O‘zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi

Signallarga raqamli ishlov berish, signalni raqamlashtiish
Signallarning raqamli qayta ishlanishi signallarni diskret o’zgartirish va berilgan signallarni qayta ishlaydigan tizimlar bilan operatsiyalar bajaradi. Diskret o’zgartirishlarning matematikasi analogli matematikasi qa’rida hali 18-asrdayoq qatorlar teoriyasi doirasida va ularning funksiyalar interpolyatsiya va approksimatsiyasi uchun qo’llanilishida paydo bo’lgan, biroq tezlashgan rivojlanishga u 20-asrda, birinchi hisoblash mashinalari paydo bo’lganidan keyin ega bo’ldi. Umuman olganda, o’zining asosiy mazmunida diskret qayta ishlashning matematik apparati qayta ishlashi bo’yicha analogli signal va tizimlarga o’xshash. Lekin ma’lumotlar diskretliligi bu holatni hisobga olishni talab qiladi, va uning e’tiboga olinmasligi jiddiy xatoliklarga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, diskret matematikasining qator metodlari analitik matematikada analoglarga ega emas. Oxirgi o’n yilliklarda hisoblash tehnikalari tez avj olib o’sib borayotgan jarayon hisoblanadi. Asosan xalq-xo’jaligi va barcha ilmiy o’rganish sohalarida malumotlarga raqamli ishlov berish amaliy usullariga o’tishi katta sakrash bo’ldi. Bularni xar xil hisoblash ya’ni kerakli o’rinlarda turuvchi signallarga raqamli ishlov berish (SRIB) tizimlari tehnikalarida qo’llash, keyingisi malumotlarni qayta ishlash jarayonida masofadan turib zondlashda foydalanish, med - biologik tadqiqotlarda, aerokosmik va dengiz kemalari qatnovi : aloqa, radiofizika, raqamli optika va bir qator raqamli sohalari masalalarini hal qilishda ishlatiladi. Signallarga raqamli ishlov berish (SRIB) – bu hisoblash tehnika (HT) larida tehnik sifatida va dasturli vositalarda ko’chishlarni dinamik yozuvchisidir. Signallarga raqamli 12 ishlov berish uchun va shu sohaga tegishlilar xabarlar nazariyasidan foydalanadilar. Jumladan signalni optimal qabul qilish nazariyasidan va ko’rinishini bilish nazariyalari kiradi. Bu jarayonda asosiy vazifasi birinchidan fondagi shovqinlarni va tabiatdagi turli xil tovush signallarini belgilaydi, ikkinchidan signallarni sinflanishini, tenglashtirish va avtomatik aniqlashdan iborat. Signallarga ishlov berishni tasirini quyidagi tehnologiyalarida ya’ni telekommunikatsiya , raqamli TV va ovoz yozish, biometrika, mobil aloqa va videosistemalarda kuzatishimiz mumkin. Bular asosan hisoblash qurilmalarida qo’llaniladi. Signallarga ishlov berishdan maqsad: - Signal parametrlarini o’lchash yo’li, ob’ekt haqida malumot qabul qilish – amplituda, faza, chastota, spektr; - Fondagi xalaqitlarni foydali belgilab olish; - Signallarni siqish (kompressiya); - Signal formatini o’zgartirish. 1.1-rasm Signallarni ishlov berishni oddiy strukturaviy ko’rinishi. Signallarga raqamli ishlov berishni asosiy elementlari:
– D – analog signal ko’rsatkichi ;
– Filtr – past chastotali filtr ;
– ARO’ – analog raqamli o’zgartirgich ;
– SRIB – signallarga raqamli ishlov berish ;
– RAO’ – raqamli analog o’zgartirish ;
– OF – oxirgi foydalanuvchi ;
– Qurilmalarni alohida vazifalari: : ARO’ SRIB RAO’ Filtr D Filtr 13 – Ko’rsatkich – elektr signaliga proporsianol ravishda fizik parametrlarni o’zgartirish qurilmasi; – Analog filtr – analog signal pulsini tekislovchi reaktiv elementlardagi (L,C,R) elektr sxema; SRIB (DSP- Digital Signal Processing) – signal protsessori, raqamli signallarga ishlov berish algoritmlarini reallashtiradi. Asosan kuchli protsessorlar kerak bo’ladi. Signalni o’zgartirish quydagi rasmda ko’rib o’tamiz.

