O‘zbekiston respublikasi

tavsifi. Ko‘rsatkichlar	Tuymazin GBZ
Minibaev GBZ
Nisbiy zichlik	0,736	-
Fraksion tarkibi (GOST 1576-42 bo‘yicha),°C Qaynash boshlanishi	26	27-30

12

10%	33	33-37
50%	46	43-46
90%	100	85-89
Q‘aynash oxiri	121	110-114
Uglevodorod tarkibi, massaviy %
2-metilpropan (izobutan)	S 12,9	izi bor
n-Butan		2,5
2-metilbutan (izopentan)	25-30	S 30,2
n-Pentan	20-25
Dimetilbutanlar	3,5-4,5	S 13,3
Metilpentanlar	8,5-10,0
n-Geksan	>5	17,4
Metilsiklopentan	y°‘q	1,4
Siklogeksan	y^o‘q	2,5
Benzol	0,4	0,5
Izopentan	10	5,9
C8 va undan yuqori uglevodorodlar	1,5-2,5	-

Tabiiy gaz Toza gaz konlarining gazini tabiiy gaz deb nomlash qabul qilin- gan. Tarkibiy qismi bo‘yicha u yo‘ldosh gazlardan anchagina farq qiladi. Tabiiy gazda metanning miqdori yo‘ldosh gazdagidan ko‘p bo‘lib, 98% gacha yetishi mumkin; C2 va ayniqsa, C3- C4 uglevo- dorodlarning miqdori tabiiy gazda, odatda, yuksak emas. Ko‘pgina tabiiy gazlarda ko‘proq miqdorda inert gazlar (N2,CO2) va kamyob gazlar (Ar,He va boshqalar) ham mavjud. Ayrim tabiiy gazlarning tarkibi 3a-jadvalda keltirilgan. Tabiiy va yo‘ldosh gazlar tarkibiga faqat to‘yingan uglevodorodlar kiradi. 3a-jadval Ayrim gaz konlari tabiiy gazlarining tarkibi. Komponentlar	Tarkibi, hajmiy %
	Nibel koni (Komi A.R.)	Dashav koni (Ukrai na)	Yelman- Kufrom koni (Saratov vil-ti)	Shimoliy Stavro pol koni	Vveden koni (Boshqird A.R.)
Metan	87,9	97,5	93,3	96,86	70,87

13

Etan	1,3	0,5	2,0	0,1	8,0
Propan	0,15	0, 2	0,5	0,03	4,3
2-Metil propan (izobutan)	0,06	S 0,1	0,2	0,1	0,5
n-Butan	0,03				0,7
2-Metil-butan (izopen-tan)	S0,03	y°‘q	0,1	y°‘q	0,2
n-Pentan					0,12
C va undan 6 yuqori uglevo- dorodlar	y°‘q	y^o‘q	y°‘q	y°‘q	0,01
Uglerod diok- sidi	0,04	0,1	0,1	2,0	0,2
Azot	10,5	1,6	3,8	1,0	15,1

3b-jadval Sho‘rtan gaz koni O‘zbekiston «xom» tabiiy gazining tarkibi, hajmiy %. Azot	1,58	Geksan	0,119
Uglerod dioksid	2,307	Geptan	0,112
Metan	90,529	H2S	0,080
Etan	3,537
Propan	1,060
i-Butan	0,209
n-Butan	0,260
i-Pentan	0,110
n-Pentan	0,093

14

Komponentlar	Krass- nodar (R.F.)	Shebelin (Ukr.R.)	Berezyan (Krasnodar)	Vuktil (Komi A.R.)	Gazli (O‘zb.R.)
Gazlarning tarkibi hajmiy
%	86	93,6	87,7	75,7	94,2
Metan	6	4	4,9	9,1	3
Etan	2	0,6	1,9	3,1	0,9
Propan	1	0,7	0,9	0,7	0,4
Butanlar C6 va undan	1,5	0,4	1	7,5	0,5
yuqori	1,5	0,1	2,5	0,2	0,4
uglevodo- rodlar Uglerod dioksid Azot	2	0,6	1,1	3,8	0,6

