O„zbekiston Respublikasi Sog„liqni Saqlash Vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Psixologiya

Xotira haqida tushuncha. Xotira turlari va ularning qonuniyatlari 
Xotira - atrof-muhitdagi voqelikni bevosita va bilvosita, ixtiyoriy va ixtiyorsiz 
ravishda, passiv va aktiv xolda, reproduktiv va produktiv tarzda, verbal va noverbal 
shaklda, mantiqiy va mexanik yo‟l bilan aks ettiruvchi esda olib qolish, esda saqlash, 
qaytadan esga tushirish, unutish hamda tanish, eslashdan iborat psixik jarayon alohida 
va umumiylik namoyon qiluvchi ijtimoiy hodisa, barcha taassurotlarni ijodiy qayta 
ishlashga yo‟naltirilgan mnemik (yunon. «mnema» - xotira) faoliyat, psixikaning 
«tanasi» sifatida namoyon bo‟ladi. 
Xotira shaxs psixik faoliyatining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‟lib 
hisoblanadi. Shuni alohida ta‟kidlash kerakki, xotiraning bosh roli o‟tmishda yuz 
bergan narsa va hodisalarni aks ettirish bilan cheklanib qolmasdan, balki ham hozirgi, 
ham kelgusida amalga oshirish rejalashtirilgan voqelikning ruyobga chiqishini 
ta‟minlaydi.
Inson ko‟rgan, his qilgan va eshitgan narsalarining juda oz miqdorinigina eslab 
qola oladi. Ma‟lum bo‟lishicha, bir vaqtning o‟zida odam ongida 7 tadan ortiq belgiga 
ega bo‟lgan ma‟lumotning qolishi qiyin ekan. Bu ettita so‟z, son, belgi, narsaning 
shakli bo‟lishi mumkin. Agar telefon raqamlari 8 ta belgili bo‟lganda, uni yodda 
saqlash ancha qiyin bo‟lardi. Demak, ongning tanlovchanligi va ma‟lumotlarni saralab, 
terib ishlatish yana bir psixik jarayonni - xotirani bilishimiz lozimligini bildiradi.
Inson xotirasining mukammal bo‟lishi, ya‟ni his-kechinmalarimiz, ko‟rgan-
kechirganlarimizning mazmuni to‟laroq miyamizda saqlanishi quyidagi omillarga 
bog‟liq: 
- esda saqlab qolish bilan bog‟liq harakatlarning yakunlanganlik darajasiga; 
- shaxsning o‟zi shug‟ullanayotgan ishga nechog‟lik qiziqish bildirayotganligi va 
shu ishga moyilligiga; 
- shaxsning bevosita faoliyat mazmuni va ahamiyatiga munosabatining 
qandayligiga; 
- shaxsning ayni paytdagi kayfiyatiga; 
- irodaviy kuchi va intilishlariga. 
Psixologik ilmiy adabiyotlarda keltirilishicha, xotira - barcha ruhiy 
jarayonlarning eng muhim tasnifi bo‟lishi bilan bir qatorda, inson shaxsining birligi va 
yaxlitligi, biologik va ijtimoiylik nisbatini ta‟minlab turadi. Ularning o‟ziga xos 

---

78 
xususiyatlari, xossalari, mexanizmlari to‟g‟risida muayyan tartibda ma‟lumot berish 
imkoniyatiga ega.
Esda saqlangan ma‟lumotni xotiradan chiqarib olib, qayta tiklash ham muhim 
muammo. Chunki ko‟pincha biz xotiramizda kechagina o‟qigan ma‟lumotning 
borligini bilamiz-u, lekin kerak bo‟lgan vaqtda uni esga tushira olmaymiz. Ma‟lumotni 
xotiradan chaqirib olish omillariga quyidagilar kiradi: 
3-shakl