O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tayansh iboralar: dinamika, xorologik dinamika, evolyusiya, ritmiklik, pleystosen, barqarorlik, texnogen, etakchi omil, energiya oqimi, biokimyo, abiatik. lanshaft tipi, kichik tip, landshaft sinfi, kichik sinf, landshaft xili.
26
Landshaftlarning komponentlari orasida muttasil modda va energiya almashinib turadi. Har bir landshaft o‘z ichida ro‘y beradigan va tashqi kuchlar, jarayonlar ta‘sirida o‘zgarib turadi. Har bir landshaftda o‘zini o‘zi boshqarib, o‘zini o‘zi rivojlantirib turish xususiyatlari mavjuddir. Har bir landshaft uchun rivojlanishni barqarorlashtirib turuvchi dinamika xosdir. Landshaftlar dinamikasi tushunchasiga A.A.Krauklis (1979) qisqasha qilib quyidagisha ta‘rif beradi: «dinamika - bu ishki va tashqi kuchlar ta‘sirida landshaft tabiatining o‘zgarishidir». F.N.Milkov (1990)
fikrisha dinamika landshaftshunoslikning nazariy
masalalaridan biridir. Landshaft dinamikasi - bu landshaftning o‘z vazifasini bajarishi, hududi va ishki tuzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zgarishidir. Landshaftdagi dinamik o‘zgarishlar turli tuman bo‘lganligi uchun F.N.Milkov ularni turlari va xillarini aniqlashga urinib ko‘rdi. Uning fikrisha xorologik dinamika (landshaftlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq), ishki tuzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan dinamika (landshaft morfologik tuzilishini o‘zgarishi), zamonaviy dinamika (landshaftning vaqt bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zgarishlari) hamda rivojlanish dinamikasi kabilarni ajratish mumkin. Landshaft dinamikasi tushunchasi landshaftshunoslikdagi asosiy tushunchalardan biri ekanligini A.G.Isashenko (1991) ham ta‘kidlab o‘tadi. U landshaftning ishki tuzilishini qayta shakllanishiga olib kela olmaydigan va tizimning takrorlanish xususiyatiga ega bo‘lgan o‘zgarishlarni dinamika deb tushunadi. V.B.Soshava geotizimlarning dinamikasi va evolyusion o‘zgarishlari haqida fikr yuritar ekan invariant tushunchasidan foydalanishni lozim topdi. Invariant - lotinsha so‘z bo‘lib, o‘zgarmaydigan degan ma‘noni bildiradi. Geotizimlarning tashqi kuchlar ta‘sirida o‘zgarish jarayonida o‘zgarmay qoladigan xususiyatlari invariant hisoblanadi. I.I.Mamay (1982) ning ta‘kidlashicha landshaftning holati deb, landshaft ishki tuzilishining ozmi-ko‘pmi uzoq vaqt davomida saqlanadigan xususiyatlariga aytiladi. Landshaftlarni holati to‘g‘risidagi fikrlar L.S.Bergning ham ishlarida uchraydi. U landshaftlarda bo‘ladigan o‘zgarishlarni ikki turga ajratadi. Asliga qaytadigan va asliga qaytmaydigan o‘zgarishlar. Asliga qaytadigan o‘zgarishlarga landshaftdagi fasliy o‘zgarishlar va vaqt o‘tishi bilan yana «asliga» qaytadigan katastrofik o‘zgarishlarni - o‘rmonlarning yonib ketishini, o‘tloqlarni chigirtka bosishi, suv toshqinini kiritadi. Asliga qaytadigan o‘zgarishlar - o‘zgarish sikli tugagandan keyin dastlabki holatiga to‘liq qaytmaydi. Asliga qaytmaydigan o‘zgarishlarga kosmik omillar, iqlimni o‘zgarishi, yer po‘stining ko‘tarilishi yoki pasayishi, organizmlar va odam ta‘sirida bo‘ladigan o‘zgarishlar kiradi. Landshaftlarda bo‘ladigan o‘zgarishlr natijasida doimiy ravishda yangi elementlar paydo bo‘lib boradi va eskilarni siqib chiqaradi. Bu elementlarni B.B.Polinov uch turga ajratadi: relekt, konservativ va progressiv. 