O’zbekiston respublikasi tashqi ishlar vazirligi

Urushning sabablari
U rushning eng asosiy sabablari bu – Yevropa davlatlarining ikki harbiy-siyosiy guruhi – Antanta va Uchlar ittifoqi o’rtasida dunyoni qaytadan bo’lib olish uchun kurash va jahon bozorida ta’sir doiralarini qaytadan bo’lib olish , yangi yerlar zabt etish uchun kurash edi.
Har bir urushayotgan davlatning ma’lum bir maqsadi bor edi. Germaniyaning asosiy maqsadi Angliya va Franciyaning mustamlakalarini bosib olish, Franciya va Rossiyani kuchsizlantirish, Yevropa va Osiyoda( Sharqiy O’rta Yer dengizi mamlakatlari, Turkiya) o’z hukmronligini o’rnatish edi.
Avstro-Vengriya - Bolqonda ta’sir doirasini kengaytirish, zulm ostidagi slavyan xalqlarining milliy-ozodlik harakatini bostirish;
Angliyaning asosiy maqsadi Germaniyani kuchsizlantirish, uning mustamlakalarini bir qismini bosib olish, Usmoniylar imperiyasini bo’lish edi.
Franciyaning asosiy maqsadi Germaniyani kuchsizlantirish Germaniyaning Elzas va Lotaringiya, Saar viloyatlarini, Reyn viloyatining bir qismini qaytarib olish;
Rossiyaning asosiy maqsadi Bolqonda va Bosfor hamda Dardanel bo’g’ozlarida o’z hukmronligini o’rnatish, Germaniyani kuchsizlantirish, Avstro-Vengriyaning Bolqondagi hukmronlik havfini bartaraf etish;
Italiyaning asosiy maqsadi Afrika va Bolqonda yangi hududlar egallash edi.
Antanta davlatlarining bosqinchilik rejalari
Hali urush boshlanishidan ko’p vaqt o’tmay, Antanta davlatlari o’rtasida kelajak o’ljani qay tarzda bo’lib olish haqida muzokaralar boshlanib ketdi. Rossiya tashqi ishlar vaziri Sazonov ittifoqchi davlatlarlar elchilari Paleolog va Byukenenga dunyoni urushdan keyen bo’lish rejalarini topshirdi. Bu dastur Germaniya va uning ittifoqchilarini to’la mag’lubiyatga uchratishni ko’zda tutar edi. Uning mazmuni quyidagicha edi:
1)Ittifoqchilarning eng asosiy maqsadi Germaniyaning harbiy qudratini sindirishdan iborat; 2)hududiy o’zgarishlar faqat milliy asosda o’tkazilishi lozim; 3)Rossiya ixtiyoriga Nemanning quyi oqimi va Sharqiy Galiciya o’tishi kerak edi; Poznan, Sileziya va G’arbiy Galiciya Polshaga o’tishi kerak edi(uni Rossiyaga qaram davlat sifatida tiklash mo’ljallangan edi); 4)Franciyaga Elzas-Lotaringiya qaytarib berilar,Reyn viloyati va Palatinatning bir qismi berilar edi; 5)Belgiyaning hududi Germaniya hisobiga kengaytirilar edi; 6)Shlezvig va Goldshtein Daniyaga qaytarib berilar edi; 7)Prussiya tomonidan 1866 yil anneksiya qilingan Gannover qirolligi qayta tiklanishi kerak edi; 8)Avstro-Vengriya uch davlat – Avstriya, Vengriya va Chexiyadan iborat monarxiyaga aylantirilishi lozim edi; 9)Serbiyaga Bosnia, Dalmaciya, Gercegovina va Shimoliy Albaniya berilishi kerak edi;10) Serb makedoniyasi Bolgariga berilishi kerak edi; 11) Valona Italiyaga, Janubiy Albaniya Greciyaga berilar edi;12) German mustamlakalari Angliya, Franciya va Yaponiya o’rtasida bo’lib olinishi kerak edi; 13)Germaniya va Avstriyadan kontributciya undirib olinishi kerak edi.
