O’zbekiston respublikasi

7. MAVZU. YUQUMLI KASALLIKLAR BILAN BOG`LIQ FAVQULODDA VAZIYATLAR.
Reja:

1. Yuqumli kasalliklar haqida ma’lumot ularning kelib chiqish sabablari.

2. Favqulodda vaziyatlar bilan bog`liq yuqumli kasalliklar ularni oldini olish chora tadbirlari.

3. Dezinfiksiya, dezinseksiya va deratizatsiya haqida ma’lumot.

4. Bakterial vositalarni ishlatish usullari.

Yuqumli kasalliklar bilan bog`liq favqulodda vaziyatlar.

Kasallik tug`diruvchi mikroblar (bakteriyalar, viruslar rikketsiyalar, zamburug`lar), ular ajratadigan zaharlar toksinlar va ularni qo`llash vositalari (bombalar, raketalar) bakteriologik qurol deb ataladi. Dushman bu quroldan odamlarni chorva mollarni va o`simliklarni yuqumli kasalliklar bilan kasallantirish uchun foydalanadi. Mikroblar faqat mikroskopda ko`rinadigan, bu hujayra juda mayday organizimlardir. Ular odam organizimiga ko`rsatadigan ta’siriga qarab juda mayday organizimlardir. Ular odam organizimiga ko`rsatadigan ta’siriga qarab bir necha xil bo`ladi. Organizimda yashab unga hech qanday zarar keltirmaydigan mikroblarsapofit mikroblar deyiladi, jumladan odam tanasidagi normal mikroblar vakillari bo`lgan ichak tayoqchasi, protey, enterokokk, stafiakokklar shu guruppaga mansub organizimning mikroblar shartli pathogen mikroblar deb ataladi. Odam organizimiga tushib unda ko`payadigan va ma’lum darajada organizimga zarar yetkazadigan ya’ni yuqumli kasalliklar keltirib chiqaradigan mikroblar potogen yoki kasallik qo`zg`atuvchi mikroblar deyiladi.

Mikroblar juda mayday mavjudod bo`lgani tufayli ular millimikron bilan o`lchanadi.

Mikroblar tuzilishiga sgakliga va biologic xossalariga ko`ra qo`yidagi guruhlarga: bakteriyalar, viruslar, pikketsiyalar zamburug`lar oddiy mikroblarga bo`linadi.

Bakteriyalar-bir hujayrali organizimlar bo`lib, asosan bo`linish yo`li bilan ko`payadi. Tashqi ko`rinishga qarab 3 ga bo`linadi:

1. Sharsimon bakteriyalar-kokklar. Ular o`z navbatida hujayralarning bir-biriga nisbatan joylashishiga qarab mikrokokklar streptokokklar. Stafilakokklar va boshqalar.

2. Tayoqchalar. Ich terlama va dizenteriya tayoqchalari odatda spora hosil qiluvchi tayoqchalar basillalar, spora hosil qilmaydiganlari bakteriya deb ataladi.

3. Qotirilgan va spiraisimon buralgan bakteriyalar. O`z nomiga yarasha va gruppaga mansub bakteriyalar spiral shaklida bo`ladi.

Bakteriyalar turli kattalikda bo`ladi. Stafilokokk va steptokokklarning diometrik, odatda 0,75 dan 1,25 mk gacha bo`ladi. Bakteriyalarning shakli va yirik maydaligi ularning yosh, o`sayotgan muhitning tarkibiga va temperature va boshqalariga bog`liq. Bakteriyalarning hujayrasi qobiq parda, sitoplazma, yadro xivchinlar yordamida harakat qilinadi. Xivchinlar soni 1 tadan 20-30, hatto 100 ta gacha bo`ladi. Qobig`I butunlay yoki qisman yo`qotgan mikroblar L-simon bakteriyalar deb ataladi. Juda mayday bo`lgan, lekin sun’iy oziq muhitida o`sishi bilan viruslardan farq qiladigan mikroblar mikoplazmalar deb ataladi.

Bakteriyalardan zaharlanish o`chog` deganda odamlarda kasallik keltirib chiqadigan bakteriyal aepozollar bilan zaharlanish territoriyasi tushuniladi. Bu joyda qolgan odamlarning hammasi kasal bo`lgan-bo`lmaganligidan qat’iy nazar zaharlangan hisoblanadi. O`choq chegaralarini dastlab kuzatish postlari va tibbiy xizmati aerozollar o`choq chegaralarini dastlabki bakteriyali bombalar, raketalar, snariyadlarning portlashiga qarab aniqlaydi, bakteriyalardan zaharlanish o`chog`i hosil bo`lgan taqdirda tezda uni yuqotish tadbirlari ko`riladi. Agar eng xavfli yuqumli kasalliklar tarqatuvchi yuqumli kasalliklar mikroblari bo`lsa observatsiya e’lon qilinadi. Bundan o`choqga kirish chiqish va buyumlarni olib chiqish kamaytiriladi. Faqat dizenfeksiyadan keyingi epidimiolog ruxsati bilan ish ko`riladi.

