliklarni tahlil qilish natijasida tabiiy geografik rayonlarni aniqlash ekanligini ta‘kidlab o‘tilgan edi. Natijada, tarixda birinchi marotaba O‘zbekistonning landshaft xaritasi yaratildi va 1964-yilda nashrdan chiqdi. Xuddi shu yili ushbu mualliflarning «O‘zbekistonning tabiiy geografik rayonlashtirish» degan monografiyasi ham bosilib chiqib, unda landshaftlarning qisqasha tavsifi ham berilgan edi. Shu yerda yana bir narsani ta‘kidlab o‘tmoqchimizki L.N.Babushkin bilan N.A.Kogayning ilmiy hamkorligi 15 yildan ortiq vaqt davom etib nihoyatda samarali bo‘ldi. Ular mualliflikda juda ko‘p ilmiy maqolalar, monografiyalar va o‘quv qo‘llanmalari yaratdilar. O‘zbekistonlik geograflar orasida landshaftshunoslik masalalariga bo‘lgan qiziqish 1960-70 yillarda yanada avj oldi. Bu vaqtda bir qator yosh hamyurtlarimiz Moskva, Sankt-Peterburg, Kiev, Voronej, Lvov, Qozon kabi shaharlarga borib aspiranturada tahsil oldilar, dissertasiya yozib himoya qilib qaytdilar. P.G‘ulomov, M.Umarov, Yu.Sultonov, A.Saidov, S.Nishonov, A.Abdulqosimov, L.Alibekov, T.Allaberganov, T.Jumaboev, A.Rafiqov, M.Qo‘ziboev, Sh.Ergashovlar shular jumlasidandir. Ularning ilmiy yo‘nalishlari, O‘zbekiston landshafshunosligiga qo‘shgan xissalari Yu.Sultonovning (1974) kitobidan umumiy tasavvurga ega bo‘lishi mumkin. Ushbu tadqiqotchilarning ko‘pchiligi hududiy landshaftshunoslik yo‘nalishida ish olib borganliklarini O‘zbekistondagi geografiya hamda ekologiya tarixi bilan shug‘ullangan R.U.Raximbekov (1995) ham ta‘kidlab o‘tgan. Qo‘shimsha tarzda shuni eslatib o‘tish mumkinki, yuqorida nomlari sanab o‘tilgan tabiiy geograflarimiz landshaft tushunchasini izohlashda yakdil emaslar. Buning sababi ularning turli ilmiy maktablar namoyondalari rahbarligida tahsil olganliklaridandir.
Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|