1) Relekt elementlar oldingi davrlardan qolgan bo‘lib, landshaftni tarixini o‘rganishga yordam beradi. Relekt elementlarga rel‘ef shakllari (muz rel‘efi), gidrografik tarmoqlar(cho‘llardagi quruq o‘zanlar, ko‘llar) kiradi. 2) Konservativ elementlar (lanshaftlarning hozirgi sharoitiga moslashgan va ishki tuzilishini belgilovchi). 27
3) Progressiv elementlar (landshaftdagi eng yosh elementlar, ular landshaftning kelajakdagi rivojlanishini belgilab beradi). Yangi elementlarni ko‘payishi landshaftda miqdor o‘zgarishlarini sifat o‘zgarishiga o‘tishiga olib keladi. Progressiv elementlarni paydo bo‘lishi tabiiy geografik bashorat uchun asos bo‘ladi. Landshaftshunoslikning nazariy masalalaridan biri landshaftlarning yoshi masalasidir. Landshaftlarni yoshini aniqlash masalasi ansha murakkab masala. Ularning yoshini qaysi vaqtdan boshlab hisoblash kerak degan masala hozir ham munozaralidir. Ayrim tabiiy geograflar landshaftning geologo-geomorfologik asosi qashon shakllangan bo‘lsa, uning yoshini o‘sha davrdan boshlash kerak deyishsa, ayrimlar esa geotizim maydoni qashon muz bosishdan yoki dengiz ostidan ozod bo‘lgan bo‘lsa o‘sha davrdan boshlab hisoblash lozimligini ta‘kidlashadi. Bunda landshaftning yoshi bir necha yuz ming, million yillarni tashkil etib, geologik davrlar bilan o‘lshanadi. Ko‘pchilik geograflar esa landshaftni yoshini uning hozirgi ishki tuzilishi qashon shakllangan bo‘lsa o‘sha davrdan boshlab hisoblash kerakligini ma‘qullaydi. Ammo landshaftlarda bir ishki tuzilma o‘rniga yalpi bir tuzilmani vujudga kelishi ham uzoq davrni o‘z ichiga oladi. Shuning uchun geotizimlarning hosil bo‘lishi vaqtini hozirgi tabiiy geografik sharoitining asosiy xususiyatlari shakllana boshlagan vaqtdan boshlab hisoblash lozim. Masalan, Turon tabiiy geografik provinsiyasi, hozirgi tabiiy geografik sharoitining shakllanishi - oligosen - to‘rtlamchi davr mobaynida davom etgan (N.A.Kogay, 1969). Ammo oligosen - to‘rtlamchi davr yoshidagi Turon provinsiyasida joylashgan undagi kichikroq bo‘lgan geotizimlar - tabiiy geografik okruglar esa turli xil kelib chiqishga va yoshga ega. Bularning ichida eng yoshi Quyi Amudaryo okrugi, eng qadimgisi esa Qizilqum tabiiy geografik okrugidir. Yanada kichikroq geotizimlar tabiiy geografik rayonlar va landshaftlarning yoshiga keladigan bo‘lsak, endi faqat oligosen dengiz qaytib ketishi, quruq issiq iqlimning hukmronligi emas, neotektonik harakatlar va ular bilan bog‘liq holda rel‘efning, suvlarning ichini o‘zi iqlimning tabaqalanishi kabilarni tahlil qilish kerak bo‘ladi. (Sh.I.Zokirov, 1990). Landshaftlarni yoshini aniqlash jarayonida ikkita narsaga e‘tibor berish kerak. Birinchisi, birlamchi elamentlarning yoshi va ikkinchisi hozirgi elamentlarning yoshi. Xullas, landshaftning yoshini aniq qilib 1-2-10 yil farqi bilan aytib berish amri maholdir. Keyingi yillarda tabiatshunos fanlarida barqarorlik atamasi keng qo‘llanilmoqda. Landshaftshunoslikda ham landshaftlar barqarorligi atamasi va uni aniqlash masalalari geograflarni o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri tabiat bilan inson o‘rtasidagi munosabatlarning keskinlashuvidir. Inson ta‘sirida tabiiy landshaftlar o‘rnida yangi antropogen landshaftlar barpo bo‘la boshladi. Bunday o‘zgarishlarning qanshalik jadal yoki sust bo‘lishi tashqi omilning ta‘sir kuchiga va landshaftning barqarorlik darajasiga bog‘liqdir. Landshaftlarning barqarorligi deganda - tashqi tabiiy yoki antropogen omillar ta‘siriga nisbatan o‘z strukturasini, ya‘ni ishki aloqadorliklar xarakterini saqlagan
28
holda bardosh bera olish va shu bilan birga tashqi ta‘sirlar natijasida o‘zgargan yoki buzilgan bo‘lsa, avvalgi holatini qayta tiklay olish xususiyatlari tushuniladi (Zokirov, 1999). Landshaftlarning barqarorligi haqida adabiyotlarda berilgan izohlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, landshaftlar barqarorligi deganda ularning ikki xil xususiyatlari, ya‘ni: 1) landshaftlarning tashqi omillar ta‘siriga qaramasdan o‘z faoliyatini davom ettirishi. 2) tashqi kuchlar tugagash oldingi holatini tiklash xususiyatlari shalkashtirilib yuborilmoqda. Landshaftlar geokimyosi sohasida taniqli bo‘lgan rus olimasi M.A.Glazovskaya (1988) ham barqarorlik deganda tabiiy tizimlarni o‘z funksiyalarini bajarishini saqlash imkoniyatidir deb tushunadi. Uning fikrisha, tabiiy tizimlarning texnogen omillar ta‘siriga nisbatan barqarorligi birinchidan tashqi omillar ta‘sirining tavsifi bilan belgilansa, ikkinchidan tabiiy tizimlarning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari bilan belgilanadi. Bunda barqarorlik landshaftlarga tashqi omillar ta‘siriga kirib qolgan moddalarning erishi, chirishi, tarqalishi va chiqib ketishi kabi sharoitlar bilan ham belgilanadi. Landshaftlarning barqarorligini o‘rganishda komponentlarning o‘zidagi barqarorlikning, landshaft tashkil etuvchi omillarning barqarorligini bilishning ahamiyati kattadir. Komponentlardan birortasini barqarorligi kuchsiz bo‘lsa, landshaft ham shunchalik barqaror va tashqi kuchlar ta‘siriga beriluvshan bo‘ladi. Ammo, turli komponentlarning turlisha barqarorlikka ega bo‘lishi tabiiydir. Tog‘ jinslari va rel‘efning ayrim komponentlarga nisbatan kam o‘zgaruvshan va eng barqaror ekanligi haqidagi fikrlarni ko‘pgina landshaftshunoslarning ishlarida uchratishimiz mumkin. Bunday fikrlar asosan N.A. Solnsev tomonidan ilgari surilgan va landshaft komponentlarining o‘zaro teng kuchli emasligi, ularning hosil bo‘lishida oldinma-keyinlik mavjudligi g‘oyasiga tayanilgan. N.A. Solnsev (1984) landshaftlarning barqarorligi muammosiga to‘xtalar ekan, komponentlar barqarorliklari jihatidan ham o‘zaro teng emasligini va ularning barqarorlik darajasi yer po‘stidan (eng barqarori) hayvonot dunyosiga (eng beqarori) tomon pasayib borishini ta‘kidlaydi. Landshaft komponentlarining turlisha barqarorlikka ega ekanligi haqida gap borganda, barqarorlik landshaftlarning dinamikasi va rivojlanishi bilan bog‘liq ekanligini unutmaslik kerak. V.B.Soshavaning landshaftlar dinamikasi va evolyusiyasi haqidagi ayrim fikr va mulohazalari e‘tiborga loyiqdir. U landshaftlar dinamikasi haqida so‘z yuritar ekan, landshaftlardagi dinamik o‘zgarishlarni susaytirib turadigan, landshaftlarni barqarorlashtirib turadigan