Bakteriologik kuzatuv va bakteriologik vositalarni zararsizlantirish.

Bakteriologik kuzatuv, kuzatuvpostlari va fuqaro muhofazasi nibbiy xizmati tomonidan o`tkazilgan. Bakteriologik qurollar portlaganda, odatdagi qurollar portlaganda sekin ovoz chiqadi. Dushman bakteriologik vositalarni ishlatganligi va zaharlanish chegaralari hujum vaqtidagi ba’zi bir belgilarga qarab aniqlanadi. Bu belgilar quyidagilardan iborat; havo bug`, tuman va changdan iborat yengil bulut hosil bol`di, uchub o`tayotgan samaliyot, vertaliyot va raketa orasida asta-sekin chiqib tarqaluvchi qora yo`l hosil bo`ladi,qurollar portlagan joylarda zaharlovchi moddalar va radiaktiv modda bo`lganligi (kimyoviy kuzatuv va dozimetrik asboblar ko`rsatishga binoan) juda ko`p miqdorda hashoratlar, kanalar va kemiruvchilar to`planishi bakteriologik vositalar ishlatilganilgidan dalolat beradi. Dushman ishlatgan kasal qo`zg`atuvchi mekroblarning turini zararsizlantirish uchun tashqi muhit ob`ektrtlaridan namuna olinadi. Havo bakteriya tutuvchi asbob yordamida yig`iladi. Tuproq o`simliklari, suv va oziq-ovqatdan polietilen xaltachalarga namuna olinib, og`zi mahkam berkitiladi. Tashqi tomondan dezenfeksiya qilinadi. Sanitariya-epidemologiya nazorati xizmatining bakterologik labarotoriyalarida bakterologik vositalar aniq tekshiriladi, ya`ni mikroskopik va sepologik tekshirishlar va oziq muhitlariga ekish va hayvonlarda tekshirib ko`rish natijasida dushman qaysi mekrobni ishlatganligi aniqlanadi.

Mekroblar hayot faoliyati jarayonida juda kuchli zahar-toksin ajratadi. Botulism tayoqchasi ayniqsa zaharli hisoblanadi. Mekrob faoliyati tufayli atrofdagi muhitga ajraladigan toksinlar ekzotoksin deb ataladi. Formalin yoki issiqlik ta`sirida zararsizlantirilgan toksinlar anatoksin deb ataladi. Ular ba`zi kasalliklar uchun (ko`kshol, bug`ma, botulism) ni oldini olishda emlash uchun ishlatiladi. Mikroblar oddiy bo`linish yo`li bilan har 10-30 minutda ko`payadi. Suvda va oziq-ovqat moddalarida turg`un bo`lib, havoda quyosh nurlari ta`sirida tezda nobud bo`ladi.

Bakteriofag. Ba`zi hayot faoliyati jarayonida ularning o`zini eritib yuboriladigan maxsus agent paydo bo`ladi. U bakteriofag yoki bakteriyalarni yashovchi deb ataladi. Bakteriofag tuzilishi va tabiatiga ko`ra verus hisoblanadi. Ba`zi yuqumli kasalliklar profilaktikasida qo`llaniladi. Viruslar organizimga tushganda ular ta’sirida organizim hujayralarida paydo bo`ladgan va virusning ko`payishiga tusqinlik qiladigan modda interferon deb ataladi. Hozirgi vaqtda interferon ba’zi virus kasalliklari profilaktikasida va davolashda ishlatiladi.

Bakteriyali vositalarni ishlatish usullari.

Bakteriyali vositalar (BV), ya’ni harxil mikrob reseoturalari suyuq yoki quritilgan juda mayday paroshok bulib, ularni havoda va joylarda purkash mumkin. Bunda havoda muallaq tarqalgan juda mayday zarrachalardan iborat aerozolli bulut hosil bo`ladi. Bakteriyali vositalarni muljalga yetkazish uchun bombalar, snaryadlar, portlovchi raketalar, ampulalar, paketlar, qoplar, qutilar har xil masofagacha uchib bora oladigan raketalat xilma-xil tukish aviyatsiya asboblari, samaliyot, vertaliyotlarga joylashtirilgan bakteriyali aerozollar solingan generatorlar va boshqalar ishlatiladi.Bakteriyali vositali shamollashning tezligiga qarab bir necha 10 km masofaga tarqalishi mumkin. Bundan tashqari, ular hashoratlar, kanalar va kemiruvchilar yordamida ham tarqaladi.

