O’zbekiston respublikasi tashqi ishlar vazirligi

3.Virtual olam tahdidlari

Dunyo tarmog‘idagi qanday axborot maktab yoshidagi bolalar uchun foydali bo‘lishi mumkin? Kuniga bir necha soatlab kibermakonda «sayohat qiladigan» o‘smirlar aslida nima bilan shug‘ullanadi va bu holat ularning dunyoqarashi, xarakterida qanday aks etadi? Zarur hollarda o‘smirlarning axborot xavfsizligini qay usulda ta’minlash mumkin? Mazkur savollar ko‘pchilik ota-onalar hamda yoshlar muammolari bilan shug‘ullanuvchi tashkilot xodimlarini tobora ko‘proq tashvishga solayapti va o‘ylantirmoqda. Bunga jiddiy asos ham bor⁶.
So‘nggi paytlarda internet orqali ta’qib etish yoki ilmiy tilda aytadigan bo‘lsak, grifing holatlari ko‘p kuzatilmoqda. Bu kabi tarmoq bezoriligining eng birinchi qurbonlari aynan yoshlar qatlami, xususan, o‘smirlar hisoblanadi. Sababi, shu yoshda bolalar tabiatan ochiq bo‘ladi hamda dunyoga faqat ijobiy nuqtai nazar bilan qaraydi. Ular o‘zlari erishgan yutuqlari bilan o‘rtoqlashishni, o‘z fikrlarini birovlarga bayon etishni, g‘oyalari bilan bo‘lishishni xohlaydilar. O‘smirlar o‘ta ishonuvchan, kompyuter o‘yinlariga qobiliyatli, buyruqlarni osonlikcha bajaradigan bo‘ladilar. Atrofdagilar bilan ko‘proq muloqotda bo‘lib yangidan-yangi fikr-g‘oyalarni o‘rtaga tashlaydilar, ularni amalda qo‘llashga intiladilar, biroq, bu borada ularga hayotiy tajriba etishmaydi. SHuning uchun ham ular saytlarda qidiruvni amalga oshirayotganda, axborotni qabul qilishda yoki elektron pochta manzilidan foydalanayotganda kattalar yordamiga muhtoj. CHunki bir qarashda beozor tuyulgan chat xonalar yoki maxsus muloqot dasturlari orqali kechadigan suhbatlar tafakkuri endi shakllanayotgan bolalarni oxir-oqibat jinoyatgacha etaklab borayotgani hayotiy haqiqat.
Vaqt o‘tgani sayin bolalar va internet muammosi tobora chuqurlashib borayotgan bir paytda, global tarmoqning yashirin xavflariga faqatgina ta’sir tushib qolishni emas, balki ekstremistik xarakterdagi, sekta va turli xil uyushmalar saytlarining foydalanishga ochiqligini, virtual firibgarlikka keng yo‘l qo‘yilganlikni ham ko‘rsatish mumkin. Bolalarning qiziquvchan tabiati ularni yuqorida tilga olingan turdagi saytlarga etaklashi, bu veb sahifalarda ularning ruhiy yoki jismoniy sog‘lig‘iga xavf soluvchi ma’lumotlarni ko‘rishiga olib kelishi tabiiy. Elektron pochta manzillari orqali olingan xabarlar kuchli ruhiy ta’sir o‘tkazib, bolalarni internet doirasida va undan tashqarida ham jinoyatga undashi hech gap emas.