jarayonlar mavjud ekanligini ta‘kidlaydi. Uning fikrisha «jonli» komponentlar faqat «kritik» komponentgina bo‘lib qolmay, balki landshaftlarni barqarorlashtirib turadigan eng muhim omil ham ekan. Landshaftlarning barqarorligini o‘rganishda ular qaysi muhitda shakllanganligi ham albatta e‘tiborda bo‘lishi kerak. Bunda o‘sha muhitdagi hal qiluvchi omillardan issiqlik va namlikning optimal nisbatda bo‘lishi alohida ahamiyat kasb etadi. Landshaftlarda bo‘ladigan modda almashinuvi tabiatda namning aylanishi bilan bog‘liq. Geosistemalarning tashqi aloqalari ham ularga kirib keladigan va ulardan chiqib ketadigan suv oqimlari bilan bog‘liq. Namning aylanishi natijasida turli
29
eritmalar, kaloidlar hosil bo‘ladi, ximik moddalarni bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishi sodir bo‘ladi. Landshaftlardagi yillik namlik zahirasi atmosfera yog‘inlari va havodagi suv bug‘lari tashkil etadi. Namlik aylanishining intensivligi va uning tuzilishi turli landshaftlarda o‘ziga xos bo‘lib, zonal va azonal qonuniyatlarga bo‘ysunadigan issiqlik bilan taminlanganlik darajasiga va yog‘inlar miqdoriga bog‘liq. Landshaftlarda namni aylanishi ishki va tashqi bo‘ladi. Tashqi va ishki nam aylanishi o‘rtasidagi nisbat oqim koeffisienti yoki unga qo‘shimsha ravishda bug‘lanish koeffisienti bilan ifodalanadi. Yuqori kengliklarda tashqi namlik oqimi ishki aylanishdan katta, nam ekvatorial, tropik va subtropik landshaftlarda ikki oqim tipi teng, qurg‘oqchil hududlarda ishki nam aylanish hissasi ortadi. Landshaft ichida nam aylanishida botanik, ayniqsa o‘rmon daraxtlarini roli kattadir. Daraxtlarning ildizlari yillik yog‘in miqdorini 20% ini ushlab (qarag‘ay 140-450 mm, ekvatorial o‘rmon daraxtlari 500m) qoladi. Biologik nam aylanishining bosh zonasi - transpirasiya hisoblanadi. O‘simliklar tomonidan o‘zlashtirilgan tuproqlardagi namlikni asosiy qismi bug‘lanib ketadi. Nam ekvatorial o‘rmonlarda transpirasiya fizik bug‘lanishdan katta, mo‘tadil mintaqa keng bargli o‘rmonlarida 2 baravar kam, sovuq iqlim sharoitida keskin kamayadi. O‘simlik qoplami kuchli rivojlangan landshaftlarda transpirasiya fizik bug‘lanishdan katta bo‘ladi. Malayziyaning ekvatorial o‘rmonlarida transpirasiya (bug‘lanish) miqdori 1350 mm, tuproq yuzasidan bug‘lanish esa - 125 mm. Ekvatorial tropik o‘rmonlarda atmosferadagi namlikni 62% i transpirasiya oqibatida hosil bo‘ladi. Atmosferadan landshaft yuzasiga tushgan namlikning qanday sarf bo‘lishini o‘rganishda o‘simlik tanasida qoladigan namlik ham e‘tiborda bo‘lishi kerak. Bu namlik asosan o‘simliklarni o‘rib olib tortib ko‘rish va qurigandan so‘ng yana tortib ko‘rish orqali, ya‘ni o‘simlikdan quruq organik modda hosil qilish yo‘li bilan aniqlanadi. O‘rganish ob‘ektini tasnif qilmagan yoki tasnif qilishga urinadigan bironta fan bo‘lmasa kerak. O‘rganish ob‘ektini tasniflashning ham ilmiy, ham amaliy ahamiyati kattadir. Yer yuzasida geografik landshaftlar haddan tashqari ko‘p bo‘lganligi uchun ularning har birini alohida-alohida ta‘riflab o‘tirishning iloji bo‘lmay qoldi. Shuning uchun landshaftlarni ma‘lum maqsadlarda guruhlab ta‘riflashga va shunga mos holda bir turdpgi tadbirlarni rejalashtirishga to‘g‘ri keladi.