Bu dasturdan ko’rinib turibdiki Rossiya asosan o’zining manfaatlaridan kelib chiqqan holda bu masalaga yondoshgan. 26 sentyabrda Rossiya qo’shimcha talab bilan chiqdi. U Rossiya kemalarining bo’g’ozlardan erkin, hech qanday to’siqsiz kechishini ko’zda tutar edi. Lekin rus hukumati Turkiya hududini bosib olish davo’larini hali qilmagan edi.
Turkiyani bo’lib olish masalasini ilk bor ingliz diplomatiyasi ilgari surdi. Sazonovning dasturiga o’z munosabatlarini bildira turib, Angliya tashqi ishlar vaziri Grey:”Agar Turkiya Germaniyaga qo’shilsa, bu davlat barham topishi kerak”- dedi. U tinchlik dasturiga german flotinig topshirilishi, Kil kanalining neytrallashtirish, Italiya va Ruminiyaning manfaatlari hisobga olinish kabi qo’shimchalar qo’shilshi kerakligini ta’kidladi. Lekin Grey Franciyaga Reyn viloyati berilishiga qarshi chiqdi. Shunday qilib urushning dastlabki kunlaridan ittifoqchilar o’rtasida mustamlakalar borasida kelishmovchiliklar kelib chiqdi.
Turk merosini bo’lib olish borasida 1914 yilning o’zidayoq diplomatik kurash avj oldi. Ruslar uchun Turkiyaga zarba berishning eng qulay yo’li Erondan, turklarning o’ng qanotini aylanib o’tib zarba berish edi. Ingliz hukumati bunga yo’l qo’yishni istamas edi. Grey rus elchisi Bekkendorf bilan suhbatida uni shu narsaga ishontirishga harakat qilar ediki, rus hukumati Eron hududidan Turkiyaga qarshi urushda foydalanmasligi kerak edi. Uning fikricha Rossiya o’z kuchlarini german frontidan chalg’itmasligi kerak edi. Germaniya bilan kurash Turkiya bilan urushning natijasini hal qilar edi. U agar Germaniya mag’lubiyatga uchratilsa, Konstantinopol(Istanbul) va bo’g’ozlar masalasi Rossiya foydasiga hal qilinishini takidlaydi.
Oradan ko’p o’tmay Greyning fikrini Angliya qiroli Georg V ta’kidladi. Lekin 1914 yil 14 noyabrda rus hukumatiga yuborilgan rasmiy notada birinchi o’rinda Rossiya bor kuchini german frontiga yuborishi, turk frontida esa faqat mudofaa bilan cheklanish kerakligi haqida gapirilar edi. Bo’g’ozlar va Stambul masalasi esa Rossiya roziligi bilan yechilishi kerakligi ta’kidlanar edi. Bu nota uncha ham ishonchli emas edi.
G’arbiy frontda qiyin vaziyat yuzaga kelgani sababli ittifoqchilar qo’mondonligi dushmanni yengish uchun boshqa malgamc yo’l izlay boshladilar. 1915 yil 25 fevralda ingliz va francuz kemalari Dardanel bo’g’ozi kiraverishida joylashgan fortlarni o’qqa tuta boshladilar.Dardanel operaciyasi muvaffaqiyat qozonishiga ishonib, Greciya bosh vaziri Venizelos Greciya Antanta tarafida urushga kirishi va Dardanel bo’g’oziga desant va flot yuborishga tayyor ekanligini aytdi. Chor hukumati bundan juda hadiksiradi va Konstantinopol greklar qo’liga o’tib ketishidan qo’rqib Greciyaning urushda qatnashishiga keskin norozi bo’ldi.
Lekin Greciya qiroli Konstantin Germaniyani qo’llab-quvvatlar va neytralitet tarafdori edi. U 1915 yil 6 martda Venizelosni iste’fo berishga majbur qildi. Greciya neytral bo’lib qoldi.
Agar Dardanel operaciyasi muvaffaqqiyat qozonadigan bo’lsa, bo’g’ozlar ustidan nazorat Angliya va Franciya qo’liga o’tar edi. Angliya va Franciya Rossiyaga berilgan va’da, yani Dardanel va Bosfor bo’g’ozlari hamda Konstantinopolni berishni biror bir rasmiy hujjat bilan mustahkamlashga shoshilmas edilar.