O‘zbekiston respublikasi

Uglevodorodlarni oksidlash

Uglevodorodlarni oksidlab qimmatli mahsulotlardan yog‘, spirt- lar va kislotalar, olefinlar oksidi, fenol, adipin kislota hamda boshqalar olinadi.

Biroq uglevodorodlarni oksidlash jarayonlari uchun o‘ziga xos jiddiy kamchiliklar mavjud.

Birinchidan, uglevodorodlarni oksidlanish jarayoni, odatda, zan- jirli radikal mexanizm bo‘yicha boradi: radikallar ilk molekulalarni duch kelgan nuqtalariga hujum qiladi, oqibatda oksidlash jarayoni ko‘p yo‘nalishlar bo‘yicha, ya’ni noselektiv ketadi.

Ikkinchidan, oksidlash o‘sib boruvchi ekzotermiklik bilan boradi: oksidlash qanchalik chuqur borsa, shunchalik ko‘p issiqlik ajralib chiqadi, shuning uchun oksidlash jarayonini boshlang‘ich bosqich- larda to‘xtatib qolish qiyin, shu bilan birga birinchi bosqichlarda oli- nayotgan oksidlash mahsulotlari eng qimmatli hisoblanadi.


59



Ushbu muammolarni yechish yo‘llari quyidagilardan iborat:

1. 
   Nokatalitik oksidlashdan selektivlikni oshiradigan katalitik ja- rayonga o‘tish.
   
2. 
   Maqsadga muvofiq mahsulotlarni olishni ta’minlaydigan kislo- rodni spetsifik tashib o‘tuvchilarni ishlatish.
   
3. 
   Xomashyoni sintetik tayyorlash yoki ilk xomashyoga ular- da bo‘shang nuqtalarni vujudga keltiruvchi maxsus moddalardan qo‘shish (ushbu nuqtalar orqali oksidlash maqsadga muvofiq mahsu- lotlar hosil bo‘lishiga olib keladi).
   

Neftkimyo sanoatida quyidagi turli uglevodorodlar oksidlanadi- lar: parafin, olefin, aromatika, naften.

1. 
   Parafin uglevodorodlarni oksidlash
   

Ilk xomashyoga bog‘liq holida parafin uglevodorodlarning oksidlash jarayonini uchta o‘zaro mustaqil guruhlarga bo‘lish mumkin:

1. 
   Quyi parafin uglevodorodlarni oksidlash.
   
2. 
   Suyuq C₁₀-C₂₀ parafin uglevodorodlarni oksidlash.
   
3. 
   Qattiq C₂₀-C₄₀ parafin uglevodorodlarni oksidlash.
   

1. 
   Quyi parafin uglevodorodlarni oksidlash
   

Quyi parafin uglevodorodlarni oksidlashdan maqsad - formalde- gid, sirka kislota, atsetaldegid, metanol va boshqa qimmatli mahsu- lotlar olish. Oksidlash tezligi metandan butanga tomon ortib boradi.

1. 
   Metanni oksidlash
   

Metan oksidlanganda quyidagi reaksiyalar ketadi:

CH₄+1/2 O₂ — CH₃OH+62 kkal/mol

CH₃OH+1/2 O₂ — CH₂O+H₂O+70,47 kkal/mol

CH₂O+1/2 O₂ — HCOOH+131,45 kkal/mol

HCOOH+1/2 O₂ — CO₂+H₂O+115,69 kkal/mol

Metanni to‘g‘ridan to‘g‘ri oksidlashning murakkabligi shundan iboratki, oksidlash chuqurligini oshishi bilan jarayon tezligi va is- siqlik effekti tobora ortib boradi. Bu esa oksidlash jarayonini kerakli bosqichida temperaturani boshqarib turishni qiyinlashtiradi. Shu sa- babli bir o‘tishda metanning kamroq konversiya reaksiyasi amalga


60



oshiriladi, reaktorda esa reaksiya mahsulotlarini qisqa vaqt bo‘lishi ta’minlanadi. Reaksiya yuqoriroq bosim ostida azot oksidlari init- siatorlari ishtirokida olib boriladi. Har doim oksidlash reaksiyasini, portlash xavfi bor kontsentratsiyalar hosil bo‘lishining oldini olish maqsadida, ortiqcha miqdorda uglevodorodlar bilan olib boriladi.

Metanni 360°C haroratda, 100 atmosfera bosimda, azot oksidlari (0,08%) mavjudligida va metan: kislorod=9:1 (nisbat)da oksidlagan- da 17% CN₃ON va 0,6 % CN₂0 olingan. Atmosfera bosimi va 600°C ga yaqin harorat, azot oksidlari ishtirokida 35% ga yaqin formalde- gid (reaksiyaga kirishgan metanga nisbatan) olingan.

Neftkimyo sanoatida formaldegid ishlab chiqarish yirik ko‘lam- larga yetdi. Biroq metanni oksidlab formaldegid olish qiyinchiliklari asosan metanni ushbu usul bilan olinishiga sabab bo‘ldi. Bunda jara- yon quyidagicha amalga oshiriladi.