SHubhasiz, internet bilim va kerakli axborotni olish uchun ulkan imkoniyatlar yaratadi, biroq tarmoqqa joylashtiriladigan katta hajmdagi axborotning barchasini ham ishonchli va foydali deb bo‘lmaydi. Foydalanuvchilar ma’lumotlarning to‘g‘riligini aniq ajrata bilishi uchun tanqidiy fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lishi talab etiladi. YOsh avlodni keng doiradagi manbalardan foydalanishga yo‘naltirish natijasida faktlarni fikrlardan farqlashga, to‘g‘riligi tasdiqlanmagan axborotdan himoyalanishga ularni o‘rgatish zarur. Tahlillarga ko‘ra, dunyo bo‘ylab har yili 500 milliondan ortiq kiber hujumlar uyushtiriladi. Har soniyada 12 nafar insondan biri kiber makonda sodir etilgan hujumlar qurboniga aylanadi. Amerika Qo‘shma Shtatlari, Fransiya, Angliya, Germaniya, Belgiya, Lyuksemburg kabi rivojlangan davlatlarda kiberjinoyatchilik ko‘rsatkichi umumiy jinoyatchilikning 60-65 foizini tashkil etadi.
O‘zbekistonda ham so‘nggi uch yilda bu turdagi jinoyatlar 8,3 baravarga ko‘payib, hozirda umumiy jinoyatchilikning qariyb 5 foizini tashkil etmoqda. Xususan, noqonuniy bank-moliya operatsiyalari orqali o‘zgalarning plastik kartadagi mablag‘larini o‘zlashtirish, zararli viruslar tarqatish, qimor va tavakkalchilikka asoslangan onlayn o‘yinlar, diniy aqidaparastlikka qaratilgan axborot xurujlari, onlayn savdo maydonidagi firibgarlik jinoyatlari ko‘payib bormoqda. Bundan ko‘rinib turibdiki, kiberxavfsizlikni ta’minlash masalasi bugun har qachongidan ham dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Anjumanda qator vazirlik va idoralar vakillari, axborot texnologiyalari bo‘yicha tajribali ekspertlar, oliy ta’lim muassasalari va ilmiy-tadqiqot institutlaridan mutaxassislar so‘zga chiqdi. Mutaxassislar tomonidan kiberjinoyatlarga qarshi kurashishning zamonaviy tendensiyalari, internet tarmog‘i orqali sodir etilayotgan qonunbuzilishlarning oldini olish, sohaning huquqiy asoslarini mustahkamlash, axborot texnologiyalaridan foydalanib amalga oshirilgan jinoyatlarni kriminalistik tadqiq etish, fosh etish va tergov qilishning o‘ziga xos xususiyatlari, kiberxavfsizlikni ta’minlashda davlat idoralari va xususiy sektorlar hamkorligini muvofiqlashtirish borasida firk-mulohazalar bildirildi.Shuningdek xorijiy davlatlarning kiber jinoyatlarga qarshi kurashish sohasi bo‘yicha malakali mutaxassislarini tajriba almashishga jalb etish, kiberxavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish, Ichki ishlar vazirligi akademiyasining imkoniyatlaridan foydalanib kelgusida ushbu turdagi jinoyatlarni fosh etish va tergov qilish bo‘yicha alohida ixtisoslik yo‘nalishi tashkil etib, malakali mutaxassis kadrlarni tayyorlash yuzasidan takliflar o‘rtaga tashlandi. Mazkur sohada o‘zaro tajriba almashishni yo‘lga qo‘yish va kadrlar salohiyatini rivojlantirish maqsadida Ichki ishlar vazirligi akademiyasi Dasturiy mahsulotlar va axborot texnologiyalari texnologik parki hamda Toshkent shahridagi Inha universiteti bilan hamkorlik memorandumlarini imzoladi. Hozirgi kunda virtual dunyo o'zining ahamiyatiga ega. Ammo uning zaif tomonlari haqida gap ketganda, raqamli tahqirlash yoshlarni ko'paytirmoqda. Shu sababli, muammolarni hal qilish kerak va ota-onalar raqamli davrda bezorilik va kiberhujumlar, jinsiy zo'ravonlik va kamsitishlarga chuqur qarashlari kerak. Bugun biz bolalar, o'g'il-qizlar va o'spirinlar internetda bezorilik, on-layn tanishuvni suiiste'mol qilish va shuningdek, onlayn shafqatsizlik nuqtai nazaridan qanday muammolarni boshdan kechirayotganliklari, bezovtalanayotganliklari va ularga qanday munosabatda bo'lishlarini aniqlash uchun muhokama qilamiz. Dunyo ota-ona nazorati bo'yicha eng yaxshi ilova raqamli zo'ravonlik yoshlari va keyingi yillarda ota-onalarga xizmatlarni ko'rsatish bo'yicha barcha trendli ma'lumotlarni kuzatib bordi bolalar va o'smirlarni himoya qiling virtual olam xavflaridan. Keling, raqamli ravishda yoshlar bilan sodir bo'lgan voqealarni ko'rib chiqamiz. O'tgan yillar davomida texnologiya yosh bolalar va o'spirinlarni navigatsiya qilishga moyil qildi mobil telefonlardan foydalanish bilan jinsiylik, gadjetlar va kompyuter qurilmalari. Yoshlarning 71% bu odamlar uchun, ularning yoshidagi jiddiy masala, deb aytishadi. Ammo 14-24 yoshdagi o'spirinlar va yoshlar orasida sexting tufayli ularning oqibatlari kelib chiqmasligi istisno mavjud.Yong o'spirinlari va yosh yigitlari ajablanarli darajada ko'proq olishlari mumkin o'z-o'zini odobsizlikka asoslangan tarkib fotosuratlar, videolar va jinsiy zaryadlangan matnli xabarlar bo'yicha.Yoshlarning deyarli 15% yalang'och fotosuratlarni, o'zlarining videolarini baham ko'rishadi va 33% jinsiy so'zlar bilan bir qatorda uni olishgan. Shu bilan birga, yoshlarning 21% yalang'och fotosuratlarni olgan va ularning yarmi stalkerlar tomonidan bosim o'tkazilgan yoki jinsiy yirtqichlar Internetga tushib qolishgan. Yashirin matnli xabarlarni yuborish kodlari va seksting (19%) yosh kattalarda ko'proq, o'spirinlarda 7%. 10% yoshlar ijtimoiy tarmoqlardan yoki uyali aloqa tarmog'idan foydalanib, Internetda tanigan odamlari bilan sekstingda qatnashadilar.⁷
Kimdir bilan munosabatlarda bo'lgan o'smirlarning 41% raqamli tanishishni suiiste'mol qilishni boshdan kechirmoqda va o'spirin to'rtdan bir qismi sherik tufayli raqamli qurilmalarni doimiy ravishda tekshirishga bosim o'tkazmoqda.3 nafar o'spirinning 10 nafari o'zlarining sheriklari o'zlarining onlayn ko'rinishini mobil telefon orqali tekshirishda foydalanganliklarini tan olishdi va siz nima qilyapsiz yoki qaerda edingiz deb so'rashdi. Bundan tashqari, sheriklarning bir nechtasi nima qilayotgani haqida savol berishgan va 27% sherikning matnli xabarlarini ruxsatsiz o'rganing. 24% O'zaro munosabatlarda bo'lgan o'spirinlar sevgililari yoki qizlariga IMning ijtimoiy tarmoqlari, elektron pochta xabarlari, uyali telefon qo'ng'iroqlari va SMS-xabarlarda bosim ostida javob berishlari kerak. Biroq, ijtimoiy media platformalari haqida gap ketganda 15% hozirgi sherikning qiz do'stlariga x yigitini do'stlar ro'yxatidan yoki kuzatuvlar ro'yxatidan olib tashlashni buyurishdi. Bundan tashqari, 13% kimdir bilan munosabatlarda bo'lgan o'spirinlar parolni bosish, messenjerni bosish, elektron pochta orqali bosish va boshqalarni so'ragan. 