Landshaftshunoslik fani ham boshqa tabiiy fanlar qatori juda ko‘p va xilma-xil, ammo o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan ob‘ektlar landshaftlarni tasnif qiladi. Landshaftlarni tasniflash bilan ko‘pchilik geograflar shug‘ullanishgan. Ulardan ayniqsa N.A.Gvozdeskiy, A.G.Isashenko, V.A.Nikolaevlarning xizmati katta. Landshaftlarni tasnifini yaratish-nisbatan yangi va murakkab hali to‘liq ishlanmagan muammo. Har bir tabiiy tasnif ob‘ektlarning kelib chiqishi, tuzilishi va dinamikasiga asoslanadi. Landshaftlardagi o‘xshashlik turli xil bo‘lib, taksonomik birliklardan foydalanish ya‘ni tasniflash qatoriga bog‘liq. Yuqori taksonomik birliklardan quyi taksonomik birliklarga o‘tishda yangi mezonlar amal
30
qila boshlaydi. Shunki yuqori birliklarga qaraganda quyi birliklarda landshaftlar ko‘proq bir-biriga o‘xshaydi. Landshaftlar tasnifini ishlab chiqishda induktiv va deduktiv yondashishlar mavjud. Induktiv yondshilganda dastlab tasniflashning muhim vositalaridan biri – landashft xaritalaridir. Xaritalashtirish asosida landshaft syomkalaridan olingan materiallar qayta ishlanadi, landshaftlar taqqoslanadi. Landshaftlarning o‘xshashligi va farqi ko‘pgina sabablarga qarab aniqlanadi, keyinshalik bu sabablar taksonomik qatorlarni tuzishda hisobga olinishi kerak. Landshaftlar faoliyatining muhim jarayonlari nam aylanishi, moddalarning biologik aylanishi, tuproq hosil bo‘lishi aniqlanadi. Landshaftlar tasnifini ishlab chiqishda turlisha tamoyillarga amal qilinadi. Masalan, tarixiy-evolyusion tamoyili, genetik tamoyili, morofologik tamoyil. Hozirgi qo‘llanib kelinayotgan tamoyillarni eng asosiylaridan biri tarixiy- evolyusion tasnif jadvalining o‘zida geografik tizimlardagi juda ko‘p va turli- tuman moddiy borliqni qamrab olishi mumkin. Qo‘limizda ma‘lum, miqdorda paleogeografik ma‘lumotlar mavjud bo‘lgan taqdirda bu tamoyildan foydalanish yaxshi natijalar berish mumkin. Landshaftlar tasinifida tarixiy yondashish landshaftlarning kelib chiqishi va rivojlanish tarixi ularning ishki strukturasining o‘ziga xosligini keltirib chiqaradi. Shuning uchun landshaftlarni tasniflashda foydalanilayotgan tarixiy-genetik tamoyil landashftlarning ishki tuzilishini tahlil qilish bilan bevosita bog‘liq bo‘lib qoladi.
