O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi

Elektiv muhitlar.  Elektiv oziqli muhitlar turli xil, boshqa mikroflorali materialdan ma’lum 
turni ajratib olish va uni to’plashga mo’ljallangan. Ma’lum mikroblarga elektiv oziqli muhitni 
yaratishda, bu mikroblarning boshqa ko’pchilik mikroblardan farqlantiradigan biologik, 
fermentativ  xususiyatlariga asoslaniladi. Masalan qonli zardobli muhitlar bo’g’ma, ko’k yo’tal 
qo’zg’atuvchisini ajratib olishda (Klauberg II, KUA)  tuberkulyozda (Levenshteyn-Yensen) 
stafilokokklarda natriy xlor tuzining konsentrasiyasi yuqori bo’lgan muhiti, vabo vibrionida  esa 
— ishqoriy muhit qo’llaniladi. 
Differensial-diagnostik oziqli muhitlar.  Ayrim turdagi  (yoki    gruppalar) 
 
 
 
mikroorganizmlarni    bir-biridan  ajratish, farqlash  uchun ishlatiladi. 
Differensial-diagnostik muhit tuzilish    prinsipiga ko’ra,    bakteriyalar xilma-xil  turlarining 
o’zaro biokimyoviy faolligi hamda bir xil bo’lmagan fermentlar to’plamiga ega bo’lishi va oziqli 
muhit tarkibiga   kiruvchi   substratlarning  parchalanishiga   asoslangan. 
Differensial-diagnostik muhitlar tarkibiga quyidagi asosiy komponentlar kiradi: a) 
bakteriyalarning ko’payishini ta’minlaydigan asosiy organik, neorganik birikmalar,kazein 
gidrolizati pepton va bosh. 
b) qo’shimcha ma’lum kimyoviy substrat  ularni parchalanishi oqibatida muhitni rN nordon 
tomonga (uglevodlar, mochevina) yoki ishqoriy (oqsillar parchalanishida)  o’zgaradi. Bu xususiyat  
shu mikrobning diagnostik belgisi hisoblanadi; v) rangli indikator (masalan, Andrede, bromtimol 
ko’ki, bromkrezol purpur, krezol qizil indikatori), rangining o’zgarishi sodir bo’layotgan 
biokimyoviy reaksiyadan va tekshirilayotgan mikroorganizmda ushbu ferment sistemasi 
borligidan dalolat beradi.Agar oziq muhitdagi metobalitlarni parchalasa muhit nordonlashuvi 
mumkin, Andrede indikatori bor muhit qizarishi, brom timol ko’k bilan musbat bo’lishi mumkin, 
lekin oraliq mahsulot natijasida muhit ishqoriy tomonga siljisa bu ikki indikatorni rangi 
o’zgarmaydi.  
Hamma  Differensial-diagnostik muhitlar 4 ta asosiy guruxga bo’linadi. 
1.Tarkibida oqsil tutuvchi, bakteriyalar fermentlari ta’sirida harakterli o’zgaruvchi muhitlar 
(qon, jelatina, sut va bosh.). Bu muhitlarda bakteriyalarni gemolitik, protolitik xususiyatlari 
o’rganiladi, bulardan eng ko’p ( gusht peptonli jelatina, ivitilgan ot qon zardobi, sutli va qonli 
agar) ishlatiladi. 