15

Komponentlar	Krasnodar (R.F.)	Shebelin (Ukr.R.)	Berezyan (Krasno dar)	Vuktil (Komi A.R.)	Gazli (O‘zb.R.)
Kondensatni tavsifi fraksion tarkibi	40	44	47	31	54
qaynay boshlash, ^0C qaynab bo‘ladi, haj- miy % 100°C gacha 150°C gacha	30	27	22	35	36
200°C gacha	65	63	64	55	83
qaynashning oxiri,	83	80	78	72	92
° C Guruhli tarkibi,	300	289	315	360	220
massaviy % Aromatik uglevodorodlar	25	14	33	15	26
Naftenlar	35	32	44	25	29
Parafinlar	40	54	23	65	45

Ayrim konlarda naften uglevodorodlar 40% gacha mavjud bo‘lib, bu ko‘rsatkich kondensatlarni neftkimyoning qimmatli xom- ashyosiga aylantiradi.

4. 
   Neftni qayta ishlash zavodlari gazlari
   

Neft zavodi gazlarida C dan C₄ gacha bo‘lgan to‘yingan va to‘yinmagan uglevodorodlar mavjud. Bundan tashqari, ushbu gazlar tarkibiga, odatda, vodorod, vodorod sulfid va ko‘p bo‘lmagan miq- dorda oltingugurt-organik birikmalar kiradi.

Neftni qayta ishlash zavodi gazining tarkibi u yerda qanaqa jara- yonlar olib borilishiga bog‘liq. Gazning asosiy manbai neftni dest- ruktiv qayta ishlash jarayonlari qurilmalari (termik va katalitik kre- king, kokslash, katalitik riforming); va neftni to‘g‘ridan to‘g‘ri hay- dash qurilmalaridir. Bu qurilmalarda miqdori ko‘p bo‘lmagan gaz va neftda erigan gaz ajratib olinadi.


16



Kreking va kokslash gazlarida to‘yingan uglevodorodlar bilan bir qatorda ko‘pgina olefinlar hamda bir qancha miqdorda vodorod mavjud. Katalitik riforming gazi 60 hajmiy % gacha vodorodga boy bo‘lib, u faqat to‘yingan uglevodorodlarni o‘z ichiga olgan. Neftni qayta ishlash jarayonlarida gazlarning turli tarkibdaligi turli zavod gazlarining xilma-xil tarkibdaligi va hattoki uni bir zavod doirasida ham o‘zgarib turishini belgilaydi. Neft zavodi gazlari tarkibining o‘zgarib turishi ularni qayta ishlashni murakkablashtiradi.

5. 
   Suyuq neft mahsulotlari (distillatlar va qoldiqlar)
   

Suyuq neft mahsulotlarida neftkimyoda ishlatiladigan qator qim- matli komponentlar mavjud. Masalan, to‘g‘ridan-to‘g‘ri haydab olin- gan va kreking benzinlarida pentanlar, pentenlar, siklopentan, metil- siklopentan, siklogeksan va uning gomologlari bor. Kerosin va ga- zoyl fraksiyalarida qattiq va suyuq to‘yingan (yumshoq parafin deb nomlangan), uglevodorodlar moy fraksiyalarida esa qattiq to‘yingan uglevodorodlar (qattiq parafin) mavjud.

6. 
   Uglevodorod xomashyosiga qo‘yilgan talablar
   

Neftkimyo jarayonlari uchun uglevodorod xomashyosiga neftni qayta ishlashdagi xomashyoga nisbatan, odatda, ko‘proq va qattiq talablar qo‘yiladi. Neftkimyo sintezida ishlatiladigan reaksiyalarning ko‘pchilik qismi katalitik yoki radikal-zanjirli bo‘lib, talab qilina- yotgan mahsulotlarni olishda katalizator yuqori selektiv bo‘lishi za- rur. Yonaki va shu kabi reaksiyalarning ketishi esa umuman mumkin emas.

