O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi Samarqand qishloq xo’jalik instituti

6.1. Dinamika qatorlari to^,grisida tushincha va ularni tuzishni asosiy qoidalari

Dinamika qatorlari deganda ommaviy ijtimoiy hodisalarni malum davr (vaqt) ichida tavsiflovchi raqamlardan tashkil tongan qatorlar tushuniladi.Statistika ijtimoiy hodisalarning holati va ularning o’zgarishini davrlar (yillar) bo’yicha o’rganadi.Har qanday dinamika qatorlari ikki unsurdan tashkil topadi:
1.Hodisalarning miqdorini tavsiflovchi darajalar
2.Hodisalarning darajalariga tegishli davrlar(momentlar)
Hodisaning miqdorini tavsiflovchi darajalar deyilganda ularning soni, miqdoriva hajmi ko’rsatkichlari tushuniladi. Hodisalarning darajalariga tegishli davrlar deyilganda sanalar, oylar, yillar tushuniladi.
Dinamika qatorlarni tuzishning asosiy qoidalari:
Birinchidan,dinamika qatorlarni tuzishda eng avvolo miqdorlarni taqqoslama holatga keltirish kerak. Buning uchun vaqt birligi, o’lchov birligiisoblash usuli , narx-navosi bir xtl bo’lishi kerak.
Ikinchidan,barcha davrlar uchun kuzatish obyekti bir xil bo’lishi kerak.
Uchinchidan, ijtimoiy hodisani qamtab olgan davr ning uzun-qisqaligi va hisoblashdagi aniqlik jihatidan darajalari (0.1, 0.01, 0.001) bo’yicha ham bir xil bo’lishi kerak.
Ushbu qoidalarga amal qilib, tuzilgan dinamika qatori ijtimoiy hodisalar orasidagi qonuniyatlarni aniq ko’rsatish va xulosa chiqarishda muhim vosita,omil bo’lib xizmat qiladi

6.2.Dinamika qatorlarni turlari va hisoblash usullari

Dinamika qatorlari 3 turga bo’linadi:
1.Momentli dinamika qatorlari
2. Davriy dinamika qatorlari
3. Hosilaviy dinamika qatorlari
Momentli dinamika qatorlari ijtimoiy hodisalarning aniq sana, moment bo’yicha holatini tavsiflaydi.Masalan,asosiy fondlar hajmi, ishlovchilar soni va hakozolar odatda yil boshi yoki yil oxiri ga hisoblanadi.
Yil boshi,yil oxiri yoki boo’qa bir davrning boshi.oxirida ko’rsatilgan iutlaq miqdorlar asosida tuzilgan dinamika qatorlari momentli dinamika qatorlari deb ataladi
Davriy dinamika qatorlari ijtimoiy hodisalarning malum davrlar ichidagi holatini tavsiflaydi.Bunga ishlab chiqarilgan paxta, g’alla miqdori,yalpi daromad, sof foyda hajmi kabi mutlaq miqdorlarni misol qilib ko’rsatish mumkin.Bunday mutlaq miqdorlar asosida tuzilgan dinamika qatorlari davriy dinamika qatorlari deb ataladi.
Hosilaviy dinamika qatorlari davriy va momentli dinamika qatorlari asosida yuzaga keladi. Boshqacha aytganda,ular dinamika qatorlari ko’rsatkichlari asosida aniqlanadi,tuziladi. Demak, Hosilaviy dinamika qatorlari deyilganda mutlaq ko’rsatkichlar asosida aniqlangan nisbiy va o’rtacha miqdorlar negizida tuzilgan dinamika qatorlari tushuniladi. Masalan,chorva mollari zichligi, 1 xodim hisobiga mshlab chiqarilgan mahsulot, 1 gektar hisobiga mshlab chiqarilgan mahsulot va hakozo miqdorlar asosida tuzilgan qatorlar Hosilaviy dinamika qatorlari bo’lib hisoblanadi
Davriy dinamika qatorlari asosida ijtimoiy hodisalarning dinamikasini statistik tahlil qilishda quyidagi ko’rsatkichlardan foydalaniladi:

1. 
   Mutlaq qo’shimcha o’sish yoki kamayish
   
2. 
   O’sish yoki kamayish surati
   
3. 
   Qo’shimcha o’sish yoki kamayish surati
   
4. 
   1 foiz qo’shimcha o’sishning mutlaq ahamiyati
   

Ushbu ko’rsatkichlao ikki davr darajasini taqqoslash natijasida aniqlanadi. Bular o’z navbatida zanjirsimon va bazisli ko’rsatkichlarga bo’linadi.

Dinamik qatordarda o’rtachasini hisoblash xususiyatlari:

Davriy dinamika qatorlaridagi darajalar teng oraliq davrlarda keltirilgan bo’lsa, u holda mutlaq o’rtacha daraja oddiy zrtacha miqdorlar formulasi yordamida aniqlanadi:
Bunda,o’rtacha mutlaq daraja
X₁,x₂,x₃...x_n-har bir davrdagi hodisalarni ifodalovchi ko’rsatkichlarning mutlaq darajasi
n – davrlar soni
Momentli dinamika qatorlarida darajalarning soni va davr oraliqlariga bog’liq holda bo’lsa, o’rtacha miqdor darajasi quyidagi tartibda hisoblanadi:

1. 
   Momentli dinamika qatorlari darajasi 3 va undan ko’p bo’lib,qator oralari teng bo’lsa, u holda darajalarning mutlaq o’otacha miqdori o’rtacha xronologik formula yordamida aniqlanadi:
   

X₁,X₂,…Xn- har bir davr boshiga mavjud bo’lgan hodisalarni ifodalovchi ko’rsatkichlarning mutlaq darajalari

n-1 – qatorlardagi darajalar soni 1 ga kamaytirilgan miqdor

2. 
   Momentli dinamika qatorlari darajasi 3 va undan ko’p bo’lib,qatorlar oralig’idagi vaqt o’zaro teng bo’lmasa, u holda o’rtacha tortqichli arifmetik miqdorlar formula yordamida aniqlanadi:
   

3. 
   Momentli dinamika qatorda davr boshi va davr oxiriga malumotlar berilgan bo’lsa, u hodda o’rtacha oddiy arifmetik miqdorlar formula yordamida aniqlanadi: