O’zbekiston respublikаsi tа’lim, fаn vа innovаtsiyаlаr vаzirligi

3.2 O’zbek milliy madaniy olamini tasvirlashda ishlatiladigan frazeologizmlar tahlili.

O’zbek tilshunos olimlari o‘rgangan tadqiqot ishlarida frazeologizm masalalari yetarli darajada tahlil qilingan. So‘zlashuv nutqida faol foydalaniladigan hamda turli badiiy matnlarda qo‘llanilgan frazeologik birliklarga doir misollar orqali o‘rganilganligi ahamiyatlidir. Lekin badiiy asarlarda yozuvchi uslubiga oid frazeologik birliklarni o‘rganish bilan bog‘liq tadqiqotlar olib borish bugungi kundagi muhim ishlardan hisoblanadi.

Frazeologizmlar badiiy adabiyotda obrazli va ta’sirchan vosita sifatida qo‘llaniladi6. Til birligi hisoblangan frazeologizmlarning badiiy matnda tadqiq va tahlil etilishi muhimdir. Frazeologizmlar badiiylikni ochib beruvchi unsur hisoblanadi. Badiiy nutqqa o‘zgacha joziba, ko‘tarinki ruh, yengillik baxsh etadi.
Frazeologizmlar biron narsa-hodisani atash, nomlash vazifasini bajarmaydi, balki shu predmet yoki hodisani aniqlashtirib, ularni emotsional va obrazli tarzda baholaydi. Adabiy tilning sofligi va ta’sirchanligini ta’minlovchi vositalardan biri frazeologizm sanaladi. Frazeologik birliklarning eng ko‘p badiiy matnda, qisman publitsistika, ilmiy ommabop matnlarda ham qo‘llaniladi. Yozuvchi badiiy matnda frazeologik birliklardan quyidagi maqsadlarda foydalanadi:
1. Biror voqea-hodisani obrazli, ta’sirli ifodalash uchun: tili uzun, ilonni yog‘ini yalagan, dunyoni suv bossa, uning to‘pig‘iga ham chiqmaydigan;
2.Turli holatlarni baholash uchun; frazeologizmlar salbiy va ijobiy bo‘yoqqa ega: Uning ko‘zlari olayib o‘rnidan turolmay qoldi;
3. Badiiy matnda emotsionallikni ifodalash uchun: Xudoga shukur, ko‘ngli joyiga tushdi;
4. Nutqda ekspressivlikni («ekspressiya» so‘zi aslida lotincha so‘z bo‘lib, «kuchaytirilgan; ifodali, tasviriy» degan ma’nolarni anglatadi. Nutqning ta’sirchanlik xususiyatini ifodalaydi) ifodalash uchun;
5. Badiiy matnda satira va yumor hosil qilish uchun.
Yumor va satirani yaratishda frazeologizmlar alohida o‘rin tutadi. Bu esa
ularning ichki tabiati bilan bog‘liq, chunki ko‘pgina frazeologik birliklarning semantik tarkibida hazil, mazax, kesatiq, piching singari ma’no nozikliklari bo‘ladi. Frazeologizmlar badiiy asardagi qahramon nutqini, uning so‘zlash ohangida yumoristik yoki satirik ishorani ta’kidlash vositasi bo‘lib xizmat qiladi⁴⁹.
Bunday xususiystga ega bo‘lgan frazeologizmlardan O‘tkir Hoshimov o‘z ijodida o‘rinli foydalangan: Ariq qazib bo‘lmasa, yer qazib bo‘lmasa... o‘zimizniyam patagimizga qurt tushib turibdi⁵⁰.
Frazeologizmlar badiiy matnga estetik zavq beradi. Kitobxon asarini o‘qish jarayonida frazeologizmlardan o‘ziga boshqacha emotsiya oladi. Yozuvchi ijodida qancha ko‘p frazeologizmlarni ishlatsa, asarining qimmati shunchalik oshadi.