Neftkimyo sintezi uchun xomashyoni tayyorlashda qaynash haro- ratlari o‘zaro yaqin bo‘lgan yohud juda past haroratda qaynaydigan komponentlarni bir-biridan ajratish zarurati bor. Shu sababli kom- ponentlarni ajratishda umum qabul qilingan rektifikatsiya va absorb- siya jarayonlari qatori adsorbsiya, azeotrop va ekstrfaol haydash, selektiv erituvchilar yordamida ekstraksiya qilish, kristallizatsiya va termodiffuziyalar ishlatiladi. Ayrim hollarda xemosorbtsiya jarayo- nini ishlatishga to‘g‘ri keladi. Masalan, buten-butadien fraksiyadan mis atsetatning ammiakli eritmasi bilan xemosorbsiya qilib, butadien


17





ajratib olinadi. Yoki maxsus kimyoviy reaksiyalar, masalan, etilenni atsetilendan tozalashda selektiv gidrogenlash jarayoni o‘tkaziladi.

Neftkimyo sintezi uchun xomashyo sifatida ishlatilish ko‘lami bo‘yicha parafin uglevodorodlar 1-o‘rinda turadi.

2. 
   Parafin uglevodorodlar
   

Neftkimyo sanoati uchun xomashyo sifatida ishlatiladigan parafin uglevodorodlarga, birinchi navbatda, quyi molekular Cj-C₅ parafin uglevodorodlar kiradi. Uglerod atomlari soni 6-10 dan iborat bo‘lgan parafin uglevodorodlar chegaralangan miqdorda ishlatiladi.

C₁₀-C₂₀ va C₂₀-C₄₀ parafin uglevodorodlarida sintetik yuvish vo- sitalari yarim mahsulotlarini ishlab chiqarishda keng ko‘lamda foy- dalaniladi. Parafin uglevodorodlarni ishlatishda oqsil-vitaminli kon- sentratlarni bakteriyalar vositasida bijg‘itish usuli bilan olish yangi yo‘nalish hisoblanadi.

Parafin uglevodorodlar uch turga - gaz holatdagi, suyuq va qattiq turga bo‘linadi.

1. 
   Gaz holatdagi parafin uglevodorodlar
   

Gaz holatdagi parafin uglevodorodlarga metan, etan, propan, bu- tan va izobutan kiradi. Tabiiy gazlar bevosita yer qa’ridan qazib chi- qariladi; tabiiy gaz ko‘pincha neft qazib chiqarishda yo‘ldosh gazlar sifatida ajralib chiqadi; ko‘p hollarda esa alohida kon hosil qilishi mumkin.

Neftkimyo uchun stabilizatsiya gazlari, gaz-kondensat konlari uglevodorodlari, neftni qayta ishlashda hosil bo‘ladigan gazlar katta ahamiyat kasb etadi.

Tabiiy gazning tarkibiga qarab ularni 2 guruhga: quruq va yog‘liq gazlarga bo‘linadi.

Q‘uruq gaz, asosan, metandan tashkil topgan bo‘lib, tarkibida ozgina miqdorda etan ham bo‘ladi. Gaz tarkibida uglevodorodlardan tashqari uglerod dioksid, azot, kislorod, vodorod sulfidlar, gohida geliy ham bo‘ladi. Gaz tarkibida 3-4% dan kam bo‘lmagan miqdorda etan bor bo‘lsa, -20°C da uni yengil absorbsiya moyi bilan absorbsiya qilib ajratib olinadi va neftkimyo sintezining qimmatli xomashyosi bo‘lgan etilenga degidrogenlashda ishlatiladi. Gaz tar-


18



kibidan 4% gacha etan ajratib olinadi, qolgan gazni atsetilen ishlab chiqarishda yoki yoqilg‘i sifatida ishlatiladi.

Neftkimyo uchun qimmatli bo‘lgan yog‘li (yo‘ldosh) gazdir. Yog‘li gaz komponentlarini 3 guruhga bo‘lish mumkin:

1. 
   metan, etan va qo‘shimchalar (N₂,CO₂,O₂ va boshqalar), bosh- qacha aytganda quruq gaz;
   
2. 
   propan, butan-20 atmosfera bosimda va normal haroratda su- yuq holatga o‘tadigan uglevodorodlar (suyultirilgan gazlar);
   
3. 
   pentan, geksan va geptan-normal sharoitda suyuq holatda bo‘lgan uglevodorodlar (gaz benzini).
   

Chuqur burg‘ilash hajmlarining oshishi munosabati bilan neftkimyo sintezi xomashyolari manbai sifatida gaz kondensat konla- ri tobora ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda. Kondensat konlaridan chiqqan gaz etan, propan va butan miqdori bo‘yicha tabiiy hamda yo‘ldosh gazlar oralig‘idan o‘rin oladi.