101 
 
2.Tarkibida uglevodlar, ko’p atomli spirtlar tutuvchi indikatorli muhitlar. Bu muhitlarda 
bakteriyalar uglevodlarni parchalashi oqibatida kislotalar va gaz xosil bo’ladi, muhitning rN 
nordon tomonga siljiydi va indikator muhitni  rangini o’zgartiradi. Bakteriologik amaliyotda 
lakmusli sut (Minkovich muhiti), Giss (Xissa) muxitlari keng qo’llaniladi.Giss muhitida 
bakteriyalarni turli uglevodlarni fermentasiya qilish xususiyati o’rganiladi. Enterobakteriyalarni 
farqlashda peptonli uglevod, Andrede indikatori qo’shilgan va muhitga gaz hosil bo’lishini 
aniqlash uchun uzunligi 3 sm bo’lgan shisha naycha, uning bir tomoni berk, solib qo’yiladi. Agar 
bakteriyalar uglevodni parchalasa indikatorni rangi o’zgaradi, gaz xosil bo’lsa shisha naychaga 
gaz yig’iladi. Giss muhitida bir nechta uglevodlar qo’llanganligi sababli, bakteriyalar bir 
uglevodni parchalashi, ikkinchisini esa parchalamasligi mumkin. Shuning uchun uglevodlar qatori 
olachipor ( rangli qator) bo’lishi mumkin, nomlash shundan kelib chiqgan. Uglevodlardan 
amaliyotda ko’pincha monosaxaridlar (glyukoza,arabinoza, mannoza), disaxaridlar 
(laktoza,maltoza, saxaroza) polisaxaridlardan (kraxmal, glikogen, inulin, dekstrin) va 
glikozidlardan esa (adonit, inozit, salisin) ishlatiladi. 
3. 
Bakteriyalar  tomonidan  ma’lum  moddalarni    parchalashini,  tiklanishini  (redusiruyuщie) 
o’rganuvchi muhitlar (metilen ko’ki qo’shilgan sutli muhit, nitratli muhit). Masalan enterokokklar 
metilen ko’ki qo’shilgan sutli muhitda, uni reduksiyaga uchratib, muhitni oqatirib qo’yadi, S. 
pyogenis esa muhitnt rangini o’zgartirmaydi. 
4. Bakteriyalar tomonidan ma’lum moddalarni o’zlashtira (assimilasiya) olishini aniqlovchi 
muhitlar. Amaliyotda eng ko’p sitratli agar (Simmons muhiti) qo’llaniladi. Masalan Salmonella 
avlodi vakillari Simmons muhitida   yaxshi  o’sadi muhit ko’karadi, ichak tayoqchasi esa sitratli 
agarda moddalarni assimilasiya qila olmaydi, muhitni rangini o’zgartirmaydi  
Oziqli muhitlarni tayyorlash.  
Asosiy muhitlar. Triptik gidrolizat pastasi ma’lum hajmdagi distillangan suvda eritiladi, rN 
o’rnatiladi, tegishli idishlarga quyilib, og’zi paxta-dokali probkalar bilan berkitiladi va avtoklavda 
sterillanadi. Oziqli agar kukuni ma’lum hajmdagi suvga solinadi va 10—15 min davomida 
qaynatiladi, so’ngra oziqli Petri kosachalariga yoki probirkalarga quyiladi. Qiyalantirilgan oziqli 
agar tayyorlash uchun, ichiga agar quyilgan probirkalar stol ustida qiyshaytirilgan holda qotiriladi. 
Qonli, zardobli va assitik muhitlar. Eritilgan va 45—50°G gacha sovutilgan oziqli agarga 
steril sharoitda 5—10% fibrinsizlantirilgan qon yoki shu miqdorda qon zardobi, yoki 25% li assit 
suyuqlik ko’shiladi, yaxshilab aralashtiriladi va tezda Petri kosachasiga, probirka yoki boshqa 
laboratoriya idishiga quyiladi. Suyuq muhit tayyorlash uchun oziqli bulonga yuqorida ko’rsatilgan 
mikdorda zardob yoki assit suyuqlik qo’shiladi. 
Uglevodli muhitlar. Oziqli agar yoki bulonga 0,5—1% di glyukoza yoki boshqa uglevod 
qo’shiladi. Oquvchan bug’ yoki 0,5 atm bosimida bug’ bilan sterillanadi. 
Elektiv oziqli muhitlar. 1% peptonli suv, rN 8,0. Vabo vibrioni uchun elektiv muhit bo’lib, 
boshqa mikroblarga nisbatan juda tez ko’payadi. Muhitning ishqoriy reaksiyasi, vabo vibrionining 
o’sishiga to’sqinlik qilmayidi, lekin boshqa mikroorganizmlarning o’sishini sekinlashtiradi. 
Ishqoriy  agar (IA). Qattiq muhit: oziqli agar, rN 7,8. Oldingi muhitga o’xshash, vabo 
vibrioniga elektiv hisoblanadi. 
Myuller   muhiti.   Tif-paratif  bakteriyalar  uchun elektiv hisoblanadi, chunki ular ichak 
tayoqchasiga nisbatan tetrationat natriyga  (bu birikma oziqli bulonga Lyugol eritmasi va natriy 
giposulfit qo’shilganda hosil bo’ladi) deyarli chidamli. 
Tuxum sarig’ining tuzli a r  a r i (TSTA).  Muhitning tarkibida natriy xlorid yuqori 
konsentrasiyada (8—10%) bo’ladi. Bu esa, stafilokokkning o’sishi uchun to’sqinlik qilmay, balki 
muhitni shu mikrob uchun elektiv holatga keltiradi. Muhit lesitovitellaza hosil qiladigan 
stafilokokklarni shunday ferment ajratmaydigan stafilokokklardan farq qilishga yordam beradi. 
Shu muhitda lesitovitellaza musbat mikrob koloniyalari atrofida sadaf rangli halqa hosil bo’ladi 
(ferment tovuq tuxumi sarig’idagi lesitini parchalaydi, shuning uchun  eritilgan va 45°S gacha 
sovitilgan oziqli, tuzli agarga tuxim sarig’i qo’shiladi). 
Differensial-diagnostik muhitlar.  
Giss  muhiti.  1% li peptonli suvga 0,5% uglevodlardan biri alohida-alohida (glyukoza, 
laktoza,, maltoza, mannit va boshqalar) va Andrede indikatori (NaOH  ning 1 n. eritmasidagi 
nordon fuksin) qo’shiladi.. So’ngra probirkalarga quyilib, ichiga po’kak (uzunligi 3 sm bo’lgan 

