O‘zbekiston respublikasi

muhim yo‘nalishlari.


7


ishlab chiqarilgan neftning taxminan 4-7% ini (200 mln tonna atrofi- da) va gazning 3,5 % ini ishlatadi.

2. 
   5-chizmalarda neftkimyoviy sintez sanoatining parafinlarni, olefinlarni, dienlarni va aromatik uglevodorodlarni qayta ishlash bo‘limlarining asosiy yo‘nalishlari.
   

Ushbu sxemalarda uglevodorod xomashyosi asosidagi turli- tuman neftkimyoviy jarayonlar haqida tushunchalar berilgan va ular haqida kengroq ma’lumotlar keyingi mavzularda ko‘rsatilgan.


c₂h₄


h₂c - ch₂


C₂^h₅O^h \q /


ch₃cho


ch₂cooh

s


ch₂ = chocoh₃


Polietilen


^C3^H6


^H4 - ^H8


"1 ГТ

roh ^ _tt

1

^iZO-C6^H12
. ch₀

izopren


еда

ch₂=chcn Ch


ch = chci


r


izo - C₃H₇0H


ck


^ch₃coch₃

Oligomertal

f * *

Yuqori Polipro- Sopoli-

spirtlar pilen merlar


Sopolimertal


izo - ^C4^H8 ^CHi0


Poli-

izobu-

tilen


Butil

kauchuk


^C5^H8

izopren


^CH3^C0C2^H5


»

chco

II

chco

-o

3. 
   chizma. Olefinlar asosidagi neftkimyo sintezlarining eng muhim
   

yo‘nalishlari.

Piroliz Degidrirlash


Sintetik I


СДСД ö

l






Poliizo


♦

ski


pren


1 Sopolimerlar


Sopolimerlar

Sopolimerlar


О..


P_olib_u- Funksional tadien guruhlari bor oligomerlar

Yangi SKlar Sopolimerlar SK


V

^C8^H16





SK


Siklopentadienil

birikmalar

Kataliza-
torlar


Antidento

natorlar


^C12^H24


Orgsintez

maxsulotlari


Sopolimerlar Sopolimerlar

4-chizma. Dienlarning manbalari va ular asosidagi neftkimyo sintezlarning
eng muhim yo‘nalishlari.


C


4,8


8








5-chizma. Aromatik uglevodorodlar asosidagi neftkimyo sintezlarning
eng muhim yo‘nalishlari.

Neftkimyo sanoati uchun xomashyo ishlab chiqarish - neftkim- yoning zaruriy bo‘limidir.


9

1. 
   BO‘LIM.
   

NEFTKIMYOVIY SINTEZ UCHUN XOMASHYO
ISHLAB CHIQARISH

Neftkimyo sanoatida ishlatiladigan neft va gaz uglevodorod xom- ashyolari alifatik, sikloalifatik va aromatik qatorga mansub. Alifatik uglevodorodlarga parafin uglevodorodlari, olefinlar, diolefinlar va atsetilenlar kiradi. Neftkimyoda sikloalifatik uglevodorodlardan eng ko‘p ishlatiladigan siklogeksandir. Neftkimyo korxonalarida olinadi- gan va qayta ishlanadigan aromatik uglevodorodlar qatoriga benzol, toluol, ksilollar hamda etil va izopropilbenzollar kiradi.

Kichikroq ko‘lamda bitsiklik aromatik uglevodorodlar - naftalin va uning gomologlari olinadi.

Yuqorida qayd qilib o‘tilganidek, neftkimyo sintezi uchun xom- ashyo sifatida quyidagi turli gaz holidagi, suyuq va qattiq uglevodorodlar ishlatiladi:

1. 
   to‘yingan uglevodorodlar (metan, etan, propan, butan va bosh- qalar);
   
2. 
   to‘yinmagan uglevodorodlar: monoolefinlar (etilen, propilen, butenlar, pentenlar, yuqori olefinlar), atsetilen va dien (butadien -
   

3. 
   izopren) uglevodorodlar;
   

3. 
   aromatik uglevodorodlar (benzol, toluol, alkilbenzollar, nafta- lin);
   
4. 
   alitsiklik uglevodorodlar: naftenlar (siklopentan, siklogeksan), sikloolefinlar (siklogeksen), siklodienlar (siklopentadien, siklogeksa- dien va boshqalar).
   

Eslatma.