Birinchi bosqichda metanning konversiyasi suv bug‘i bilan olib boriladi:

CH₄ + H₂O ¹²⁰⁰-¹³⁰⁰ °^C’⁷00^-800 ^0CM > CO + 3H₂

Hosil bo‘lgan sintez-gazdan metanol oladilar:

CO+2H₂ ^ CH₃OH+26,5kkal/mol

Reaksiyani 370-400°C haroratda, 250-300 atmosfera bosimida ZnO-Cr₂O₃ oksid formadagi katalizator ishtirokida olib boriladi. Metanol salmog‘i 85-87% ni tashkil qiladi.

Shu bilan birga reaksiya mahsulotlari 2% gacha dimetil efiri, 1% gacha yuqori spirtlar va boshqalarni o‘z ichiga oladi.

Metanol ishlab chiqarishning katta ko‘lamdaligini (masalan, 2000-yilda AQSH da 15 mln.t) va formaldegidning neftkimyodagi muhimligini hisobga olgan holida dimetilefirini formaldegidga qayta ishlash jarayoni ishlab chiqilgan:

(СН₃)₂О+О₂ ^ 2CH₂0+H₂0

Jarayon 450-530°C haroratda, atmosfera bosimi ostida WO₃ ka- talizatorida ketadi.

Sintez-gazdan olingan metanolni oksidlab, degidrirlash yo‘li bilan formaldegidga aylantiriladi:

СН₃ОН+1/2 О₂ ^ СН₂О+Н₂О


61





Jarayon kumush katalizatori ishtirokida 600°C haroratda olib bori- ladi. Reaksiyaga kirishgan metanolga nisbatan formaldegid salmog‘i 90% ga yetadi. Portlash xavfiga ega kontsentratsiyalarga chap berish maqsadida reaksiya suv bug‘lari bilan chapishtirib olib boriladi.

Oksidlash jarayoni uchun etan amalda ishlatiladi.

2. 
   Propan va butanni oksidlash
   

Propan va butanni oksidlash 430-450°C haroratda hamda 7-10 atmosfera bosim ostida olib boriladi. Oksidlash natijasida formaldegid, atsetaldegid, atseton, metil va etil spirtlari va boshqa mahsu- lotlar olinadi. Bosim oshishi bilan spirtlarning salmog‘i ham orta- di. Oksidlovchi sifatida kisloroddan foydalaniladi. Butanni aluminiy fosfatda 410°C haroratda va 20 atmosfera bosimi ostida oksidlagan- da reaksiya mahsulotlarida 13% metanol, 22% formaldegid va 3% atsetaldegid uchraydi.

Qator hollarda oksidlashga individual uglevodorodlar emas, balki yo‘ldosh gaz uchratiladi. Hamdo‘stlik davlatlarida ishlab chiqilgan usul bo‘yicha 1 m³ yo‘ldosh gazdan 125 g formaldegid hosil bo‘ladi, shu bilan birgalikda yuqori kaloriyalik (400 kkal/m³) energetik yoqilg‘i sifatida ishlatib bo‘lingan gaz olinadi. Jarayon 0,2% NO initsiatori ishtirokida 600-700°C haroratda va 0,10-0,15 sek kontakt vaqtida olib boriladi.

Suyuq fazada propan va butanni oksidlash jarayoni katta qiziqish uyg‘otadi. Hamdo‘stlik davlatlarida (R.F)da ishlab chiqilgan butanni oksidlab sirka kislota olish jarayoni kobalt yoki marganets tuzlari ishtirokida sirka kislota muhiti sharoitida 165-170°C va 60 atmosfera bosimi ostida amalga oshiriladi. Sirka kislota olishning ushbu usuli boshqa hamma sanoat usullari (atsetaldegidni oksidlash, etil spirtini oksidlash, keten orqali atsetondan)ga taqqoslanganda iqtiso- diy afzaldir.

Sirka kislota olishning butan kabi yaxshi xomashyo bo‘lgan C₅- C₇ parafin uglevodorodlar saqlovchi, qaynash temperatura chegarasi 30-90°C bo‘lgan yengil va to‘g‘ridan to‘g‘ri neft fraksiyalari ham xizmat qiladi.

Oksidlashni marganets, kobalt yoki vannadiy tuzlari katalizatori- da 145-215°C, 42 atmosfera bosimi ostida olib boriladi.

Rossiya Federatsiyasida sirka kislotaning katta miqdori atsetaldegidni oksidlab olingan.


62



1.1.1.З. Quyi parafin uglevodorodlarni oksidlab olingan mahsulotlarni asosiy ishlatish yo‘nalishlari

Quyi parafin uglevodorodlarni oksidlab olingan kislorod saqlov- chi mahsulotlarni eng muhimlari formaldegid, metil spirti, sirka kis- lota, atsetaldegidlardir.