102 
 
shisha naycha, uning bir tomoni berk) solinadi. Po’kak  shisha naycha uglevodlarning 
parchalanishi natijasida hosil bo’ladigan gazsimon mahsulotlarni yig’ish maqsadida solinadi. 
Oquvchan bug’ yoki 0,5 atm bosimidagi bug’ bilan sterillanadi; bunda-po’kak oziqli muhit bilan 
to’ladi. Muhit 7,2— 7,4 rN da rangsiz bo’lib, uglevodlar parchalangandan so’ng qizil tusga kiradi. 
Sanoatda uglevodli, VR-indikatorli (suvli havorang bo’yoq va rozol kislota aralashmasi) 
yarim suyuq muhitlar poroshok shaklida paketlarda ishlab chiqariladi. VR-indikatori neytral 
reaksiyali muhitda ranisiz bo’lib, nordon muhitda ko’k, ishqoriy muhitda esa, qizil rangga 
aylanadi. Hosil bo’ladigan gaz yarim suyuq agar ustunchasini parchalab yuboradi. 
Endo muhiti.  Poroshok shaklda paketlarda chiqariladi. U quritilgan oziqli agar, 1 % li 
laktoza   va   indikator –asosiy fuksin, rangsizlantirilgan natriy sulfitdan tashkil topgan. 
Ishlatishdan oldin ma’lum miqdordagi poroshok distillangan suvga solinadi, qaynatiladi, so’ngra 
Petri kosachalariga quyiladi. Yangi tayyorlangan muhit rangsiz yoki oq pushti rangli bo’ladi. 
Laktoza musbat bakteriyalarning koloniyalari metallga o’xshab yaltiraydigan, to’q-qizil 
rangga bo’yaladi; laktozomanfiy bakteriyalar esa, rangsiz koloniyalarni hosil qiladi, chunki fuksin 
ma’lum muhitning rN da rangsiz bo’lsa, laktoza parchalanishi natijasida hosil bo’lgan kislota 
muhitning rN ni nordon tamonga o’zgartiradi va fuksin natriy sulfitdan ajralib qizaradi, bu esa 
bakteriya koloniyasini qizil rangga bo’yalishiga olib keladi. 
L ye v i n  m u h i t i. Kukun ko’rinishida paketlarda chiqariladi. U quritilgan oziqli agar 
bilan laktoza, K2NRO4, metilen ko’ki va eozindan tashkil topgan. Endo muhiti kabi tayyorlanadi. 
Muhit to’q-binafsha rangda bo’ladi. Laktoza musbat bakteriyalar to’yingan, havo rangli, laktoza 
manfiylar  —  rangsiz koloniyalarni hosil qiladi.Buning mexanizimi ham Endo muhitidagi kabi 
kislota hosil bo’lishiga asoslangan. Laktoza parchalansa muhitning rN nordon tomonga surilish 
natijasida muhitning to’q binafsha rangi o’zgarib metilin ko’ki ta’sirida koloniya to’q havo 
ranggiga kiradi. Masalan ichburug’ qo’zg’atuvchilari laktozani parchalamaydi, muhit rN 
o’zgarmaydi, ularning koloniyalari rangsiz oqimtir bo’ladi, ichak tayoqchasi koloniyasi esa to’q 
havo rangiga kiradi  
Ploskiryov muhiti  (J baktoagari). Quruq holda chiqarilib, laktoza, brilliant yashili, o’t 
