O'zbekiston respublikasi

Marketing tizimi Kanal tizimlari

I I
Firmalar Uy-xo‘jaIiklari Individual marketing roli

4.1.1-chizma. Marketing tizimi tuzilmasi

Bunday holda, uchta variant mavjud: Gorizontal marketing tizimi­ ning bir qismi bo‘lgan kompaniyalar muammoni birgalikda hal qilishadi, masalan reklama sohasida hamkorlik qilish yoki qo‘shma xaridlarni amalga oshirish; Gorizontal marketing tizimi tarkibiga kiruvchi kompa­ niyalar o‘zlarini mumkin bo‘lgan xatarlardan sug‘urtalashga harakat qilib, bir-biri bilan hamkorlik qilishadi; Gorizontal marketing tizimi tarkibiga kiruvchi kompaniyalar hamkorlikda katta foyda k o ‘rmoqdalar. Gorizontal marketing tizimi a’zolari mustaqil ravishda ishlab chiqaruv- chi, bir yoki bir nechta ulguiji va chakana sotuvchilardan tashkil topgan an’anaviy tarqatish kanallari hisoblanadi. Kanalning har bir a ’zosi butun tizim uchun maksimal foydani sarflab, o‘zlari uchun mumkin bo‘lgan maksimal daromadni ta’minlashga intiladi. Gorizontal marketing tizimi a’zolarining hech bin uning boshqa ishtirokchilari faoliyatini to iiq yoki yetarlicha to‘liq nazorat qila olmaydi. Ikkala raqobatdosh va raqobat- dosh boim agan kompaniyalar gorizontal marketing tizimining a ’zolari bo‘lishlari mumkin. Gorizontal marketing tizimini qo‘llashning yaqqol misoli sifatida «Dr. Pepper» kompaniyasi ishlab chiqarilayotgan alko- golsiz ichimlikni mustaqil ravishda quyish uchun yetarli imkoniyatga ega bo‘lmaganligi uchun Coca-Cola kompaniyasi bilan hamkorlik qilgan va boshqa idishlami sotuvchi kompaniyalami litsenziyalash asosida boshlagan.
60
Vertikal marketing tizimi odatda ishlab chiqaruvchi, ulgurji savdo qiluvchi va chakana sotuvchilar bir butun bo‘lib xizmat qiladigan tar- qatish kanallarining tuzilishi deb tushuniladi. Shu bilan birga, tarqatish kanali a ’zolaridan biri, yetarli kuchga ega boiib, kuchni va qolgan qismini nazorat qilishni o‘z qoiida ushlab turadi. Bunday holda, tizim a’zolaridan biri boshqalariga egalik qiladi, ularga savdo imtiyozlarini beradi yoki ulaming to iiq hamkorligini ta’minlaydi. Vertikal marketing tizimidagi dominant (hal qiluvchi) kuch ishlab chiqaruvchi yoki ulgurji savdo qiluvchi yoki chakana sotuvchi bo‘lishi mumkin. Yanada aniq- rog‘i, vertikal marketing tizimi quyidagilardan iborat:

• 
  ishlab chiqaruvchi;
  
• 
  bir yoki bir nechta ulgurji savdo;
  
• 
  yagona tizim sifatida ishlaydigan bir yoki bir nechta chakana so­ tuvchilar.
  

Vertikal marketing tizimi paydo boiishi bozoming eng kuchli ishtirokchilarining o ‘z maqsadlariga intilayotgan bozoming boshqa ishti- rokchilarining xatti-harakatlarini nazorat qilish istagi bilan bogiiq.
Bugungi kunda vertikal marketing tizimini tashkilot darajasiga ko‘ra quyidagicha ajratiladi:

• 
  Korporativ vertikal marketing tizimi - tarqatish tarm ogining bar­ cha qismlari bitta ishlab chiqaruvchi kompaniyaga tegishli boiib, u mahsulot ishlab chiqarish, import qilish va keyinchalik tarqatilishini to iiq nazorat qiladi;
  
• 
  M a’muriy vertikal marketing tizimlari kam chizmaiyatliligi bilan ajralib turadi: ularda savdo tarm ogining har bir subyekti vertikal mar­ keting tizimining boshqa ishtirokchilariga ta’sir qilish uchun yetarli kuch va vakolatlarga ega. Zamonaviy nazariy amaliyotda kanalning eng nufuzli ishtirokchisi "sardori" deb nomlanadi - bu dilerlik tarm ogining uzoq muddatli strategiyasini ishlab chiqishda hal qiluvchi ovozga ega boigan shaxs, uning faoliyatidagi barcha ishtirokchilar uchun eng foy­ dali boiishini ta’minlaydigan kishi;
  
• 
  Shartnomali vertikal marketing tizimi - vertikal marketing tizimi- ning yuqoridagi turlari o‘rtasidagi oraliq aloqa. Bunday tarqatish tarmo­ g in ing barcha subyektlari vertikal marketing tizimidagi ulaming vako- latlari va rolini belgilaydigan shartnoma munosabatlari bilan bogiiqdir. Dastlab, vertikal marketing tizimlari tovarlaming taqsimlanishini nazorat qilish va dilerlik tarm ogining alohida a’zolari o'rtasidagi har
  

61
qanday to‘qnashuvlaming oldini olish uchun universal vosita sifatida yaratilgan.

