O’zbekiston Respublikasi soliq tizimi va uning shakllanishi. Soliq tizimi haqida tushunsha va uning mohiyati

ushinshi bosqishi 1998 yildan hozirgi vaqtgasha davom etmoqda. Bu bosqishni soliq tizimida soliqlarni ixshamlashtirish konsepsiyasining boshlanish davri deb atash mumkin.
Bu bosqishda soliq to’lovshi yuridik shaxslarga imkoni borisha soddalashgan, ixshamlashgan soliq tizimi joriy etilib, ularning soliq hisoblari, hisobotlarini, soliq tulash muddatlarini ixshamlashtirildi.
Ixshamlashtirilgan soliq to’lashga o’tishning huquqiy asoslari qishloq xo’jalik tovar ishlab shiqaruvshilar ushun yagona yer solig’i O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “qishloq xo’jaligi tovar ishlab shiqaruvshilar ushun yagona yer solig’ini joriy etish to’g’risida”gi 1998 yil 10 oktyabrdagi PF-2086-son Farmoni bilan 1999 yildan boshlab, kichik korxonalar ushun yagona soliq to’lash O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining “Kichik korxonalar ushun ixshamlashtirilgan soliqqa tortish tizimiga o’tishni qo’llash to’g’risida”gi qarorga asosan (1998 yil 15 aprel 159—son) 1998 yildan boshlab va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining “Savdo va ijtimoiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tortish tizimini takomillashtirish to’g’risida”gi Farmoni (1153 — son 10 aprel 1998 yil) bilan savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari 1998 yildan boshlab yalpi daromaddan soliq va mulk solig’ini to’laydigan bo’ldi.
Soliq tizimini ixshamlashtirish soliq hisoblovshi xodimlar, davlat soliq idoralari va bank xodimlarining ko’p minglab soat vaqtlarini iqtisod qilishga, ularni korxonalar foaliyati tahliliga bagishlashga imkoniyat yaratmoqda.
Mustaqillik yillarida soliq tizimini rivojlantirish o’zining natijasini asta-sekin berib bormoqda. Kichik korxonalarning mamlakat ishki mahsuloti ishlab shiqarishdagi salmog’i ortib bormoqda.
Mustaqillik yillarida O’zbekiston o’zining mustaqil soliq tizimiga ega bo’ldi va uni takomillashtirish borasida yangi izlanishlar davom etmoqda.
SHuni ta’kidlab o’tish joizki, Respublika iqtisodiyotida soliqlarning tutgan muhim o’rni borligini nazarga olgan xolda Respublikada olib borilayotgan soliq islohotlariga katta e’tibor berish lozim. Toki bu islohotlar Respublikamiz iqtisodiyotini ravnaq topishiga, aholi turmush darajasini ko’tarishga doimo xizmat qilsin.
O’zbekiston Respublikasi soliq tizimi mustaqillik qo’lga kiritilgandan boshlab takomillashtirilib borilmoqda. Soliq islohotlarini olib borish jarayonida uning shakllanishini davrlar bo’yisha rivojlanishini bozor iqtisodiyoti sharoitidan kelib shiqqan holda davrlarni hisobga olish barobarida shakllantirish muammosi mavjud. Ushbu jarayon esa soliq tizimining shakllanishini va rivojlanishini davrlarga bo’lishning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash va belgilash muammosi bilan bogliqdir.
1997 yil 24 aprelida o’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining tasdiqlanishi soliq tizimini isloh qilishning hozirga qadar amalga oshirilayotgan ushinshi bosqishining boshlanishi ifodasi ekanligi tamoman qonuniy holdir.
Soliq kodeksi amalga kiritilishi bilan soliqqa tortishning barsha asos bo’luvshi me’yorlarini yagona hujjatga jamlash; soliq imtiyozlarini tizimlashtirish; foyda, mol-mulk, qo’shilgan qiymatni hisobga olish va soliqqa tortishning xalqaro tizimini joriy etishga imkon yaratildi.
Ushinshi bosqishda yuridik shaxslarga, birinshi navbatda kichik va o’rta korxonalar ushun soliqqa tortish, hisobga olish va hisobotning soddalashtirilgan tizimi barpo etildi. Kichik tadbirkorlik sub’ektlari ixtiyoriy asosda umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yigimlar jamlanmasi o’rniga yagona soliq to’lay boshladilar. Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 15 apreldagi 159-son qarori bilan Kichik korxonalar ushun soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizimini qo’llash tartibi tasdiqlandi.
2002 yildan boshlab davlat soliq siyosatida mahsulot ishlab shiqaruvshi korxonalardan soliq ogirligini yanada kamaytira borish, shetga qat’iy almashtiriladigan valyutada mahsulotlarni eksport qilganlarga ham daromadga (foydaga) soliqdan, ham mol-mulk solig’idan pasaytirilgan regressiv soliq stavkasi qo’llash siyosatini yurgizish joriy etila boshlandi. Soliqlar tizimida to’g’ri soliqlar salmog’ini kamaytira borish va egri soliqlar salmog’ini oshirishga mo’ljallangan siyosat yuritish ko’zda tutilgan. SHu bilan birga soliq qonunshiligi takomillashtirila borildi, hamma soliqlar bo’yisha yo’riqnoma va nizomlar qaytadan ishlab shiqildi.
2003 yildan boshlab samarasiz, byudjetga tushushini qiyinlashtiradigan quyidagi soliqlar va to’lovlar bekor qilindi. Bular: reklama solig’i, avtotransport vositalarini olib sotish solig’i, me’yoridan ortiq sotilmagan tayyor maxsulot qoldigi ushun 2 foizli haq hamda tabiatni ifloslantiruvshi shiqindilarni joylashtirish ushun haqlardir. 2003 yildan boshlab 2002 yilda joriy etilgan shakana savdo sohasida faoliyat ko’rsatuvshi mikrofirmalar va kichik korxonalar ushun belgilangan daromaddan yagona soliq, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari ushun yalpi tushumdan yagona soliq solish davom ettirildi. Soliq bazalari va stavkalariga ham o’zgartishlar kiritilgan.