kislotalar tuzlari, mineral tuzlar va indikator (neytral qizil) oziqli agardan iborat. Bu muhit faqat 
differensial-diagnostik bo’lib qolmasdan, balki selektiv hamdir. Chunki u ko’p mikroblarning 
(ichak tayoqchasi va boshqalar) o’sishini to’xtatadi va ko’pgina kasal qo’zg’atuvchi bakteriyalar 
(ich terlama, paratif, dizenteriya ko’zg’atuvchilar) ning o’sishini ta’minlaydi. Laktoza manfiy 
bakteriyalar bu muhitda rangsiz, laktoza musbatlar esa, och qizil koloniyalarni hosil qiladi. Bu 
muhitning mehanizimi ham kislota hosil bo’lishga asoslangan. 
1.  Materiallarni Drigalskiy usuli bilan shpatelda ekish. Oziqli muhitli 3 ta Petri 
kosachasi olinadi. Birinchi kosachaga bir tomchi tekshirilayotgan materialdan tomiziladi va uni 
sterillangan shisha shpatel bilan kosacha ichidagi oziqli agar yuzasiga surkaladi. Kiyin shpatelda 
qolgan kulturani   ( shpatel sterillanmaydi) ikkinchi va uchunchi kosacha ichidagi oziqli agar 
yuzasiga surkab ekib chiqiladi, ekilgan ekma termostatga (37 Sº) qo’yiladi. 
 Birinchi kosachadagi oziqli agar yuzasida mikroblar qalin o’sishi mumkin, ikkinchi va 
ayniqsa uchunchi kosachada aloxida chegaralanib  yotgan mikrob koloniyalarini olish va ulardan 
toza kultura ajratib olish mumkin. 
2. Bakteriologik xalqa qovuzloq /petlya/ bilan shtrix va  shpatel  bilan gazon usulida 
ekish. 
 Bu usul ham oldingi usullardan prinsipal jihatdan farqlanmaydi, lekin sezilarli tejamli. 
Qovuzloq bilan shtrix usulida ekishni bir necha modifikasiyalari mavjud (Ekish texnikasiga 
qaralsin). Birinchi xolatda qovuzloq bilan olingan material oziqli agar yuzasining bir chekkasiga 
ko’p marotiba surkab ekiladi, qovuzloqdagi ko’p material shu yerda qoladi, sungra muhitning 
qolgan qismiga bir-biriga paralel shtrix qilib ekib chiqiladi. Odatda birinchi qovuzloq bilan qalin 
ekilgan sohada mikroblar ko’p o’sadi, ularning miqdori kiyin ekilgan shtirx bo’ylab kamayib 
boradi, tabiyiki koloniyalar ham ekmani ohirrog’ida chegaralangan holda uchraydi. ( 22-rasm). 
 Ikkinchi xolatda qovuzloq bilan olingan materialni oziqli agar yuzasiga sektor usulida ekish 
mumkin. Buning uchun Petri kosachasi oziqli muhit bilan olinadi va uni 4 sektorga bo’linadi. 
Tekshirilayotgan material qovuzloq bilan birinchi sektorga olinadi va bir-biriga paralllel ravishda 
shtrix qilib sektorga ekiladi (chiziqlar orasi 0,5 mm atrofida bo’ladi), shu qovuzloq bilan boshqa 

103 
 
sektorlarga ham ekib chiqiladi, ekilgan ekma termostatga (37 Sº) qo’yiladi. 
 
Расм 23. Серияли суюлтириш усули билан экиш
 
3.1-rasm 
4. Tekshirilayotgan materialni seriyali suyultirish usuli bilan ekish. Bu usulda sof 
kultura ajratib olishdan tashqari tekshirilayotgan materialda mikroorganizimlarning miqdoriy 
ko’rsatkichlari ham aniqlanadi (23-rasm  ). Dastlab steril probirkalar olinadi va har biriga 9,0 ml 
steril fiziologik eritma yoki steril suv olinadi va asosiy materialdan 1.0 ml olinib 1:10, 1:100, 
1:1000, 1:10000 ( tekshirilayotgan materialga qarab yanada ko’proq suyultirish ham mumkin) 
nisbatda suyultiriladi. Tayyorlangan probirkalardan belgilangan pipetka yordamida  0,1 ml  
material olinib  oziqli agar yuzasiga tomiziladi va shpatel bilan surkab gazon usulida ekiladi va 
termostatga (37 Sº) qo’yiladi.Tekshirilayotgan materaldan umumiy mikroblar soni (UMS) 
quyidagi formula orqali aniqlash mumkin UMS= AxVxS.  
A- probirkadagi suyultirish darajasi; 
V- 0,1 ekilgan ekma 
S- oziqli agar yuzasida o’sgan mikroblar soni 
Mikroorganizmlarni biologik xususiyatlariga asoslangan ajratish usular. 
Shukevich usuli. Amaliyotda Proteya bakteriyasining sof kulturasini (Proteus vulgparis) 
ajratib olishda, uning oziqli muhitda «yoyilib»  o’sish xususiyatidan foydalaniladi.Buning uchun 
tekshirilayotgan materialdan qovuzloq bilan yangi tayyorlangan qiyshiq agarni kondensasion 
suviga ekiladi  va termostatga (37 Sº) qo’yiladi.Proteya bakteriyalari oziqli muhitda o’rmalab 
o’sish xususiyatiga ega va kiyingi kunda qiyshiq agarni yuqori qismiga o’rmalab o’sib chiqadi, 
uning yuqori qismidagi kulturasidan olinib, toza kultura ajratib olish mumkin. 
Qizdirish usuli bilan toza kultura ajratib olish. Spora hosil qiluvchi bakteriyalarni ajratib 
olishda qo’laniladi. Bu usulda spora hosil qilmaydigan, ammo qo’shilib qolgan 
mikroorganizmlarni vegitativ formasini yo’q qilish uchun, tekshiriladigan material 80°S da 
qizdiriladi yoki qisqa vaqt davomida qaynatiladi. Bu holatda mikroorganizmning sporasi saqlanib  
qoladi va qizdirilgan materialni oziqa muhitiga ekilganda, agar u shu turga mansub bo’lsa, 
bakteriyaning sof kulturasini tashkil qilgan holda o’sib chiqadi. 
Bakteriostatik usul (Ingibisiya usuli).  Mikroorganizmlarni o’sishiga turli kimyoviy 
moddalar va antibiotiklar va  turli omillarni ta’sir qilishiga asoslangan. Tekshirilayotgan 
materialni oziqli muhitga ekishda, asosiy mikrobning ko’payishiga ta’sir ko’rsatmaydigan
 
ammo 
tashqi mikrofloraning ko’payishini, o’sishini to’xtatadigan temperaturada o’stiriladi. Masalan, 
aktinomisitlar, iersiniya bakteriyasining sof kulturasini ajratib olish uchun, ekilgan material 22°S 
temperaturada o’stiriladi. Ko’pchilik boshqa bakteriyalar bu haroratda ularni o’sishi sustlashadi. 
Ikkinchi    holatda    oziqli muhitga, begona bakteriyalarning ko’payishini to’xtatadigan, ammo 
tekshirilayotgan mikrobga ta’sir qilmaydigan aniq konsentrasiyada ma’lum antibiotiklar qo’shish 
mumkin. Ko’k yo’tal qo’zg’atuvchisini ajratib olishda Kozeinli ko’mirli agarga (KKA) penisillin 
antibiotigi qo’shiladi. Penisilin Gram manfiy ko’k yo’tal qo’zg’atuvchisiga ta’sir ko’rsatmaydi, 
lekin gram musbat qo’shimcha gram musbat bakteriyalarni o’sishini to’xtatib qo’yadi. 

104 
 
 
3.2-rasm 
Kislotaga chidamli bakteriyalarni toza kulturasini ajratib olishda, tekshirilayotgan material 5 
%  sulfat kislota bilan ishlov beriladi, kislotaga chidamsiz qo’shimcha floralar hammasi o’lib 
ketadi, kislotaga chidamli bakteriyalar saqlanib qoladi, kiyin oziqli muhitlarga ekilganda ular 
yaxshi o’sadi. Bu usuldan sil tayoqchasini sof kulturasini ajratib olishda keng qo’llaniladi. 
Boyituvchi usul  (metod obogasheniya). Tekshiriluvchi material bakteriyalar uchun elektiv 
muhitlarga ekiladi bu muhitlarda ma’lum bir bakteriyalar yaxshi o’sa oladi. Masalan 
stafilokokklar natriy xlor tuzining yuqori konsentrasiyasi bo’lgan (10-15%) muhitda, vabo 
vibrionlari esa ishqoriy muhitda yaxshi o’sadi, qo’shimcha florani o’sishi to’xtab qoladi yoki 
suslashadi. 
Bakteriyalarni sof kulturasini biologik usullar bilan ajratib olish.  Ko’pgina patogen 
bakteriyalarni saprofitlardan ajratib olishda qo’laniladi. Amaliyotda ba’zi bakteriyalarni ajratib 
olishda qiyinchiliklar tug’iladi, ya’ni tekshirilayotgan materialda izlanilayotgan bakteriyani 
miqdori juda kam bo’lishi, yoki hayvonlarni o’ligini tekshirilgangda (o’latda), chirituvchi 
bakteiyalarni ko’payib ketganligi, materialni laboratoriyaga yetkazib berish vaqtini cho’zilib 
ketishi, bakteriyalarni sof kulturasini ajratib olish extimolini kamaytirib yuboradi. Bunday 
xollarda biologik usul muhim ahamiyat kasb etadi. Materialni yuqtirish uchun, izlanilayotgan 
bakteriyaga sezgir bo’lgan laboratoriya hayvonlari tanlanadi. Masalan pnevmakokk va o’lat 
qo’zg’atuvchisi uchun eng sezgir hayvon oq sichqonlar xisoblanadi. Rikketsiyalar uchun esa 
kalamush, zahim qo’zg’atuvchisi quyon organizmida yaxshi ko’payadi. Material yuqtirilgan 
hayvonda kasallik belgilari ko’rina boshlansa, patologik anatomik tekshiriladi va ularning organ 
va to’qimalaridan yuqoridagi usullar yordamida toza kulturasi ajratib olinadi. 
Laboratoriya ishini bajarish: 
Plastinkali GPA oziq muxitini tayyorlash. 
1. 
Toza sterillangan shisha kolba tayyorlanadi. 
2. 
Kolbaga 1 litr distillangan suvga 40 gr GPA kukuni solinadi eritiladi. 
3. 
rN tekshirib ko’rilib, og’zi paxta-dokali probka bilan berkitiladi. 
4. 
Avtoklavga qo’yib 10-15 minut davomida 120 ºS da, 0.5 atmosfera bosimida 
sterilizasiya qilinadi. 
5. 
Tayyor bo’lgan oziq muxit sterillangan  petri kosachalariga 15-20 ml quyiladi. 
6. 
Qiyalatilgan oziqli agar tayyorlash uchun, ichiga agar quyilgan probirkalar stol ustida 45 
º qiyshaytirilgan holatda qotiriladi. 
Havoni sedimentasion usul bilan ekish.  
1. 
Tayyorlangan plastinkali GPA  xonaning ma’lum tanlab olingan joyiga qopqog’i  ochib 
15-20 minut qoldiriladi. 
2. 
Belgilangan vaqtdan kiyin kosachani qopqog’i yopilib, ustiga material olingan sana, 
soati, gurux nomeri yozib qo’yiladi. 
3. 
Havo ekilgan GPA termostatga 37ºS ga qo’yiladi. 
Bakteriyalarni toza kulturasini ajratib olish  maqsadida bemor yiringi va najasini  TSTA, 
Endo muhitlariga ekish. 
1. 
Tekshirilayotgan bemor yiringi va najasi yuqorida keltirilgan bakteriyalarni ekish 
texnikasi va aerob bakteriyalarni sof kulturasini ajratib olishdagi usullarga amal qilingan xolda 
TSTA va Endo muhitlariga ekiladi. 
2. 
 Ekma ekilgan Petri kosachasini qopqog’i yopilib, ustiga material ekilgan sana, soati, 
gurux nomeri yozib qo’yiladi. 
3. 
Ekilgan GPA termostatga 37ºS ga qo’yiladi. 

105 
 
Bajarilgan ishlar bo’yicha protokol tuziladi va xulosa yoziladi. 
 
Labaratoriya mashg’uloti 4 
Mavzu: Umumiy virusologiya: tuzilishi, klassifikasiyasi, reproduksiyasi. Bakterofaglar 
Mashgulot rejasi 
1. Turli viruslar va faglarning morfologiyasi, ultra tuzilishini o’rganish. 
2.  Viruslarni   hujayra  kulturasida, tovuq embrionida va laboratoriya hayvonlari 
organizmida o’stirish. 
3. Viruslarni hujayra kulturasi va tovuq embrionida aniqlash (indikasiya) usullari. 
4. Viruslarni identifikasiya qilish usullari 
5. Tashqiy muhit ob’ektlaridan faglarni ajratib olish usullari. 
6. Faglarni  aniqlash (indikasiya) usullari 
7. Grasiya usuli bo’yicha fagni titirlash 
Namoyish qilish 
1.  Virusologik amaliyotda ishlatiladigan idishlar, asboblar (hujayra kulturasini o’stirish 
uchun shisha idishlar,  matras, ovoskop, avtomatik titrlashda qo’llaniladigon pipetkalar, 
planshetkalar). 
2.  Chechak vaksinasi virusi morfologiyasini  Morozov usuli bilan bo’yalgan preparatlari. 
3. Viruslarni saqlanishini taminlaydigan va ko’paytirshda qo’llaniladigan oziq ( 199, Igla, 
Xenks, Gidrolizat va bosh.) muhitlar. 
4. Oddiy va murakkab virionlar tuzilishini sxema va elektron-mikroskopik fotosuratlari, 
rangli surrat, slaydalar. 
5. Birlamchi hujayra kulturasi va ularning tayyorlash etaplarining sxemasi. 
6. 10-12 kunlik tovuq embrioni va unga patologik materiallarni yuqtirish usullari. 
7. Viruslarni indikasiya va identifikasiya qilish usullari. 
8. Tashqi muhit ob’ektlaridan faglarni ajratib olish usullari. 
Laboratoriya ishini bajarish uchun topshiriq 
1. Hujayra kulturasida va tovuq embrionida viruslarni reproduksiyasini aniqlash (indikasiya). 
 a) viruslarning hujayraga sitopatik ta’siri bo’yicha. 
 b) gemagglyutinasiya reaksiyasi yordamida. 
2. Rinositoskopik usulda bosma surtma tayyorlab bo’yab ko’rish. 
3. Stafilakokk kulturasini fagotipini aniqlash. 
 
Viruslar marfologiyasi va ultura struktura  tuzilishi. 
Mikroblar olamiga hujayra tuzilishiga ega bo’lgan prokariot va eukariotlardan tashqari 
hujayra tuzilish formasiga ega bo’lmagan patogen agentlar ham kiritilgan. Bularga kiradi: 
1. Prionlar 
2. Virioidlar 
3. Viruslar 
Prionlar  ( ing.so’z  proeinaceous infectious partict –  oqsilsimon yuqumli bo’lakcha). 
Hujayrada  normal prion oqsil strukturasi bo’lib (PrP
c
  –celluar prion protein) tarkibida nuklin 
kislota tutmaydi. Normal prion oqsili nukleazlarga rezistent bo’ladi, lekin proteaz fermentlar 
ta’sirida inaktivasiyaga uchraydi. Ularni issiq qonli organizimlardagi (odamda) 20 xromosoma 
tarkibidagi prion  genomi tamonidan kodlashtirilib, boshqarilib turadi. Uzoq davom etuvchi 
mutasiya ta’sirida PrR 
c
  gen va Pr R
Sc
  ishtirokida transformasiyalanib (PrR 
c
  ) normal prion 
oqsilidan proteaz fermentlarga chidamli PrR 
Sc
 (screpie prion protein) patogent agentga aylanadi. 
Prion oqsillari boshlang’ich yuqumli agent sifatida (skrepi) tovuqlardan (Kroytsfeldt-Yakoba 
kasalligi), katta shoxli qoramollardan (spongiko’rinishdagi ensefalopatiya- sigir qutirishi kasalligi) 
ajratib olingan. 
Viruslar esa hozirgi kundagi klassifikasiyasiga asosan vira (Vira) podisholigiga kiritilgan. 
Viruslar o’ta mayda organizimlar bo’lib, ularda hujayra tuzilishi va oqsil sintez qiluvchi sistemasi 
shakillanmagan. Tarkibida bitta tipdagi nuklein kislatasi tutadi (RNK yoki DNK). Qa’tiy obligat 
hujayra ichida ko’payuvchi parazitlar hisoblanib, parazitligini genetik darajada amalga oshiradi. 
Shuning uchun viruslarni genetik parazitlar ham deb atashadi. 

106 
 
Viruslar avtonom genetik strukturalar bo’lib, faqat viruslarga xos bo’lgan bir-biridan 
ajralgan (disyunktiv) usul bilan ko’payadi, ya’ni virusni nuklein kislotasi hujayrada alohida sintez 
bo’lsa, uning oqsillari boshqa joyda sintez bo’ladi, kiyin ular har bir virus tiplariga xos bo’lgan 
joyda (yadroda, yadro membranasida, sitoplazma strukturalarida yoki sitoplazmatik membranada) 
yig’iladi.Ularning yig’ilishida nuklein kislota oqsilni tanishi, oqsil-oqsilni tanishi prinsiplari 
yotadi.Viruslarning hujayradan tashqarisidagi formasini  v i r i o n  deb, hujayra ichidagi formasini 
esa     v i r u s  deb yuritiladi. 
Viruslarning morfologik va  ulturastrukturasini elektron mikroskop yordamida o’rganiladi. 
Virionlar o’lchami jihatdan mayda (22-30 nm poliomielit), o’rta (80-120 nm gripp), katta 
o’lchamda (00-350 nm  chin chechak) 
bo’lishi mumkin.Virionlarning shakli ham (rasm 30) turli ko’rinishlarda uchraydi. Shakli  
tayoqchasimon ( tamaki bargi virusi), o’qsimon (qutirish virusi), sharsimon (gripp, paragripp, 
gepatit V viruslari), ipsimon (flaviviruslar), kuboidal (chin chechak, ospa vaksina) 
spermatozoidsimon 
(bakteriofaglar) bo’lishi mumkin. 
Viruslar genomi gaploid ko’rinishda bo’lib bir tipdagi nuklein kislotadan DNK yoki RNK 
iborat, lekin retroviruslarda diploidli genom uchraydi. Virus genomi oltitadan birnecha yuz genlar 
tutishi mumkin va ularning nuklein kislotalari – ikki ipli, bir ipli, chiziqli (lineyni), xalqasimon va 
fragmentlangan bo’lishi mumkin. 
RNK saqlovchi viruslarda faqat musbat ipli (+RNK) genom tutuvchi viruslar uchrab, 
infeksion virus deb ham ataladi. Bu viruslarda transkripsiya kuzatilmaydi, virusning RNK si bir 
vaqtni o’zida informasion (iRNK) vazifasini ham bajaradi. 
Manfiy ipli RNK tutuvchi viruslarda esa  RNK genomi faqat nasliy funksiyani bajaradi. 
Virionlar tuzilishi jihatdan oddiy (yalang’oya) va murakkab (kiyingan) viruslarga bo’linadi. 
Oddiy viruslarga ( shol, gepatit A), murakkab viruslarga (qizamiq, OITV, gepatit V,) kiradi. 
Oddiy virionlar nuklein kislota va uni zich o’rab turgan oqsil qobig’i —  kapsiddan iborat 
(capsa- lotincha bo’lib g’ilof demakdir). Virionlarning kapsidlari o’z navbatida ketma ket keluvchi 
subbirliklardan iborat bo’lib ularni kapsomerlar deb ataladi (rasm-31). Kapsomerlarni elektron 
mikroskopda ko’rish mumkin, har bir virionlar oilasi uchun kapsomerlarni soni ularga xos 
xisoblanadi. Masalan, adenoviruslar 252 ta , pikornoviruslar 60 ta kapsomerlar  tutadi. Nuklein 
kislotasi va kapsomer o’zaro birikib virusni nukleokapsidni  hosil qiladi. 
Murakkab virionlarni nukleokapsidi tashqi tomondan lipoproteinli qobiq bilan o’ralgan 
bo’lib  –superkapsid yoki peplos deb nomlanadi (rasm-31). Superkapsid tarkibida  oqsillardan 
tashqari, yog’ va uglevodlar lipo -,  glikoproteinlar ko’rinishida uchraydi. Ba’zi viruslarda 
glikoproteinlar supekapsid tarkibida tikanak ko’rinishida (gripp, pargripp viruslarda) bo’lishi 
mumkin superkapsid ostida M, F  oqsillar bo’lib, viruslar bilan zararlangan hujayralarning bir-biri 
bilan qo’shilib ketishini taminlaydi, bu esa gigant ko’p yadroli simplast hujayralari hosil 
bo’lishiga olib keladi va hujayralarning destruksiyasi bilan tugaydi. Bundan tashqari ba’zi viruslar 
o’ta murakkab tuzilishlarga ega bo’lib virusning nuklein kislotasi oqsil qobiq bilan o’ralgan, uning 
ustidan kapsid o’rab turadi (virus mag’izi), kapsid ustida esa virusni yana bir ichkiy matriks oqsil 
qavati (M-qavat) bo’lib u super kapsidga birikib ketadi (OITV), chin chechak virusi tuzilishi esa 
prokariot hujayralariga yaqin turadi.  
Virionning kapsid kapsomerlari nuklein kislotani tashqi tomondan o’rab turganda ma’lum 
simmetriya tiplarini shakllantiradi. Virionlarda uch hil simmetriya tiplari uchraydi: spiralsimon, 
kubsimon  va aralash.