Kondensatsiyalangan komponentlarni, ya’ni suyulgan gazlarni va gaz benzinini ajratib olish uchun 3 usul ishlatiladi:

1. 
   kompression (bosim ostida haydash);
   
2. 
   absorbsion (katta solishtirma yuzaga ega bo‘lgan materiallar - masalan, faollangan ko‘mir bilan absorbsiyalash). Ushbu usul gazda yuqori molekular komponentlar kam bo‘lganda ishlatiladi.
   
3. 
   absorbsion (moy bilan absorbsiyalash).
   

Hozirgi paytda eng ko‘p qo‘llanilayotgan usul - absorbsion usul bo‘lib, bunda 35 atmosfera bosim ostida turgan gazdan C₃ va undan yuqori uglevodorodlarni absorbsion moyda eritib, ajratib olinadi. Yutilgan uglevodorodlarni desorbsiyalash va absorbentni regenerat- siya qilish to‘yingan absorbtsion moy (yog‘li moy)ni isitish orqali amalga oshiriladi; shundan so‘ng absorbent «ochiqqan moy» yana absorbsiyaga yuboriladi. Yog‘dan ajratib olingan parafin uglevodo- rodlardan gaz benzini olish uchun bosim ostida propan va butanlar haydalib, so‘ng ajratish uchun jo‘natiladi.

Neftni qayta ishlash zavodlarida turli jarayonlar mavjud bo‘lib, ularda neftkimyo sintezi uchun xomashyo bo‘lgan gazlar hosil bo‘ladi. Yengil parafin uglevodorodlar, asosan, neftni to‘g‘ri haydash jarayonida, dizel yoqilg‘isini gidrotozalashda va gidrokrekingda olinadi.

Quyi molekular parafin uglevodorodlar neftkimyo sintezi uchun


19



qimmatli xomashyo hisoblanadi. Etan va propan neftkimyo uchun qimmatli xomashyo turi bo‘lgan etilen hamda propilenni olishga ish- latiladi, butan va pentan esa sintetik kauchuklar olish uchun dastlab- ki monomer bo‘lgan butilen, butadien va izoprenlarni olishda foyda- laniladi.

Parafin uglevodorodlar nitrolash, xlorlash va oksidlash jara- yonlarida ham ishlatilishi mumkin. Hosil bo‘ladigan nitroparafin- lar (erituvchi), metilxlorid, xloroform, uglerod IV-xlorid, etil xlorid (tetraetilqo‘rg‘oshin olish uchun ishlatiladi), formaldegid, metanol, atsetaldegid va boshqalar qimmatli moddalar hisoblanadi.

2. 
   Suyuq parafin uglevodorodlar
   

C₅ (t_qayn = 30°C) dan C₁₆ (t_qayn = 286°C) gacha bo‘lgan parafin uglevodorodlar normal sharoitdagi suyuqlikdir. Ushbu uglevodorodlar neftni to‘g‘ridan-to‘g‘ri haydash natijasida mos holida benzin (20-200°C) va kerosin (170-285°C) fraksiyalarida mavjud. Keyingi kimyoviy qayta ishlashlarga normal tuzilishga ega bo‘lgan parafin uglevodorodlar qiziqish hosil qiladi. Mos fraksiyalardan rektifikat- siya yo‘li bilan ajratib olish imkoniyati yo‘q, chunki fraksiyada normal parafinlar bilan birga o‘sha oraliqda qaynaydigan izoparafin, aromatik va naften uglevodorodlar ham bor.

1. 
   To‘g‘ri zanjirli parafin uglevodorodlarni ajratib olish
   

usullari

Hozirgi paytda parafin uglevodorodlarni muvofiq neft fraksiya- laridan mochevina (karbamid) bilan ekstrfaol kristallizatsiya qilish usuli bilan ajratib olinadi.

Ushbu usul normal tuzilishga ega bo‘lgan parafin uglevodorodlar mochevina bilan birikib, kristall mahsulot (kompleks) hosil qilishiga asoslangan, uglevodorodlarning boshqa turlari bunday kompleksni hosil qilmaydi.