Materiallarni bundan keyingi talqini uglevodorod va ularning ho- silalarini nomlash imkon boricha «Toza va amaliy kimyo xalqaro ittifoqi komissiyasi” nomenklaturasi qoidasi (IUPAC qoidasi) aso- sida beriladi. Biroq juda ko‘p tarqalgan uglevodorodlar uchun ularning eski odatiy nomlari qoldirilgan. Masalan: eten o‘rniga etilen, etin o‘rniga atsetilen, propen o‘rniga propilen, 2-metilbutadien-1,3 o‘rniga izopren va boshqalar.

Neftkimyo ishlab chiqarish korxonalariga xomashyoni neft va gaz sanoati yetkazib beradi. To‘yinmagan uglevodorodlar sintezi maxsus qurilmalarda amalga oshiriladi ular neftni qayta ishlash jara- yonlarida ham hosil bo‘ladi.


10

1. 
   Neftkimyoviy sintez xomashyolarining asosiy manbalari
   

Neftkimyoviy sintez xomashyolarining asosiy manbalari quyida- gilar:

1. 
   Neft yo‘ldosh gazi.
   
2. 
   Gazli benzin.
   
3. 
   Tabiiy gaz.
   
4. 
   Gaz kondensati konlarining suyuq va gaz holidagi uglevodo- rodlari.
   
5. 
   Neftni qayta ishlash zavodlari gazlari (distillatlar va qoldiqlar).
   
6. 
   Suyuq neft mahsulotlari (distillatlar va qoldiqlar).
   

1. 
   Neft yo‘ldosh gazi
   

«Xom» neft bilan birga chiqadigan gaz holidagi uglevodorodlarni neft yo‘ldosh gazi deb atash qabul qilingan. Yer osti bosimi sharoi- tida gaz neftda erigan bo‘ladi va neftni qazib chiqarilish jarayonida, bosimning pasayishi natijasida u ajraladi. Neft qazib chiqarilgan- da gaz maxsus separatorlarda neftdan ajratiladi. Biroq bunda neft tarkibida bir qism erigan gaz holidagi uglevodorodlar qolib ketadi, yo‘ldosh gaz tarkibiga esa ma’lum miqdorda yengil benzin frak- siyalari ham o‘tib qoladi. Gaz holidagi uglevodorodlarni to‘laroq ajratib olish va gaz holidagi hamda suyuq uglevodorodlarni keyingi yo‘qotilishini kamaytirish maqsadlarida neft fizik stabilizatsiyalana- di, yo‘ldosh gaz esa neftni barqarorlashdagi gaz bilan gazobenzin zavodiga, undan suyuq uglevodorodlarni fraksiyalarga ajratishga jo‘natiladi.

Neft yo‘ldosh gazi metandan pentanlargacha bo‘lgan to‘yingan uglevodorodlardan tarkib topgan va bir qancha miqdorda inert gazlar ham saqlaydi; ayrim konlar yo‘ldosh gazlari tarkibida erkin vodorod sulfid ham mavjud bo‘ladi. Ayrim neft yo‘ldosh gazlarining tarkibi 2-jadvalda keltirilgan. Ushbu gazlar uchun metanning yuqori miqdo- ri va qimmatli uglevodorodlar komponenti bo‘lgan etan, propan va butanlarning bir qancha miqdori mavjud.


11

Komponentlar	Tarkibi, hajmiy %
	Tuymazin koni (Boshqir- diston A. R.)	Romash- kin koni (Tataris. A.R.)	Shaim koni (Xanti-Manti milliy okrugi)		Ust-baliq koni (Tyumen)
Etan	21	20	7,1	16,9	3,9	11,3
Propan	18,4	18,5	7,9	29,3	3,2	14,5
2-Metilpropan (izobutan)	S 6,8	S 6,2	1,3	5,2	0,6	2,7
n-Butan			1,9	7,7	1,0	5,2
2-Metilbutan (izopentan)	S 4,6	S 4,7	0,4	1,5	0,3	1,2
n-Pentan			0,3	1,4	0,3	1,6
C6 va undan yuqori uglevodorodlar			0,3	1,4	0,3	1,3
Vodorod sulfid	y°‘q	y^o‘q	y^o‘q	y^o‘q	y^o‘q	y^o‘q
Uglerod dioksid	0,1	0,1	2,3	2,7	y^o‘q	y^o‘q
Azot	7,1	11,5	5,1	y^o‘q	2,7	0,5

Gaz benzini Gaz benzini - yengil benzin fraksiyasi bo‘lib, to‘yingan ugle- vodorodlardan tashkil topgan. Gaz benzinlari qimmatli uglevodo- rodlar komponentlarini, shu jumladan, 2-metilbutan (izopentan) va n-pentanni o‘zida saqlaydi. Gaz benzinlarining tavsifi 2-jadvalda keltirilgan. jadval Ayrim gazobenzin zavod (GBZ)larining gaz benzinlari