Landshaftlar tasnifida landshaftlar ishki tuzilishini tahlil qilish qoidasi asosida bir butunni uning qismlari bilan hamda qismlari orasidagi o‘zaro ta‘sir va aloqadorliklarni tahlili yotadi. Landshaftlarni ishki tuzilishi haqida gap borganda faqat komponentlar orasidagi emas, balki kichik yoki oddiy komplekslar orasidagi o‘zaro aloqadorlik ham tushuniladi. M.A. Glazovskiy tomonidan tavsiya etilgan geokimyoviy landshaftlar tasnifi ham anna shu tamoyil asosida tuzilgandir. Landshaftlar ochiq geotizimlar bo‘lganligi sababli ular o‘z yon atrofidagi landshaftlar bilan ham modda va energiya almashinishida aloqador bo‘lib turadi. Agar biz tasnif tuzishda landshaftlar o‘z ishki tuzilishiga ega ma‘lum bir tizimdir deydigan bo‘lsak, landshaftlarning ishki aloqadorligidan tashqari ularning atrof- muhit bilan va qo‘shni landshaftlar bilan bo‘ladigan aloqadorliklarini ham hisobga olish keark bo‘ladi. Ularni qanday ilmiy tasniflash avvalo tasnif qilinayotgan ob‘ektga yoki hodisaga tegishli bo‘lgan ma‘lum bo‘lgan belgilarni tanlab olishga taqozo qiladi. Landshaftlarni ayrim guruhlarga tipologik birlashtirilishi yoki aksinsha tabaqalanishi turli-tuman sharoitlarga bog‘liq. Masalan, landshaftlarning ishki xususiyatlariga, qo‘shni landshaftlarga yondashib kelishiga landshaft takshil qiluvchi omillar va hodisalarning majmuiga, ularning rivojlanish xususiyatlari va xakozolarga bog‘liqdir. Landshaftlar tasinifida ham boshqa ko‘pgina tabiiy fanlar tasnifidagidek sinf, tur, turkum, xil kabi tushunchalar ishlatiladi. Dastlabki tasniflash ishlaridan biri taniqli geograf N.A.Gvozdeskiyga tegishlidir. U tavsiya etgan landshaftlar tasnifi: sinf- tur-kichik tur -guruh-xil ko‘rinishida bo‘lib, ansha ixshamdir. A.G.Isashenko tasnif 31
etgan landshaftlar tasnifi tip-kichik-tip-sinf-kichik sinf-xil-kichik xil-variant ko‘rinishiga ega. Bu ikkala tasnif bir-biridan qisman farq qiladi. N.A.Gvozdeskiy eng katta birlik sifatida sinfni qabul qilar ekan, u avvalo tog‘larning va tekisliklarning landshaftlarini ikki sinfga bo‘lishni tavsiya etsa, A.G.Isashenko dastlab landshaftlarni aniqlab olishni keyin esa sinflarga ajratishni ma‘qul ko‘radi. Landshaft tiplarini aniqlab olishda eng asosiy mezon sifatida landshaftlarning gidrotermik rejimi, ya‘ni namlik va issiqlik taqsimlanishidagi dunyo miqyosidagi farqlarini olishda tavsiya etiladi. A.G.Isashenko fikrisha, landshaftlarning bir-biriga o‘xshashligi yoki bir-biridan farqi juda ko‘p sabablar bilan belgilanadi va ularning ichidan eng asosiysini aniqlab ola bilish tasnif tarixidagi eng katta birlikni tanlashga asos bo‘ladi. Hozirgi vaqtda eng mukammal ishlangan landshaftlar tasnifining muallifi V.A.Nikolayev ekanligi ko‘pchilik geograflar tomonidan e‘tirof etilmoqda. U tavsiya etgan ko‘p pog‘onali tasnif qatori: bo‘lim-qism-kichik qism-sinf-kichik sinf-guruh-tur-kichik tur-toifa-kichik toifa-xil-variant ko‘rinishida bo‘lib, yer yuzasidagi barsha landshaftlarni ma‘ulm bir tartib bilan