Parafin uglevodorodlarning mochevina bilan bergan kompleksi- ning stabilligi uglevodorod zanjiri uzunligining hamda mochevina- ning eritmadagi kontsentratsiyasi oshishi bilan ortib boradi.

Kristallizatsiya jarayoni 35°C haroratda mochevinaning to‘yingan suvli eritmasi ishtirokida olib borilib, eritmani


20



to‘yingan holatda doimiy ushlab turish maqsadida haroratni sekin-asta 25°C gacha pasaytiriladi, bu esa kompleks hosil bo‘lish tezligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Kompleks sentrifuga yoki filtrda ajratilib, erituvchi bilan yuviladi va suv yordamida 70-80°C gacha isitib, uni parchalaydi. Shu kabi normal parafin uglevodorodlar va mochevina ajratib olinadi, mochevina esa qayta kompleks hosil qilish uchun jarayonga qaytariladi.

Keyingi paytlarda karbamid yordamidagi deparafinlash o‘rniga iqtisodiy nuqtai nazardan samaraliroq bo‘lgan n-parafinlarni mo- lekular elaklarda ajratib olish usuli kirib keldi. Molekulyar elak

(seolitlar)-natriy va kalsiyli sintetik alyumosilikatlar g‘ovaklarining

0

o‘lchamlari (4-5 А ) tuslanishi mumkin bo‘lib, faqat n-parafinlarni o‘zlarinigina ajratib olish imkoniyatini beradi. Molekulalarning diametri katta bo‘lgan izoparafin, aromatik va naften uglevodorod- larni yutmaydi. Dastlabki fraksiya seolit bilan to‘latilgan adsorber orqali o‘tkaziladi, ularda n-parafin uglevodorodlar adsorbsiyala- nadi. Desorbsiya bosimni tushirib, haroratni ko‘tarib, adsorbentni biron-bir erituvchi bilan yuvish orqali amalga oshiriladi. Ushbu ja- rayonning 200 dan 400°C gacha haroratda, 5-10 atmosfera bosimda o‘tkaziladigan turli modifikatsiyalari mavjud. Adsorbent 1000-3000 soat ishlagandan so‘ng oksidlab regeneratsiya qilinadi (koksi kuydi- riladi).

2. 
   Suyuq parafin uglevodorodlarni qo‘llanilashi
   

Izopentan-sintetik kauchuk monomeri-izopren ishlab chiqarish- da ishlatiladi. C₆-C₁₀ parafin uglevodorodlarning asosiy qo‘llanish sohasi maxsus erituvchilar sifatida ishlatilishi bilan chegaralanadi. C₁₀-C₂₀ parafin uglevodorodlar esa spirtgacha oksidlashda ishlatilib, hosil bo‘lgan mahsulotlar sintetik yuvish vositalarini olishda ishlatiladi.

3. 
   Qattiq parafin uglevodorodlar
   

Qaysi neft konidan chiqqanligiga qarab neftni moy fraksiyasi (300-500°C)ni deparafinlaganda 30% gacha parafini bo‘lgan C₂₀-C₄₀ qattiq parafin uglevodorodlar olinadi. Moylarni deparafinlash erituvchilar yordamida olib boriladi. Surkov moylari fraksiyasi to‘g‘ri


21





keladigan erituvchi (metiletilketon-benzol, atseton-benzol, benzol- dixloretan aralashmalari, suyuq propan)da eritiladi, so‘ngra eritma sovitiladi va bunda ajralib qolgan parafin filtrlash yo‘li bilan ajrati- ladi. Erituvchi filtratdan haydaladi va jarayonga qaytariladi. Parafin qoldiq moydan qaynoq erituvchi (masalan, metilen xlorid) bilan yu- viladi.

C₂₀-C₄₀ qattiq parafin uglevodorodlar sintetik yuvish vosita- lari ishlab chiqarish uchun boshlang‘ich xomashyo hisoblangan a-olefinlar va sintetik karbon yog‘ kislotalarini olishda ishlatiladi. Bundan tashqari, t_erish = 40-42°C li parafinlar gugurt, teri sanoatida, t_erish=50-52°C li parafinlar sham ishlab chiqarishda, ho‘l mevalarni konservalashda, kosmetikada, farmatsevtika sanoatida, fotografiya va shu kabilarda ishlatiladi.

3.