2. 
   M arketing turlarining asosiy belgilari
   

Marketing logistikasi jismoniy tovarlar oqimini, marketing material- larini va axborotni ishlab chiqaruvchilardan bozorga yetkazib berish, rejalashtirish va nazorat qilishni o ‘z ichiga oladi. Logistik marketingning maqsadi mijozlar talablarini qondirish va qoniqarli foyda olishdir. Kom- paniyalar raqobatbardoshligini saqlab qolish uchun mahsulot, narx, joy va reklama bilan bog‘liq samarali stratcgiya yaratishlari kerak.

4.2.1-chizma. M arketing va logistika

Marketing logistikasining bu to‘rtta funksiyasi tashkilotga maqsadli mijozlarga erishish va tashkilot tomonidan sotilgan mahsulot yoki xizmatlami ushbu mijozlarga ytkazib berishga yordam beradi.

Marketing logistikasining to‘rtta fimksiyasi - bular mahsulot, narx, joy va reklamadir.

1. 
   funksiya: m ahsulotni yetkazib berish
   

Logistika marketingining bir funksiyasi sizning mijozingiz kimligini va u mahsulotga qanday erishadi yoki unga qanday xizmat ko'rsatish kerakligini aniqlab beradi. Har bir mijozning individual ehtiyojlari
62
bo'lganligi sababli taqdim etilayotgan logistika xizmatlari bir mijozniki boshqasidan farq qiladi. Marketing logistikasi ushbu yo‘nalishining maqsadlari buyurtmani toMdirish, vaqtida yetkazib berish, aniq hisob- kitob qilish va nol darajadagi zararni o‘z ichiga oladi.

2. 
   funksiya: narx
   

Tashkilotning narx belgilashdagi qarorlari ichki va tashqi omillarga asoslanadi. Marketing logistikasi narxlarda o ‘zgarishga olib keluvchi omillarni bilishi kerak. Buyurtmachining profili, mahsulot va buyurtma turi narxni o'zgarishiga olib keluvchi omillardir. Ushbu o‘zgarishlar, odatda, marketing logistikasi tomonidan nazorat qilinmaydi. Biroq logistik marketing ushbu omillarga ta’sir qilishi va mijozlaming qarorlariga bu omillar qanday ta’sir qilishi mumkinligini tushunishi kerak. Miqdorlar uchun chegirmalar va tegishli logistik xarajat tarkibi mijozning mahsulot yoki xizmat uchun to'layotgan narxiga ta’sir qiladi. Narx o ‘zgarishiga olib keluvchi qo‘shimcha omillar tashish xarajatlari bilan bog‘liq, ya’ni yukning o ‘lchami, og'irligi, kompaniya yetkazib berishi lozim bo‘lgan masofa va hokazo. Bundan tashqari, ishlab chiqarish jarayonining o ‘lchami, mehnat xarajatlari va ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan materiallaming turlari, miqdori va sifati mah­ sulot narxiga ta’sir qilishi mumkin.

3. 
   funksiya: rag ‘batlantirish
   

Rag'batlantirish - tashkilotning marketing logistikasi jarayonining yana bir muhim jihatidir. Mahsulotni bozorga chiqarishda tashkilot turli xil marketing materiallari logistikasini muvofiqlashtirishi lozim. Masalan, san’at boiim i mahsulot qutisi uchun chizma loyihalashtiradi va tashqi mahsulot yetkazib beruvchisi esa chizma bilan qutilar ishlab chiqaradi. Marketing logistikasi barcha subyektlaming birgalikda ishla- shini va mahsulotni sotish uchun zarur bo‘lgan marketing materiallarini ishlab chiqarishni ta ’minlashga yordam beradi.

4. 
   funksiya: joy
   

Marketing logistikasida joy vazifasi tashkilotga logistik provayder va mijoz o'rtasidagi bitimni soddalashtirish imkonini beradi. Tashkilot marketing logistikasini shunday amalga oshirishi kerakki, xaridor bu jarayondagi murakkabliklardan xabardor boim asligi lozim. Buyurtma- chi uchun mahsulot miqdori har doim ham jarayondan muhimroqdir. Shu sababli, tashkilot hech qachon mijozlarga mahsulotlami yetkazib berish bilan bogiiq bo'lgan logistik jarayonni oshkor etmasligi lozim.
63
Bundan tashqari, fabrikaning, omborxonaning va mijozning joylashishi marketing logistikasi jarayoniga sezilarli darajada ta’sir qiiishi mumkin va bu xarajatlami kamaytiradi yoki oshiradi. Masalan, Meksikada zavodni joylashuvi mahsulot bilan bogiiq bo'lgan mehnat xarajatlarini kamaytirishi mumkin. Shu bilan birga, Meksikada zavodning joylashuvi transport xarajatlarini oshiradi va har qanday xarajatlami tejashni inkor qiladi.
Global marketing bu oddiygina mahsulotni xalqaro bozorda sotish emas. Balki, jahon bozorida kompaniyaning mahsulotlarini rejalashti­ rish, ishlab chiqarish, joylashtirish va targ'ib qilish jarayonini o‘z ichiga oladi. Katta korxonalar odatda xorijiy mamlakatlarda mahsulot ishlab chiqarish va sotish uchun filliallari mavjud, lekin bugungi kunda inter- netning kengayishi bilan, hatto kichik kompaniyalar ham butun dunyo bo‘ylab xaridorlarga ega bo'lish imkoniyati mavjud. Global marke­ tingning ayrim yorqin misollari quyidagilar:

• 
  McDonald’s;
  
• 
  Starbucks;
  
• 
  Coca-Cola;