5% o'zlarining shaxsiy yoki shaxsiy ma'lumotlarini baham ko'radigan va hatto mish-mish tarqatadigan erkak do'sti tufayli o'spirinlar Internetda xo'rlik va xijolatlarga duch kelishdi. Odatda MTV & Associated Press-NORC jamoatchilik bilan aloqalar markazi 71% kiber bezorilar va yirtqichlarning Internetdagi uyali telefon orqali va ijtimoiy tarmoqlar orqali matnli xabarlar orqali haqoratli so'zlardan foydalanish. Ikki kishidan bittasi ijtimoiy media platformalarida kamsituvchi tili bilan bog'liq so'zlarni ishlatadi. Yalang'ochlik odatda ishlatiladi ortiqcha vaznli, qora tanli o'spirinlarga yoki jinsiy aloqada bo'lganlarga va immigrantlarga qarshi. Shuhratparastlik aktyorlar, rang, e'tiqod va tashqi ko'rinishga va ba'zi odatlarga asoslanadi. Shunday qilib, laqabli so'zlar yoshlarni ruhiy tushkunlikka tushirishda juda katta rol o'ynaydi. Shu sababli, raqamli tahqirlash yoshlari tobora ko'payib bormoqda texnologiyaning ko'tarilishida ko'tarilish. Bundan tashqari, yosh bolalar va o'spirinlar ijtimoiy tarmoqlarga berilib ketishadi va ular raqamli zo'ravonlik nuqtai nazaridan onlayn xavf-xatarlarga duch kelishlari kerak. Yoshlarning 76% raqamli diskriminatsiya nuqtai nazaridan yoshlarni raqamli ravishda suiiste'mol qilishdan juda xavotirda bo'lishiga qaramay, ular virtual dunyoda qarama-qarshi his-tuyg'ularga ega. Bundan tashqari, 51% Shafqatsiz so'zlarni ishlatadigan odamlarning aytishicha, ular shunchaki do'stlari bilan hazillashyapti yoki men buni umuman aytmoqchi emasman.


Xulosa
Inson internet olamida o’zini istagan qiyofada, hohlagan holatda namoyon qilishi mumkin. Shu nuqtai nazardan inson internet olamida, ya’ni virtual reallikda “menga hamma narsa ravo” g’oyasi asosida ish tuta boshladi. Har bir qiladigan ishimiz konnstitusiya va qonunlar bilan tartibga solinib turiladi, ammo virtual olam qonuniyatlari ba’zida real olam qonunlariga zid tarzda harakat qilishini ko’rmoqdamiz. Virtual reallikda bo’ladigan voqyea hodisalarga insonda birinchi taqlid paydo bo’ladi. Lekin inson psixikasidan bizga ma’lumki, u har doim “minus” tomonini tez ko’radi va tez o’zlashtiradi. Fikrimizning isboti sifati quyidagi misolni keltirishimiz mumkin. Shunday ekan, o’zbek xalqini tanlagan yo`lidan chalgi`tish uchun internet orqali qilinayotgan mafkuraviy xurujlarni tahlil qilish maqsadga muvofiq. Bugungi kunning yoshlari kompyuter, noutbuk, disk, fleshka va axborotni saqlovchi vositalarsiz o‘z hayotlarini tasavvur etolmaydilar. YOsh avlodning eng kichik vakillari ham bugun «bluetooth» va «spam» nimaligini yaxshi biladi.Tadqiqotlar natijalaridan ma’lum bo‘ldiki, hozirda maktab yoshidagi bolalar internetdan tobora erta foydalanishni boshlayapti. Masalan, hatto boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ham bemalol kafe yoki klubga kirib, internetdan foydalanadi. Ularning ko‘pchiligi uyda ham internet tarmog‘iga ulanish imkoniga ega.
Lekin, mutaxassislarning fikricha, yoshi o‘nga etmagan bola odatda mustaqil ravishda internetdan foydalanish uchun zarur bo‘lgan tanqidiy fikrlash va shu asnoda ma’lumotlarni farqlash, ularni ajrata bilish, boshqacha qilib aytganda, «filtrlay» olish qobiliyatiga ega emas. SHu sabab, internetdan yolg‘iz qolganda ham foydalanish ehtimoli bo‘lgan bolani qattiq nazorat ostiga olish kerak, unga o‘zi haqidagi shaxsiy ma’lumotlarni internet orqali tanishgan odamlarga aytmaslikni o‘rgatish zarur.