Bakteriyali vositalarning zararli ta’siri juda xavflidir, chunki aholi o`rtasida chuma vabo, chin chechak, sariq isitmaga o`xshash o`ta xavfli kasalliklar tarqalishi mumkin.

Bakteriyali vositalar o`ziga xos husysiyati bakteriyali aerozollarning katta teritoriyalarga tarqala olishi, xonalar va yashirin joylarga havo bilan kira olishi, juda kam mikrob dozalari kasallik to`g`dira olishdan iborat, bundan tashqari ko`p mikroblar juda beqaror bo`lib, uzoq vaqtgacha yuqumli kasalliklar tarqalishi manbaibo`lishi mumkin. Bakteriyali vositalarni tashqi muhitda payqab bo`lmasligi ham xavf to`g`diradi. Ularni laboratoriya va maxsus asboblar yordamida aniqlab olish mumkin. Mikroblar organizimga tushganda keyingina kasalik belgilari namoyon bo’ladi. Yuqumli kasalliklar kasal odamdan sog’lom odamlarga o’tishi natijasida kasallik ko’p joyga tarqalib epidemiya paydo bo’ladi.

Rikketsiyalar-shakli va kattaligi bilan bakteriyalargga yaqin tursa ham, organizmdagi muayyan hujayralar ichida yashashi va ko’payishi bilan ulardan farq qiladi. Hozirgi vaqtda rikketsiyalarning 32 tadan ortiq turi ma’lum bo’lib, ulardan 11 tasi pothogin hisoblanadi, toshma, terlama, kulixoradkasi, qoya tog’- toshlar lixoradkasi keltirib chiqaradigan rikketsiyalar ma’lum. Bu mikroblar kuzatadigan kassaliklar rikketsioz deb ataladi.

Viruslar- faqat elktron mikroskopda ko’rinadigan, tuzilishi va biologik hususiyatlariga ko’ra bopshqa mikro organizmlardan farq qiladigan nihoyatda mayda mikroblardir. Viruslar hujayra ichi parazitlari hisoblanadi, ular faqat irik to’qimalarda o’sadi. Chinchechak, qizamiq, gripp, poliomelit,quturish, insefalitlar sariq lixoradka va boshqa ko’pgina yuqumli kasaliklarmni viruslar kuzatadi. Antibiotic va sulfanilamide preporatlari virusga ta’sir qilmaydi.

Spiroxitalar­- harakatchan mikroorganizmlarga kiradi. Ularning shakli uzun, ingichka, parmasimon buralgan mikroblardir. Uzunligi 7 mk gacha. Ularning tanasi elastic bo’lganligi sababli buralib harakat qiladi.zaxm kuzatuvchisi-rangsiz spiroxita shu gruppa mikroblarining tipik vakili hisobnlanadi.

Zamburug’lar-xlorofilli yo’qotgan tuban o’simlikdan bo’lib 70 ming dan ortiq turi ma’lum. Ular sanoatda vino, pivo tayorlashda, non pishirishda va xalq xo’jaligining boshqa sohalarida ko’p ishlatiladi. Zamburug’lar 5- sinfga bo’inadi. Ko’pgina antibiotiklar zamburug’lardan olinadi. Masalan:ko’p ishlatiladigan pinsilin antibioti mog’or zamburug’idan olinadi.zamburug’lar kandidos kabi teri kasalilarni kuzatadi.

Oddiy mikroblar-bir hujayralari mayday turl;I shakldagi organizmlar. Xozir ularning 15 mingdan ortiq turi ma’lum bo’lib, ular ko’pchiligi turli kasalliklar kuzatadi. Dizenteriya omyobasi, bezgak plazmadiyalari, lyambliyalar va boshqalar shu guruhga kiradi. Ular bezgak omyobali dizenteriya lismoniyos va boshqa kasalliklarni keltirib chiqaradi.

Boshqa barcha tirik organizmlar kabi microbar ham to’xtovsiz ravishda rtivojlanadi va ko’payadi.har xil sinflarga mansub mikroblar turli usullar bilan ko’payadi. Bakteriyalar asosan ko’ndalang bo’linib ko’payadi.

Yashash erkin kisloroddan foydalanadigan mikroblar aeroblar deb ataladi. Boshqa gruppa mikroblari esa kislorodsiz muhitda yashaydi. Ular anayepoblar deyiladi. Bazi potogen mikroblar tashqaridan ma’lum ta’sir o’tkazib ularning kasalik qo’zg’atish xususiyatlari kuchsizlantirish yoki butunlay yo’qotish lekin antigenlik immunitet qo’zg’atish hususiyatini saqlab qolishi mumkin. Shu usul bilan tayorlangan preparatlar vaksina deb ataladi. Vaksina odam organizmiga yuborilganda yuqumli kasalik paydo bo’lmaydi lekin immunitet hosil bo’ladi.