1.2-rasm.ADC – analig –raqam o’zgartirgich, DAC -raqam –analig o’zgartirgich
Signalni raqamlashtirish 3 – bosqichda amalga oshiriladi:
1. Vaqt bo’yicha diskretlash (funksiya argumenti).
2. Amplituda bo’yicha kvatlash(funksiya qiymati).
3. Kodlash. Diskretizatsiya – bu diskret funksiyalarni to’xtamasdan o’zgartirishdir. U gibridli hisoblash tizimlarida va ma’lumotlarni uzatish tizimlarida raqamli qurilmalarda signallarni impuls- kod modulyatsiyasida foydalaniladi. tasvirni uzatish jarayonida to’xtovsiz analog signalni diskretga o’zgartirishda yoki diskret to’xtovsiz signal uchun foydalaniladi. Bunga teskari jarayon qayta tiklash deb nomlanadi. Vaqt bo’yicha diskretlash jarayonida to’xtovsiz analog signal ketma – ket sanab chiqilib almashtiriladi, shu paytni o’zida kattalik belgilab qo’yiladi. Kotelnikov teoremasi: Diskretlash chastotasi asosiy signal chastotasidan ikki marta katta bo'lishi kerak
F=2*f
14 Umumiy ko’rinishda analog signal amplituda funksiyalarini ko’rsata oladi (masalan: trigonometric va yetarli osonlikdagi), argument vaqt t bilan aniqlik hududini ko’rsatadi. Biz raqamli signalni qayta ishlayotganda, shubxasiz, analog signal cheklangan xotira hajmli va tezkor hisoblashv qurilmali qayta ishlash uchun yaroqli ko’rinishga keltiriladi. Shubxasiz tartibli chisel tanlashga majburmiz. Raqamli signallarga ishlov berishda to’g’ri vaqt intervali orqali analog signal kattaligi tanlanib ijro etiladi. Bu jarayon vaqt bo’yicha diskretizatsiya deyiladi. Diskretizatsiya davri vaqt T deyiladi, diskret chastotasi F esa unga teskari proporsional:
F=1/T

z Matematik diskretizatsiya jarayoniga quyidagi formulani yozish mumkin: Bu yerda, δ(t) – delta funksiya, matematik abstraktsiyalarida foydalaniladi. Delta funksiya 1/dt → ∞ da t=0 va 0da t odan farqli qiymatlarni qabul qiladi. Shubxasiz δ(0)·dt=1 bo’ladi. Bu qiymat intervali t=k·T , 0 va tning boshqa nuqtalarida bu funksiya qabul qilinadi. diskretizatsiya jarayoni 1.3-rasmda tasvirlangan:

1.3– rasm. Diskretizatsiya jarayoni 15 Kvantlash (signalni qayta ishlash). Kvantlash (ing, quantization ) – informatikada to’xtovsiz belgili diapazonni ochish yoki diskret kattaliklarni chekli oraliq soniga aytiladi. Yana vektor kvantlash mavjud bo’lib – fazoga oid vektor kattaliklarni chekli sonlar to’plamida ochish imkoniyati mavjud. Kvantlash signalni qayta ishlash jarayonida tez-tez ishlatiladi, shu bilan birga ovoz va tasvirlarni siqishda ishlatiladi. Kvantlashni oddiy ko’rinishi natural sonlarga butun sonlarga bo’linishini bildiradi va kvant koffiysentlarida nomlanadi.
1.4- rasm. Kvantlangan signal.
Bir tomonlama (chiziqli) kvantlash – qirqilgan to’gri uzunlikdagi diapazonni ochishini anglatadi. Uni doimiy kattalik(kvantlash qadami)da va butun qismidan bir qismini olib taqdim etish mumkinligi, chiqishning bo’linishi tushuniladi:


1.5- rasm. Diskret vaqtdagi kvantlanmagan signal.
Diskret bilan kvantlashdan keyin chalkashtirmaydi (mos ravishda, kvant qadami bilan diskret chastotasi). Diskretizatsiya paytida vaqt kattaligi(signal) 16 o’zgaradi, berilgan chastota bilan o’lchanadi(diskretizatsiya chastotasi), bunday shakl, diskretizatsiya signalni hosil qilish vaqt tuzish (grafikda - gorizontal bo’yicha). Kvantlash ham berilgan manoli signal holiga olib keladi, yana signal balandligini quradi (grafikda – vertikal bo’yicha). Signal- har bir diskretizatsya va kvantlashdan keyin raqamli deb ataladi. 1.6– rasm. Raqamli signal. Raqamlash jarayonida signalning uroveni diskret glubina yoki bitnost deb ataladi. Glubina diskretizatsiya bitlarda o’lchanadi va uning kichik birligi bit, amplitudaviy signal ekanini bildiradi. Shuningdek glubina diskretizatsiya, analog signalni raqamli aniqligi mos keladi. Mabodo bir xil glubina diskretizatsiya kvantlash dinamik diapazon deb ataladi va detsiBellarda o’lchanadi(1 bit ≈ 6 dB ). Uroven bo’yicha kvantlash – raqamli signalni hisoblab kattaliklarini taqdim etadi. Kvantlash uchun diapazon kuchlanishi signalini 2ta kodidan Umin dan Umax gacha 2n intervalida taqsimlanadi. Qabul qiluvchi interval kattaligi (kvantlash qadami): Har bir interval n – razryadli ikkilik kod – interval nomeri, yozilgan ikkilik raqamni o’zlashtirib oladi.Har bir hisoblashda interval kodini o’zlashtiradi, o’sha hisoblash kuchlanishni bildiradi. Bunday ko’rinishdagi analog signal oxigi ikkilik chiselni taqdim etadi, aniq vaqt davriga mos ravishda signal kattaligi- raqamli signaldir. Har bir ikkilik raqam oxirgi impulsni – yuqori(1) va past(0) urovenni 17 taqdim etadi. Anallog signallarni kodlashda asosiy ikkita koddan tashkil topgan bo'lib bular: 0 va 1 hisoblanadi ya'ni signal yo'q bo'lsa 0, signal bor bo'lsa 1 bo'ladi. Raqamli audio signalning parametrlari. Raqamli signal razryadi- diskret signalning kvantlash qismlari soni. professional audio qayta ishlashlarda 16,20 va 24 bit li razryadlardan foydalaniladi Diskiritlash chastotasi-chastota , analog signalni qaysi diskret signalda diskretlashni ko'rsatadi. Audioga professional ishlov berishda uzatilayotgan diskrezatsiya chastotasi 44100 hz yoki 48000hz bo'ladi.
Asosiy signal chastotasi 2 yoki 4 marta katta----88200/96000 yoki 176400/192000 bo'ladi. Format tushunchasi- butun (to'g'ri kod) yoki haqiqiy(nuqtali kod) sanaladi. Kanallar soni-signallar bir , ikki, yoki ko'p kanalli bo'lishi mumkin (3...8 kanalli) qaysi audio ga ishlov berilayotgan bo'lsa o'sha kanal o'qiladi. Shular raqamli signal parametrlariga kirsa anolog signal parametrlariga –signal kuchi chastrota diapazoni,dinamik diapason kiradi. Ovoz sifatli yani yoqimli bo'lishini ish oxirida : usilitel, kolonka, mikrofon, ovoz yozish va ijro etish apparaturalari ta'minlayda. Signal kuchi- bu signal amplitudasining qanchalik kattaligi kichikligi bilan baholanadi. Chastota oralig’i-inson qulog'i eshitadigan chastota 20hz dan 20000hz gacha hisoblanadi.Bir muncha ko'p ishlatiladigan chastotalar ro'yxati:
– 8000hz-- telefon
– 11025--- telefon
– 16000---telefon
– 22050 ---radio
– 32000---radio
– 44100--- audio CD
– 48000----DVD
– 96000---DVD(MLP5.1)
– 192000---DVD(MLP2,

1. 
   Diskretlash natijasida raqamli tovush paydo bo'ladi. Raqamli tovush bu bitlar ketma-ketligi ko'rinishidagi anolog signal hisoblanadi. Raqamli signalning 18 afzalligi shundaki, kodlangan signallarni masofaga uzatilgandagi yo'qotishlarni kriptografik usullar yordamida tiklash imkonini beradi.