Yozuvchi asar qahramonining xarakterini, uning holatini, ichki dunyosini ochishda frazeologizmlardan foydalanadi. Frazeologik birliklarni badiiy matnda qo‘llash juda murakkabdir. Bu birliklarning mazmun tarkibida ham frazeologik, ham uslubiy ma’nolar mavjud. Badiiy matnda, umuman, yozma va og‘zaki matnlarda frazeologizmlar qo‘llanilganda bu birlik bir qator vazifalarni bajaradi. Bu vazifalarning biri uzual, ya’ni lisoniy xarakterga ega bo‘lsa, qolganlari okkazional, ya’ni nutqiy (uslubiy) funksiyadir. Frazeologizmlarning ichki ma’nosi, ichki tabiati har qanday badiiy matnda ro‘yobga chiqadi. Har bir yozuvchining frazeologizmlardan foydalanish uslubi va yo‘nalishlari bo‘ladi.
O’zbek badiiy adabiyot olamiga ham nazar soladigan bo’lsak, ko’plab badiiy asarlarda o’zbek milliy madaniyatini, milliy madaniy olamini tasvirlashda iboralardan ya’ni frazeologizmlardan foydalanilgan. Bunday talqindagi yaratilgan asarlarga ko’plab yozuvchilar ijodidan misollar misollar keltirish mumkin, masalan, A. Qodiriy, Cho’lpon, Oybek, G’afur G’ulom, P. Qodirov, O, Yoqubov, A.Qahhor, O’. Hoshimov, T. Murod kabi ko’plab yozuvchilar asarlarida uchraydi. Ushbu ilmiy tadqiqot ishida o’zbek adabiyotining yetuk namoyondasi Tog’ay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” romanida foydalanilgan iboralarni tahlil qilib boramiz.
Tog‘ay Murodning ilk romani "Otamdan qolgan dalalar" adib ijodidagina emas, milliy adabiyotimiz tarixida muhim hodisa bo‘lgan. Bu asarni yozishga kirishar ekan, yozuvchi o‘zini, o‘zining hayot haqidagi bilim, tasavvurlarini qayta tanqidiy taftishdan o‘tkazadi. Shu paytga qadar amal qilgan ijodiy aqidalariga sodiq qolgan holda qishloq hayoti, oddiy odamlar turmushini o‘zgacha nigoh bilan anglash yo‘lini tutadi. Mustabid tuzum sharoitida oddiy zahmatkash mehnat ahli ayni o‘sha noyob fazilatlari - to‘g‘ri so‘zligi, mehnatkashligi, halolligi, odob-andishasi tufayli xoru zor bo‘layotganligini adib chuqur alam-iztirob, nadomatlar bilan kuyib-yonib tasvirlaydi.
Asarda ijtimoiy ruh - pafos keng ko‘lam kasb etadi. Roman markazida Dehqonqul taqdiri turadi; asar voqealari hayoti, taqdir-qismati, ruhiy dunyosi, ona-yer, kindik qoni to‘kilgan muqaddas tuproq bilan mustahkam bog‘liq, o‘zbekning ramzi degulik mehnatkash, zahmatkash inson - bosh qahramon Dehqonqul tilidan so‘zlab beriladi. Dadil aytish mumkinki, Dehqonqul obrazi - o‘zbek adabiyotida jiddiy badiiy kashfiyot bo‘ldi. Dehqonqul sovet davri adabiyotida zavq-shavq bilan qalamga olingan mehnat qahramonlariga parodiya tariqasida yaratilgan. U totalitar tuzum, qizil imperiya siyosati tarbiyalab yetishtirgan "mehnat kishisi", "yangi inson" timsoli, mustabid hokimiyat munofiqona mafkurasining tirik qurboni. Dehqonqul sho‘rolar hukumatining deyarli tengdoshi. Yozuvchi adabiyotimizda urf bo‘lgan yo‘ldan bormaydi, qahramon taqdiri orqali davrni, "sotsialistik jamiyat tarixini ifodalash"ni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ymaydi. Sovet hokimiyati yillarining "muhim pallalari" atayin chetlab o‘tiladi, fuqarolar urushi yillarida aqlini tanigan bolakay 60-yillarda ham bolakayligicha qolaveradi. Bu hol o‘quvchiga aslo "mantiqsizlik" bo‘lib tuyulmaydi. Yozuvchini birinchi galda Dehqonqulni qul, mute qilib shakllantirgan hayotiy omillar qiziqtiradi.⁵¹
O‘zbek adabiyotining enazir namunasi hisoblanmish Tog’ay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” romani iboralarini tahlil qilar ekanmiz, asarda o‘zbek tiliga xos 300 ga yaqin iboraning 400 marotabadan ortiq qo‘llanganligining guvohi bo‘lamiz. Tog’ay Murod iboralarni takror-takror qo‘llashdan qochadi. Shuningdek, uning so‘zlarga kuchli bo‘yoq berish maqsadida so‘zlarni, so‘z birikmalarini, ba’zan butun boshli gaplarni takror qo‘llash usuli hammaga ma’lum. Biz romanda boshidan qolsin, esidan chiqmoq, esini yig‘moq, gap yo‘q-so‘z yo‘q, gap o‘roli kelganda, ichidan qirindi o‘tmoq, ko‘z ostidan qaramoq, ko‘z uzmaslik, ko‘zi ketmoq, ko‘zini olmaslik, ko‘ngli uvushmoq, ko‘rmayin ham-kuymayin ham, mehmon atoyi xudo, nazar solmoq, oyoq ilmoq, past ketmaslik, qirchinidan qiyilmoq, quloq solmoq, qo‘li kosov-sochi supurgi, razm solmoq, so‘z bermoq, tili bormaslik, tilga kelmoq, toqati toq bo‘lmoq, yo‘l bo‘lsin, yo‘l olmoq, o‘pkasini bosolmaslik kabi iboralarninggina ikki, ayrimlarining uch-to‘rt marta qo‘llanganligini ko‘ramiz. Bu hol yozuvchining o‘z qahramonlari nutqiga huda-behudaga iboralarni kiritib, sun’iy bo‘yoqdorlik yaratishdan qochganligini ko‘rsatadi.
Haqiqatdan ham, yozuvchi asar bosh qahramoni Dehqonqul nutqida ham, uning onasi Bolxin moma nutqida ham, kolxoz raisi yoki maktab direktori nutqida ham iboralarni ko‘p ishlatmaydi. Ishlatganda ham mo‘ljalni aniq oladi. Romanda qo‘llangan iboralarning leksik-semantik xususiyatlari haqida gapiradigan bo‘lsak, ular ko‘proq asar hikoyachisi tilidan keltirilgan. Bu tabiiyki, asar Dehqonqul tilidan bayon etilgan. Oddiy o‘zbek paxtakori Dehqonqul nutqi butun bo‘y-basti bilan o‘zining Surxon vohasi kishisi ekanligini ko‘rsatib turadi.
Frazeologizmlar tarkibida qaysi turkumga oid so‘zning yetakchiligiga qarab, ot, fe’l, sifat yoki boshqa komponentli iboralar deb qaraladi. Biz ishimizda frazeologizmlarni semantik ma’no ifodalashiga ko‘ra guruhlab o‘rganish metodini maqsadga muvofiq deb tanladik. Shunga ko‘ra romanda qo‘llangan iboralarni quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganish mumkin.
1. Kishi tana a’zolari nomlari va ularning faoliyatini ifodalovchi so‘zlar
ishtirokidagi iboralar;
2. Mavhum tushunchalarni ifodalovchi so‘zlar ishtirokidagi iboralar;
3. Hayvonlar, o‘simliklar nomlarini hamda ular bilan bog‘liq tushunchalarni
ifodalovchi so‘zlar ishtirokidagi iboralar.
4. Xalq maqollari, urf-odatlar nomlarini ifodalovchi so‘zlar ishtirokidagi
iboralar;
5. Sonlarni ifodalovchi so‘zlar ishtirokidagi iboralar.
6. Jins, qarindosh-urug‘ ma’nolarini ifodalovchi so‘zlar ishtirokidagi iboralar.
Kishi tana a’zolari nomlari va ularning faoliyatini ifodalovchi so‘zlar
ishtirokidagi iboralar ilmiy adabiyotlarda somatik iboralar deb yuritiladi. Bunday
iboralar sirasiga bag‘ir, bet, bosh, bo‘y, et, ensa, ich, jasad, jon, kalla, ko‘z, ko‘ngil, musht, orqa, oyoq, o‘pka, o‘taka, og‘iz, qorin, qad, qadam, qosh, quloq, qo‘l, soch, ta’b, tirnoq, teri, til, tiz, tomoq, uchcha, Mavhum tushunchalarni ifodalovchi so‘zlar ishtirokidagi iboralar sirasiga esa quyidagilarni kiritsa bo‘ladi: anoyi emas, baloga qolmoq, bardosh bermoq, baxti bor ekan, bu dunyodan u dunyosi yaqin, dosh bermoq, el bo‘lmoq, falokat oyoq ostida, gazagiga dori emas, havsalasi pir bo‘lmoq, holdan toymoq, hovuridan tushmoq, intilganga tole yor, kim degan odam bo‘ladi, past ketmaslik, pinagini buzmaslik, rasvoiraddi balo bo‘lmoq, taqdir peshonasida bori, toqati toq bo‘lmoq, umri o‘tmoq, o‘ynab qo‘yay, qafsiga olmoq, shoyi etmoq va boshqalar.
Hayvonlar, o‘simliklar nomlarini hamda ular bilan bog‘liq tushunchalarni ifodalovchi so‘zlar ishtirokidagi iboralarga quyidagilarni kiritish mumkin: arpaga uvoq ham bo‘lmaydi, it azobida, it egasini tanimaydi, otday bo‘lib ketmoq, otliqqa topilmaydi, otliqqa yo‘q, otingni sotmolingni sot, og‘izga urgan itday, palagi toza, qo‘li gul, qo‘li kosov-sochi supurgi, semizlikni qo‘y ko‘taradi, tariqday tirqiratmoq, tulki qiziga to‘y berdi, tutday to‘kmoq va boshqalar.
Xalq maqollari, urf-odatlar nomlarini ifodalovchi so‘zlar ishtirokidagi iboralar: botar kunni otar tongi bo‘ladi, bo‘laman degich el bir-birini botirim deydi – bo‘lmayman degich el bir-birining etini yeydi, dehqon davlati – yer, kattalar tinch – olam tinch, ko‘pga kelgan ko‘rgulik, mehmon atoyi xudo, mehnat – mehnatning tagi rohat, ko‘z qo‘rqoq qo‘l botir, ko‘z tarozi – ko‘ngil qozi, olisni sho‘rvasida yaqinni yovg‘oni yaxshi, oshingni yesada mard yesin – boshingni yesada mard yesin, qari bilgichni pari bilmaydi, qazisan qartasan – axir naslingga tortasan, qish oladan – yoz moladan, ro‘zg‘orchilik yo‘qchilik, xalq bor – haq bor, xalq qo‘llasa, yelka, yuz kabi iboralarni kiritish mumkin bor bo‘ladi – xalq qarg‘asa, xor bo‘ladi, yer xamir – o‘g‘it xamirturish, yon qo‘shning – jon qo‘shning, chilla suv – tilla suv, o‘zbekning qonib, mehmon kutgani – podsho bo‘lgani va boshqalar.
Sonlarni ifodalovchi so‘zlar ishtirokidagi iboralar: bag‘ri bir (ikki) o‘pirilib tushmoq, besh ketmoq, bir boshqa bo‘lib qolmoq, bir hadik bosmoq, bir ko‘ngli, bir maydon, bir yoqli, gapi juft, ikki qat bo‘lmoq, qulog‘i qirqta bo‘lmoq, to‘qqiz qaytgan, yetti pushtigacha, o‘ttizda er atangan – qirqida sher atanar va boshqalar.
Jins, qarindosh-urug‘ ma’nolarini ifodalovchi so‘zlar ishtirokidagi iboralar: akang qarag‘ay, ayolga-da bet kerak, bolangga ursin, bor otangga – bor onangga, jigiti gap, odamga bet kerak, otanggizga balli va boshqalar.
Somatik frazeologizmlarining asar qahramonlari fe’l-atvori, ularning ruhiy holati, voqea tasvirlanayotgan vaziyatga munosabati aks etgan. Chunonchi, bag‘ir komponentli iboralar tashigan ma’noni alohida qayd etish lozim. Dehqonqulni poraxo‘r raisning sherigi sifatida hibsga olayotgan bir guruh avtomatchilarning uxlab yotgan bolalarni ham ayamay xonani ag‘dar-to‘ntar qilishlari, rahmatlik ayolidan qolgan kiyim-kechaklarni ham avtomat uchi bilan titib, turli tomonga sochib tashlashlari Dehqonqulga yomon ta’sir qiladi. Bu holni u “bag‘rim o‘pirilib tushdi” deya tavsiflaydi. Yoki Dehqonqulning xotini ayollarga qilinayotgan adolatsizliklarni ko‘tara olmay, hatto norasida farzandlari taqdirini o‘ylab ham o‘tirmay o‘ziga o‘t qo‘yishi Dehqonqulga kuchli ta’sir etadi. Bu holni u “kuydi-kuydi – meni bag‘rim kuydi” deya tasvirlaydi. Bet komponentli iboralarning ham shunday vaziyatda qo‘llanganini ko‘rishimiz mumkin. Sh.Rahmatullayevning “O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati”da “beti chidaydi-beti chidamaydi” iboralari keltirilgan. Romanda “beti bo‘lmadi”, “beti chidamaslik” iboralari qo‘llangan bo‘lib, ular uyalish, nomus qilish, andisha qilmoq ma’nolarini anglatadi. Muallif bu iborani oddiy so‘zlashuv nutqiga xos variantini ishlatadi. “Men chaqiribsizlar deya, ichkari kirib ketaberayin dedim – betim bo‘lmadi”.⁵²
O‘zbek adabiy tilida “boshingdan ordona qolsin” iborasi bor. Bu ibora
ayollarning qarg‘ishi bo‘lib, sen o‘lgin-u, moling egasiz qolsin degan ma’noni
bildiradi. Tog’ay Murod bu iborani boshqa, yangi ma’noda qo‘llaydi: “Gulobi ranglari boshidan qolsin – to‘rt misqol ko‘sak ikki misqol bo‘lib qoladi!”⁵³. Bu yerda gap biror bir shaxs haqida emas, balki pishib yetilgan g‘o‘za barglarini quritib to‘kish uchun ishlatiladigan zaharli dori magniy xlorat haqida ketyapti. Bu ximikat ishlatilganda hosilning yarmi nobud bo‘ladi. Shuning uchun, Dehqonqul bu ximikatni boshidan qolsin deb qarg‘ayapti. Tilimizda “ensasi qotmoq” iborasi mavjud.⁵⁴ Bu ibora ranjish ma’nosini bildiradi. Tog’ay Murod bu iborani nafaqat ranjish, noxush bo‘lish, balki g‘azablanish ma’nosida qo‘llaydi: “Ivan Ivanovich peshanasi tirishdi. Ivan Ivanovich ensasi qotdi”. – Kim-kim?-dedi. Odamsan, sen-a? Sen – gazandasan! Oltinga hirs qo‘ygan gazandasan! O‘zbeklar – oltinga hirs qo‘ygan gazandalar.⁵⁵
Dehqonqulning do‘lvorligi, paxtadan boshqa narsani o‘ylamasligi, oilasiga, bolalariga, keksa onasiga, ro‘zg‘origa “Ayolimiz shahodat barmog‘ini
chakkasiga nuqib-nuqib ko‘rsatdi. “Ha, kallang og‘riyaptimi? – dedim. U-uy, u
kishida kalla bormi o‘zi? – dedi ayolimiz”.⁵⁶ Bu ibora es-hushi joyidami ma’nosini anglatgan. Xalqimizda “ko‘zi to‘ymaydi” iborasi mavjud. U har qancha nazar solsa ham qoniqmaslik, har qancha mol-mulkka ega bo‘lsa ham, yetarli deb bilmaslik ma’nolarini anglatadi.⁵⁷ Tog’ay Murod esa bu iborani inkor ma’noda emas, bo‘lishli, tasdiq ma’noda ishlatadi:
”Bozorni yaxshi ko‘raman! Nozme’matlardan ko‘zim to‘yadi. Shirinshakarlardan ko‘nglim to‘yadi. Bozorda yeganim oldimda bo‘ladi, yemaganim ketimda bo‘ladi!”⁵⁸ Mana shu kichkina parchada muallif “yaxshi ko‘rmoq”, “ko‘zi to‘ymoq”, ”ko‘ngli to‘ymoq”, ”yegani oldida, yemagani ketida” kabi to‘rtta iborani qo‘llagan. Bu iboralar asarda tasvirlangan Surxon bozorining to‘kin-sochinligi, meva-chevalarning mo‘lligi, achchiq-chuchuk ziravorlarning ko‘pligidan dalolat beradi. Xalq orasida biror ko‘ngilsiz voqea hodisaning yuz berishi, ba’zan kishining ko‘ngliga tushishi holatini ifodalash uchun “ko‘ngliga hovur tushdi”, “ko‘nglini hadik bosdi” iboralar qo‘llaniladi. Odatda ko‘nglida kechgan bu ruhiy holat kishi yuz a’zolariga ko‘chadi. Natijada ko‘z, qovoq, yuz-terisi pir-pir uchadi, kishi asabiylashadi va bu qandaydir xunuk xabar belgisi deb qaraladi. Xuddi shunday holat asarda qo‘llanilgan va bunda iboralar muhim rol o‘ynagan “Umrida shunday kun bo‘ladi: odam birdan aynib qoladi! Ko‘ngligi qil sig‘maydi. Ko‘ngil bir xijil bo‘ladi, bir lanj bo‘ladi. Ko‘nglini nimadir bir nima barmoq botirib-botirib tirnaydi. Ko‘ngilni bir hadik bosib keladi. Ko‘ngil tub-tubi nimadir bir nima bo‘ladi. Hadik yuzlarga o‘tadi. Hadik qaboqlarga o‘tadi.”⁵⁹ Mana shu ruhiy holat Dehqonqulga paymonasi to‘lgan bechora xotini o‘ziga o‘t qo‘yganligini ma’lum qilgan edi. Bunda birgina ibora bu fojeadan xabar berayotgani yo‘q. Voqeadan “ko‘ngliga qil sig‘maslik”, “ko‘ngli lanj bo‘lmoq”, “ko‘nglini tirnamoq”, “ko‘nglini hadik bosmoq”, ”ko‘ngil tubida bir nima bo‘lmoq” iboralari biri ikkinchisidan kuchliroq, ta’sirliroq berilishi bilan tasvirning aniq, yorqin chiqishini ta’minlagan. Bu holat faqat dalasini o‘ylaydigan Dehqonqulni esankiratib qo‘yadi. U hamma narsani unutib uyiga chopadi. Bu vaziyat “ko‘ziga ko‘rinmaslik” iborasi bilan yanada ravshanlashtirilgan: Ko‘zimga dala-da ko‘rinmadi. Ko‘zimga paxta-da ko‘rinmadi. Mototsiklim bilan qishloq uchdim.⁶⁰
Shunday qilib aytish mumkinki, yozuvchi Tog’ay Murod g‘arb-u sharq adabiyotining yirik namoyondalari asarlarini chuqur o‘zlashtirgani tufayli badiiy tasvirda so‘z va iboralarni qo‘llashga mohirona yondashadi. Roman hajm jihatdan ham u qadar katta emas. Uning bob va qismlari ham juda siqiq, hatto ayrim qismlar atigi bir yoki bir nechta gapdangina iborat. Asarda iboralar asosan bosh qahramon Dehqonqul tilidan beriladi. Shuning uchun ham ular xalqona, oddiy insonlarga tushunarli, ta’sirlidir. Asarda qo‘llanilgan iboralarni ular anglatgan ma’nolariga ko‘ra ot, fe’l, sifat va boshqa komponentli guruhlarga bo‘lish mumkin. Bu iboralar orasida kishi tana a’zolari nomlari va ularning faoliyatini ifodalovchi so‘zlar ishtirokidagi iboralar ko‘pchilikni tashkil etadi. Shuningdek, mavhum tushunchalarni, hayvonlar va o‘simliklar nomlarini, urf-odat nomlarini, sonlarni, jins, qarindosh-urug‘ni ifodalovchi so‘zlar ishtirokidagi iboralar ham talaygina. Bu iboralarning barchasi roman mavzusi, g‘oyasi, obrazlarning fe’l-atvori, dunyoqarashi, fikr-mulohazasi, ruhiyati, ichki va tashqi dunyosini ochib berishga xizmat qilgan.