o‘rganishga yaxshi ilmiy asos bo‘la oladi. Biz A.G.Isashenkoni landshaft tasnifini ko‘rib chiqamiz. A.G.Isashenko (1991) landshaftning eng yuqori tasnif birligi etib landshaft tipini qabul qiladi. Landshaft tipini ajratishda bosh mezon issiqlik va namlik o‘rtasidagi nisbat ekanligini yuqorida aytib o‘tgan. Radiasiya balansi aktiv harorat yig‘indisi. N.N.Ivanovning namlik va qurg‘oqchillik koeffisientlari tasniflash belgilari deb qabul qilingan. Bir tipdagi landshaftlarning umumiyligi suv balansi hozirgi geomorfologik va geoximik jarayonlar, organik dunyosi, yashash sharoiti, uning tuzilishi, mahsuldorligi, biomassalar zahirasi, moddalarning biologik aylanishi va tuproq hosil bo‘lish tiplarida namoyon bo‘ladi. Har bir landshaft uchun tabiiy jarayonlarning fasliy ritmikligi xarakterlidir. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki landshaft tipi tuzilishida zonallik va sektorlikni namoyon bo‘lishi dinamikasi va rviojlanishi umumiy bo‘lgan landshaftlar biriligidir. Landshaft tiplarining qator ikkita elementdan tashkil topadi: birinchisi issiqlik bilan ta‘minlanganlik darajasi, ikkinchisi esa namlik darajasini ko‘rsatadi. Ko‘pgina landshaft tiplari ikkala yarimsharda turli variantlarda uchraydi. Bunday hodisalar bir qit‘aning turli sektorlarida ham uchraydi. Bunda ularning nomiga qo‘shimcha ravishda regionning nomi ham qo‘shiladi. Masalan, Sharqiy Yevropa mo‘tadil kontinental boreal landshaftlar yoki Shimoliy Amerika mo‘tadil kontinental boreal landshaftlar. Har bir landshaft uchun xos bo‘lgan xususiyatlar uning markaziy qismida uchraydi, chekkalarida esa qo‘shni tiplarga xos bo‘lgan belgilar uchraydi. Bu sharoit landshaft tiplarini kichik tiplarga bo‘lishni taqozo etadi. Ko‘pgina landashftlarda uchta kichik tip ajratiladi. Bular shimoliy, o‘rta va janubiy landshaft tiplaridir. Bu kichik tiplar oraliq landshaft tiplari uchun xos emas. Tasniflashning keyingi bosqichini ajratishda gipsometrik omil asos qilib olingan bo‘lib, sinf va kichik sinflarni ajratishda hal qiluvchi mezon hisoblanadi. Bular landshaftlar yarusligi qonuniyatida namoyon bo‘ladi. Balandlik landshaft
32
mintaqalarida ikkita sinf ajratiladi – tekislik va tog‘. Tog‘ landshaftlarining eng asosiy farqi balandilk mintaqalarining mavjudligidir. Tekislik landshaft sinfida ikkita kichik sinf – pasttekislik va qirlar landshaftlari, tog‘li landshaft sinfida – past, o‘rta va baland tog‘ kichik sinflari ajratiladi. Landshaft tasniflashning eng quyi birliklarini ajratishda, landshaftning fundamenti uning petrografik tarkibi, tuzilish xususiyati, rel‘ef shakllari asosiy mezon qilib qabul qilingan. Bu mezondan foydalanib landshaft xillari ajratiladi. Bir xildagi landshaftlar fundamenti, komponentlararo turalri, tuzilishi va morfologiyasidagi umumiyligi bilan xarakterlanadi. Landshaftlarni bitta xilga birlashtirishda ularning morfologik tuzilishi etakshi belgilardan biri hisoblanadi. Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|